[00:00:00]Πώς λέγεστε; 

Ονομάζομαι Εμμανουήλ Παρλής, Μανώλης Παρλής του Γεωργίου και της Ελένης. Έχω γεννηθεί στο Πορτ Σάιντ της Αιγύπτου, σε λίγες μέρες θα κλείσω τα 70, δηλαδή είμαι γεννημένος 11 Δεκεμβρίου του 1949. Στην Κάσο κατοικώ τα τελευταία 8 χρόνια, δηλαδή μετά το 1911... 2011. Και επειδή για θέματα ειδικά της Κάσου, υπάρχουν άλλοι ειδικότεροι από μένα, εγώ θα αναφερθώ λιγάκι στο θέμα της σχέσης της Κάσου με την Αίγυπτο και ειδικότερα με τον αιγυπτιώτικο ελληνισμό της Διώρυγας του Σουέζ. Μερικά ιστορικά στοιχεία, ότι οι σχέσεις Ελλάδος Αιγύπτου είναι πανάρχαιες. Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα στην Αίγυπτο, που αναφέρονται στους Έλληνες, στην Ελλάδα, είναι του 2600 π.Χ., σίγουρα υπήρχανε και οι σχέσεις μεταξύ Αιγυπτίων και Μινωιτών, αυτό είναι αποδεδειγμένο. Κατά καιρούς αναφέρονται στα ελληνικά κείμενα, επαφές με την Αίγυπτο. Βέβαια το αποκορύφωμα, ήταν η δημιουργία από τον Μέγα Αλέξανδρο της πόλης της ίδιας της Αλεξάνδρειας, την οποία βέβαια δεν πρόλαβε να την χαρεί. Ήδη, πιο πριν ακόμη, που ένας από τους τελευταίους Φαραώ της Αιγύπτου, ο Ψαμμήτιχος αναφέρεται ότι ήτανε, μιλούσε άπταιστα Ελληνικά, ελληνιστής. Αργότερα, την εποχή της ακμής, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που ήταν οι Πτολεμαίοι, ήταν η μέγιστη ακμή των Ελλήνων της Αιγύπτου, φτάσαμε να έχουμε τους Πτολεμαίους, που ήτανε αυτοκράτορες Φαραώ, ας πούμε, της Αιγύπτου και τελευταία Φαραώ ήτανε η Κλεοπάτρα. Σίγουρα υπήρξαν και κάποιοι Έλληνες για πολλά χρόνια, ενδιάμεσα χωρίς να υπάρχουνε πάρα πολλά στοιχεία και ούτε θέλω να αναφερθώ, γιατί δεν αφορά το θέμα μας. Όπως ανέφερα πιο πριν, εγώ γεννήθηκα στο Πορτ Σάιντ. Το Πορτ Σάιντ, είναι μια νέα πόλη, ξεκίνησε να χτίζεται το 1859. Όμως δίπλα στον ευρύτερο χώρο που αυτή τη στιγμή ανήκει στον δήμο του Πορτ Σάιντ υπήρχε το αρχαίο Πηλούσιο, το οποίο είναι πόλις ελληνική, ελληνορωμαϊκή, και μάλιστα η μητρόπολη που έχει έδρα το Πορτ Σάιντ, η ορθόδοξη, λέγεται Μητρόπολις Πηλουσίου. Από ό,τι ξέρω, υπάρχουνε, έχουνε βρεθεί κάποια αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία βέβαια εγώ δεν τα έχω επισκεφθεί, γιατί ήταν λίγο μακριά. Λοιπόν, η σχέση της Κάσου με την Αίγυπτο, δεν είναι σαφές πότε άρχισε, αλλά έχουμε πάρα πολλές αναφορές για επιθέσεις των Κασίων ναυτίλων στα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της Δανιέτης, Domiat το σημερινό – παρένθεση, οι πιο πολλοί Αιγύπτιοι που έρχονται και δουλεύουν στην Κάσο, προέρχονται από την περιοχή εκείνη, Domiat και Καρασεμπάρκ, την ευρύτερη περιοχή αυτή. Άρα, λοιπόν, υπάρχουνε μαρτυρίες ότι υπήρχε επαφή, και μάλιστα ότι πολλές φορές η εισβολή για αιχμαλώτιση τουρκικών πλοίων κτλ., μέσα στα λιμάνια της Αιγύπτου. Φαίνεται ότι υπήρξαν κάποιες οικογένειες κασιώτικες που είχαν πάει στην Αλεξάνδρεια, αλλά στοιχεία πολλά δεν έχω και δεν μπορώ να σας αναφέρω. Η ιδιαίτερη σχέση της Κάσου πλέον με την Αίγυπτο ξεκινάει το 1859. Ψέματα, προηγουμένως βέβαια υπήρξε το Ολοκαύτωμα της Κάσου, όπου δυστυχώς συμμετείχε και ο αιγυπτιακός στόλος μαζί με τον τουρκικό, κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε μια συμφωνία [00:05:00]κυρίων μεταξύ του Σουλτάνου και του Μοχάμεντ Άλι, του ηγεμόνα της Αιγύπτου, να τον βοηθήσει στο να καταπνίξει την Ελληνική Επανάσταση, και με αυτό τον τρόπο θα αποκτούσε μια αυτονομία. Μάλιστα διέθεσε τον αγαπημένο του γιο τον Ιμπραήμ, να είναι επικεφαλής της όλης επίθεσης εναντίον των Ελλήνων επαναστατημένων, και ένα κομμάτι ήτανε και η ναυτική δύναμη της Αιγύπτου, με τον, νομίζω, κάποιον Χουσεΐν επικεφαλής, κατέληξε στο να γίνει το Ολοκαύτωμα της Κάσου. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπήρξε μίσος των λαών, θυμίζω ότι ο Μοχάμεντ Άλι ο ηγέτης της Αιγύπτου, είχε γεννηθεί στην Καβάλα, και μάλιστα ένα από τα δώρα που πήρε, εκτός από την αυτονομία του, από τον Σουλτάνο αργότερα, ήτανε του χάρισε την Θάσο. Η Θάσος, επί κοντά έναν αιώνα ανήκε στην Αίγυπτο. Και ακόμη και τώρα υπάρχουνε στοιχεία στην Θάσο που δείχνουν ότι υπήρξε εντός εισαγωγικών αιγυπτιακή αποικία. Ενώ όλη η άλλη Ελλάδα κατείχετο από τους Τούρκους, ειδικά η Θάσος ήταν αιγυπτιακή. Κλείνοντας την παρένθεση, πάμε λοιπόν στην νεότερη περίοδο. Θυμίζω ότι το 1824 έγινε το Ολοκαύτωμα της Κάσου, πάρα πολλές ψυχές χαθήκανε, πάρα πολλοί άνθρωποι ξεσπιτωθήκανε. Γίνονται αναφορές για σκλαβοπάζαρα για εξαγορά μετά των σκλάβων που είχαν πουληθεί κτλ., εν πάση περιπτώσει σίγουρα πέρασαν πάρα πολύ άσχημα οι Κασιώτες. Σκορπίσανε σε πάρα πολλά νησιά του Αιγαίου, μετά σιγά σιγά ξαναγύριζαν, μαυροφορεμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς αρχηγό, εκ των πραγμάτων το νησί είχε καταστραφεί, ήτανε δύσκολο και η γεωργία και... Ήδη ο κλήρος στην Κάσο ήταν πολύ μικρός λόγο του μεγάλου πληθυσμού σε σχέση με την έκταση, και το έδαφος είναι άνυδρο, όποτε εκ των πραγμάτων υπήρχε φτώχεια. 35 χρόνια μετά το 1824, αφού μάλιστα έχει απελευθερωθεί η Ελλάδα, έχει γίνει το ελληνικό κράτος, αλλά έχει μείνει απ έξω η Κάσος και όλα τα Δωδεκάνησα, εξακολουθεί να υπάρχει στην Κάσο μια πάρα πολύ δύσκολη κατάσταση. Και εμφανίζεται μια ευκαιρία. Ο Φερδινάρδος ντε Λεσέψ, Γάλλος μηχανικός, έπεισε την γαλλική κυβέρνηση και γενικά τις Μεγάλες Δυνάμεις, ότι θα 'τανε χρήσιμο να γίνει μια διώρυγα, που να ενώσει την Μεσόγειο με την Ερυθρά θάλασσα, που θα συντόμευε το ταξίδι από τις χώρες της Ευρώπης προς τις Ινδίες που ήτανε τότε ο στόχος, ο κύριος στόχος του εμπορίου, και την Κίνα ίσως, θα συντόμευε το 1/3 και λιγότερο τον χρόνο. Όταν έφτασε ο Ντε Λεσέψ εκεί, η περιοχή εκείνη ήτανε τελείως έρημη. Δηλαδή το στενότερο σημείο στο οποίο μπορούσε να γίνει η διώρυγα, περίπου 160 χιλιόμετρα μήκος, ήταν έρημος. Έπρεπε να βρει εργάτες να δουλέψουν, και έπρεπε να είναι αυτοί οι εργάτες αποφασισμένοι, να έχουν ανάγκη την δουλειά, και να είναι και ανθεκτικοί άνθρωποι. Κάποιοι Κασιώτες έτυχε να μάθουν το θέμα και οι πρώτοι Κασιώτες ξεκινήσανε να δουλεύουνε στο σκάψιμο της διώρυγας του Σουέζ. Σιγά σιγά ο ένας με τον άλλον, τα ξαδέλφια, τα αδέρφια, οι συγγενείς αρχίσαν και καταφτάνανε στην έρημο. Ζούσανε σε παράγκες, από τυχαία ξύλα, δηλαδή όχι κατασκευή κανονικού σπιτιού, και ακόμη και σκηνές. Οι κακουχίες ήτανε φοβέρες. Καταρχήν, για να γίνει αυτή η διάνοιξη της διώρυγας δημιουργήθηκαν ειδικά μηχανήματα, δράγες, νεοκόροι... νεοκόροι λέω, νιοκόροι, κάπως έτσι λέγονταν, τέλος πάντων, δεν έχει σημασία αυτό, δράγες, με τα όποια σκάβανε τη διώρυγα του... σκάβανε την έρημο. Έπρεπε να σκάψουν 160 χιλιόμετρα περίπου, λέω περίπου, γιατί υπάρχει μια περιοχή κοντά στην σημερινή Ισμαηλία που είναι λίμνες και τα χιλιόμετρα είναι λιγότερα στην πραγματικότητα που σκαφτήκανε, αλλά εν πάση περίπτωση ήτανε ένα τιτάνιο έργο για την εποχή εκείνη. Και φαντάζεστε ότι τα μέσα δεν ήταν τα σημερινά, όλα αυτά τα μηχανικά μέσα που έχουμε αυτή τη στιγμή, εκσκαφείς, μπουλντόζες κλπ. δεν υπήρχανε. Το σίγουρο λοιπόν είναι ότι οι Κασιώτες μείνανε σε [00:10:00]πολύ δύσκολες συνθήκες, σιγά σιγά βέβαια αυξηθήκανε αρκετά και, όσο προχώραγε το σκάψιμο της διώρυγας, πηγαίνανε και σε άλλες περιοχές πλην του βορείου κομματιού, όπου μετέπειτα θα γινότανε το Πορτ Σάιντ. Κοντά στις λίμνες είναι η Ισμαηλία, και το Σουέζ είναι στην άλλη άκρη, στην Ερυθρά θάλασσα. Κάποια στιγμή το 1856, αν θυμάμαι καλά, όχι, '66, '65, το 1865, υπήρξε μια μεγάλη επιδημία χολέρας. Αρκετοί Κασιώτες χάσανε την ζωή τους τότε, αλλά και γενικά διεκόπησαν οι εργασίες. Μέχρι που τελείωσε η επιδημία της χολέρας. Παρ' όλα αυτά και τα υπόλοιπα χρόνια ήτανε έντονη η παρουσία και της χολέρας και του τύφου. Συγκεκριμένα, ο προπάππους μου Κωστής Παρλής από το Πόλι –υπάρχει ακόμα ο φούρνος του Κωστή στο Πόλι, έτσι αναφέρεται ο φούρνος του προπάππου μου– εμφανίστηκε εκεί γύρω στο 1859, εκεί στην Αίγυπτο, και ήδη το 1862, σε 3 χρόνια μέσα, η γυναίκα του είναι χήρα. Και υπάρχει διαθήκη που δίνει την περιουσία στον γιο της, υπογράφεται σαν χήρα. Ήτανε λοιπόν και ο προπάππους μου ένα από τα πρώτα θύματα αυτών των κακουχιών. Δεν γνωρίζω από τι πέθανε, αλλά σίγουρα από τις κακουχίες. Το έργο προχώρησε, για τα δεδομένα της εποχής εκείνης, αρκετά γρήγορα. Το 1869, δηλαδή σε 10 χρόνια, έγιναν τα εγκαίνια με μεγάλη μεγαλοπρέπεια, ήρθανε βασιλείς και αυτοκράτορες από όλη την Ευρώπη και έγινε ο εορτασμός της λειτουργίας της διώρυγας, τα εγκαίνια, με μεγάλη μεγαλοπρέπεια. Κάποια στιγμή λοιπόν τότε ο Ντε Λεσέψ, ευχαριστημένος από την προσφορά των Κασιωτών, φώναξε κάποιους από αυτούς ή όλους, δεν είναι βεβαιωμένο, και τους είπε: «Τι θα θέλατε να κάνω για σας;» Και του είπανε με ένα στόμα ότι: «Θέλουμε να ονομαστεί το χωριό –που 'χε γίνει– Νέα Κάσος ή, κατά άλλους, Μικρή Κάσος, Petite Kassos». Εν πάση περιπτώσει, δυστυχώς, ο Ντε Λεσέψ λέει: «Συγνώμη, παιδιά, αλλά έχω υποσχεθεί το όνομα της πόλης αυτής στον βασιλιά της Αιγύπτου –ο οποίος τότε ήταν ο Σαΐδ– και θα λέγεται Πορτ Σαΐδ – το λιμάνι του Σαΐδ. Ό,τι άλλο θέλετε μπορώ να σας το κάνω». Ε, κατά κάποιον τρόπο συμφωνήθηκε να δωρίσει μία μεγάλη έκταση για να γίνουν η εκκλησία, τα σχολεία και τα γραφεία της κοινότητας του Πορτ Σάιντ. Αυτή η δωρεά είχε κάποιες δυσκολίες, εν πάση περιπτώσει κάποια στιγμή οριστικοποιήθηκε γύρω στο 1888 με δικαστική απόφαση ότι όντως αυτή ήταν η επιθυμία του Ντε Λεσέψ και παραχωρήθηκε ένα πολύ μεγάλο οικόπεδο, για να γίνουν αυτά. Και ξεκίνησε τότε να γίνεται η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρας, η οποία έως τώρα στέκει, είναι μια από τις καλύτερες εκκλησίες της Ορθοδοξίας. Για μένα είναι ένα αξιοθέατο που ίσως κάθε Έλληνας θα πρέπει να πάει να το δει κάποια στιγμή. Στον ίδιο χώρο έγιναν τα σχολεία, τα οποία λειτουργήσανε περίπου 80, 70-80 χρόνια και τελευταίοι μαθητές που αποφοίτησαν από κει ήταν το 1968. Ναι. Κι εκεί λοιπόν, στον χώρο αυτόν τον ενιαίο, ήταν η εκκλησία, τα σχολεία, δημοτικό-γυμνάσιο, και μάλιστα τα δημοτικά ήτανε δύο, Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο, ξεχωριστά, και κατόπιν αυτού δημιουργήθηκε η κοινότητα των Ελλήνων του Πορτ Σάιντ. Ο πρώτος πρόεδρος της κοινότητας ήταν Κασιώτης, λεγόταν Δασκαλάκης. Μεταγενέστερα θα έλεγα ότι πάντοτε, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ο πρόεδρος της κοινότητος του Πορτ Σάιντ ήτανε Κασιώτης. Και μάλιστα θυμούνται οι παλαιότεροι από μένα ότι, όταν γινόντουσαν εκλογές για τον πρόεδρο της κοινότητος, πήγαιναν στα καφενεία και λέγανε: «Η Πατρίς εν κινδύνω». Έπρεπε να σηκωθούνε όλοι οι [00:15:00]Κασιώτες να πάνε να ψηφίσουνε, μήπως και χάσουμε την προεδρία της κοινότητας. Γιατί υπήρχε, οι Κασιώτες ήτανε η μεγαλύτερη παροικία Ελλήνων στο Πορτ Σάιντ ειδικά, η δεύτερη παροικία ήταν Καστελοριζιοί. Αν όμως συνεργαζόντουσαν οι Καστελοριζιοί με τους υπόλοιπους, Συμιακούς, Λεριούς, Κύπριους και Ηπειρώτες, γιατί αυτές ήταν οι βασικές ομάδες, θα μπορούσαν να πάρουν τις εκλογές. Παρ' όλα αυτά λοιπόν τα κατάφερανε και υπήρξανε πολλοί πρόεδροι Κασιώτες. Κάποια ονόματα που θυμάμαι είναι: Δημήτρης Παπαδημητρίου, Ν. Κομνιανός, ο Δημήτρης ο Μαλλιώτης, αυτοί ήτανε στο τέλος του 19ου αιώνα, στην ουσία. Ταυτόχρονα στην Ισμαηλία –η Ισμαηλία είναι στη μέση της διώρυγας, δηλαδή είναι 80 χιλιόμετρα περίπου από το Πορτ Σάιντ– έγινε και εκεί ελληνική κοινότητα. Ήταν εκεί πρόεδρος ο Γεώργιος ο Σειραγάκης για πολλά χρόνια. Στο Σουέζ έγινε επίσης ελληνική κοινότητα και από τα βασικά στελέχη εκεί πέρα ήτανε ο Κωνσταντίνος ο Αρβανιτόπουλος, ο Μανώλης, ο Εμμανουήλ Σοφός και ο Ηλίας ο Παππαηλίας. Εν πάση περιπτώσει, ενώ στο Πορτ Σάιντ και στην Ισμαηλία η πλειοψηφία των Ελλήνων ήταν Κασιώτες, στο Σουέζ ήτανε οι Συμιακοί. Η κασιώτικη παροικία ήταν πιο μικρή. Εγώ θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία τρεις προέδρους της κοινότητας Κασιώτες. Ο ένας ήταν ο Ευάγγελος Αρβανιτόπουλος, παππούς της σημερινής κυρίας Βιβίνας Σακκέλη, συζύγου του Αντωνίου. Ενθυμούμαι την κηδεία του, που υπήρχανε άλογα με μαύρα υφάσματα και κρέπια, ξέρω 'γω πώς τα λένε, ας πούμε, που σέρνανε το καρότσι, την καρότσα που ήταν επάνω το φέρετρο. Ο επόμενος πρόεδρος που θυμάμαι ήτανε ο Μιχάλης ο Γερμανός – γενικώς η οικογένεια Παπαδημητρίου αναφέρονται ως Γερμανοί, αλλά υπάρχουν και κάποιοι όπου είχανε το όνομα Γερμανός, το είχανε κρατήσει σαν Γερμανός. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μιχάλης ο Γερμανός, ο οποίος υπήρξε και αυτός πρόεδρος αρκετά χρόνια και... Και αυτουνού στην κηδεία, σε μεγάλη, πώς το λένε, πομπή με άλογα μαυροφορεμένα και λοιπά. Και αυτές οι κηδείες γίνανε, ξέρεις, ας πούμε, περάσανε μέσα από όλο το κέντρο της πόλης και όλοι, και μουσουλμάνοι και χριστιανοί, είδανε τη μεγαλοπρέπεια αυτών των κηδειών.

Η ζωή πώς ήτανε; 

Ναι. Καταρχήν, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των Κασιωτών της Αιγύπτου προσλήφθηκαν από την εταιρεία της διώρυγας του Σουέζ. Θα έλεγα ότι, ας πούμε, δεν μπορούμε να πούμε όλοι, το 90%. Αυτοί οι οποίοι δεν ήτανε στην εταιρεία της διώρυγας, ήταν κάποιοι επιστήμονες, γιατροί, εμπορευόμενοι, υπάλληλοι τραπεζών, αυτοί δεν ανήκαν βέβαια στην εταιρεία της διώρυγας. Αλλά η μεγάλη πλειοψηφία ήτανε στην εταιρεία. Κάποιοι από αυτούς ήταν πιλότοι, λίγοι βέβαια τον αριθμό, πιλότοι ήταν αυτοί οι καπετάνιοι διπλωματούχοι, οι οποίοι ο ρόλος τους ήταν να παραλάβουν το καράβι την ώρα που έμπαινε στο λιμάνι του Πορτ Σάιντ και να παρευρίσκονται και να το κατευθύνουν μέχρι την έξοδό του στο Σουέζ. Εκτός από αυτούς υπήρχαν και άλλοι που δουλεύανε σε αυτή τη δουλειά. Παραδείγματος χάρη μπροστά σε κάθε πλοίο έμπαινε ένα φανάρι και τούτο το φανάρι το χειριζόταν κάποιος ο οποίος ήτανε από άλλη εταιρεία, όχι υπάλληλος της διώρυγας, αλλά και αυτοί Κασιώτες συνήθως ήτανε. Μέσα στην εταιρεία της διώρυγος εκτός από αυτούς τους ανώτατους υπαλλήλους που ήταν πιλότοι, υπήρχανε και ανώτατοι υπάλληλοι διοικητικοί. Και εκεί πάλι το ποσοστό των Κασιωτών ήτανε πολύ μεγάλο. Εκεί που ήτανε απόλυτη πλειοψηφία ήτανε στα εργοστάσια της διώρυγας, της εταιρίας της διώρυγας. Εκεί λοιπόν υπήρχε ένα τεράστιο εργοστάσιο, το οποίο υπάρχει και σήμερα [00:20:00]και μάλιστα είναι σε πολύ καλή κατάσταση, την τελευταία φορά που το είδα ήταν το 2007, είχε τα τελειότερα μηχανήματα που έφτιαχνε τότε η Γαλλία, τόρνους, φρέζες και πρέσες κλπ. τελευταίας τεχνολογίες της εποχής εκείνης, γιατί ήτανε απαραίτητο να επισκευάζονται όλα τα βοηθητικά μηχανήματα της διώρυγας του Σουέζ άμεσα. Είχε γίνει σχολή μαθητείας μέσα στο εργοστάσιο και πηγαίνανε εκεί πάρα πολλοί Κασιώτες, οι λεγόμενου απρεντίστες, που πηγαίνανε για να μάθουνε, apprendre, για να μάθουν την τέχνη. Και βγήκαν πάρα πολύ καλοί τορναδόροι πάρα πολύ καλοί ηλεκτροσυγκολλητές, οξυγονοκολλητές, λαμαρινάδες, συντηρητές μηχανών, εφαρμοστές, όλες οι ειδικότητες βγαίναν από την σχολή αυτήν και σε μεγάλο ποσοστό ήτανε Κασιώτες. Παρένθεση, εγώ, όταν φύγανε οι Έλληνες από την Αίγυπτο, από αυτούς τους Πορτ-Σαϊντιανούς που δουλεύανε στην εταιρεία της διώρυγας πάρα πολλοί στελεχώσανε το αλουμίνιο της Ελλάδος, στα Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας και κάποιοι, αρκετοί, νομίζω το εργοστάσιο φωσφορικών λιπασμάτων της Καβάλας. Και έτσι υπήρχαν Κασιώτες και στην Καβάλα και στα Άσπρα Σπίτια και την Αντίκυρα. Υπήρξε μία πολύ μεγάλη ακμή του ελληνισμού της Αιγύπτου, αλλά ιδιαίτερα στην διώρυγα του Σουέζ η μεγάλη ακμή υπήρξε τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και, θα έλεγα, μέχρι και τον πόλεμο του '40. Αναφέρονται νούμερα, τα οποία δεν μπορώ βέβαια να τα επιβεβαιώσω, μέχρι και 16.000 Έλληνες λένε ότι είχε. Και όταν αναφερόμαστε σε τέτοια νούμερα, σημαίνει ότι οι Κασιώτες ήτανε πάνω από 5-6 χιλιάδες. Σε πιο παλιές εποχές, το ποσοστό, το ποσοστό των Κασιωτών στην ελληνική παροικία, έπαιζε, διότι κάποια στιγμή, όταν αρχίσαν και φεύγανε και κάποιοι άλλοι, δεν ήτανε κατά κύριο λόγο Κασιώτες, ήτανε από άλλα μέρη, οπότε μεγάλωσε το ποσοστό, παρ' όλο που ο αριθμός τους μειώθηκε. Αλλά εν πάση περιπτώσει εγώ θα πω απλώς ότι θυμάμαι ότι, όταν ήμουν στην Β΄, Γ΄ δημοτικού, το σχολείο του Πορτ Σάιντ το ελληνικό είχε 800 μαθητές, δηλαδή δημοτικό-γυμνάσιο, ναι, όλο μαζί. Μάλιστα υπήρχε και ένα δημοτικό σχολείο στο Πορτ Φουάντ. Το Πορτ Φουάντ είναι η δίδυμη πόλη, ας πούμε, του Πορτ Σάιντ από την απέναντι πλευρά της διώρυγας του Σουέζ. Σημαίνει ότι το Πορτ Σάιντ είναι στην Αφρική ενώ το Πορτ Φουάντ είναι στην Ασία. Λοιπόν, στο Πορτ Φουάντ το ποσοστό των Κασιωτών ήτανε ασύλληπτο πρέπει να πλησίαζε το 80-90%. Η εταιρία της διώρυγος είχε παράσχει σπίτια ομοιόμορφα, πλην μερικών που ήτανε για ανωτέρους υπαλλήλους, πιλότους και τέτοια που ήταν λίγο διαφορετικά, αλλά τα πολλά ήταν ομοιόμορφα. Και μάλιστα, όταν το 2007 επισκεφθήκαμε την πόλη μία μεγάλη ομάδα, ήμασταν μία ομάδα 92 ατόμων από τους οποίους οι 79 ήταν γεννημένοι στο Πορτ Σάιντ, μου έκανε εντύπωση πώς κατάφεραν και αναγνώριζαν τα σπίτια, λέει: «Αυτό είναι του τάδε, το άλλο του τάδε» και λοιπά. Καλά, αφού είναι ίδια όλα, ρε παιδιά! Απλώς θυμόντουσαν όλοι πού έμενε ο καθένας. Και, εντάξει, μεγαλώσανε οικογένειες ολόκληρες σε αυτά τα σπίτια. Στο Πορτ Φουάντ ειδικά, ζήτημα αν ζούσαν μερικές οικογένειες εκτός, σε σπίτια εκτός της εταιρείας. Θυμάμαι, ας πούμε, την οικογένεια Παρίση, η οποία είχαν δική τους πολυκατοικία, και μάλιστα φέτος το καλοκαίρι γνώρισα στην Κάσο έναν απόγονο της οικογενείας, ο οποίος είχε ακούσει από τους δικούς του για την πολυκατοικία εκεί στην Αίγυπτο και τα λοιπά. Στο Πορτ Σάιντ υπήρξε μία περιοχή που πάλι εκεί είχε σπίτια της εταιρείας, η λεγόμενη Χωράφα. Η Χωράφα κάποτε φαίνεται ήτανε ένα τεράστιο χωράφι και τελικά μέσα εκεί χτίστηκαν τα σπίτια που μένανε οι Κασιώτες. Αλλά σιγά σιγά αυτό εντάχθηκε μέσα στον ιστό τον πολεοδομικό της πόλης. Και βρέθηκε, ας πούμε, μία περιοχή με σπίτια μικρά, ομοιόμορφα, και γύρω γύρω πολυκατοικίες. Πάρα πολλοί συμμαθητές μου, φίλοι, [00:25:00]γνωστοί, άλλοι που ζούνε, άλλοι που έχουν πεθάνει ήτανε Χωραφαίοι, όπως λέγαμε.

Πώς θυμάστε εκεί τα παιδικά σας χρόνια; Πώς ήταν;

Ναι, κοίταξε να δεις, η πόλη του Πορτ Σάιντ χωριζόταν σε τρεις συνοικίες. Η μία ήτανε, ας την πούμε, μια παραγκούπολη που λεγόταν Μανάχα και εκεί μένανε μόνο Αιγύπτιοι. Αυτή καταστράφηκε στον πόλεμο του 1956. Το 1956 έγινε η εισβολή των Αγγλογάλλων. Επειδή ο τότε πρόεδρος της Αιγύπτου ο Νάσσερ εθνικοποίησε τη διώρυγα του Σουέζ, οι Γάλλοι με τους συνεργάτες τους, τους Άγγλους και με τους Εβραίους, τους Ισραηλινούς, οι οποίοι βοήθησαν, επιτεθήκανε να καταλάβουνε τη διώρυγα του Σουέζ. Άρχισε ο βομβαρδισμός της πόλης 29 Οκτωβρίου του '56 και μέσα σε μια εβδομάδα σχεδόν είχε καταληφθεί όλη η περιοχή του Πορτ Σάιντ, της Ισμαηλίας, δεν θυμάμαι του Σουέζ. Βασικά το Πορτ Σάιντ είχε καταληφθεί από τους Αγγλογάλλους. Ήτανε μία πολύ δύσκολη περίοδος της ζωής μου, την οποία θυμάμαι, δεν υπήρχε νερό στις βρύσες, παίρναμε νερό από κάποια πηγάδια που, τώρα σε μία πόλη η οποία είναι τελείως επίπεδη, στο επίπεδο της θάλασσας, φαντάζεσαι τι νερό υπήρχε. Αναγκαστικά το νερό το αποθηκεύαμε στις μπανιέρες και για να το χρησιμοποιήσουμε το βράζαμε. Υπήρξε, είχε τότε τεράστια έλλειψη φαγητού. Για να πάει κάποιος να αγοράσει τρόφιμα έπρεπε να περάσει από ελέγχους της αγγλικής στρατιωτικής αστυνομίας και έπρεπε να του βάλουν μία σφραγίδα στο χέρι, για να μπορέσει να περάσει και μετά γυρίζοντας από την αγορά να δείξει τη σφραγίδα και την άλλη μέρα έπρεπε να πάρει άλλη σφραγίδα πάλι πάνω στο χέρι. Φτάσαμε να πούμε το ψωμί ψωμάκι, το φαΐ φαγάκι. Θυμάμαι μέρες που ζούσαμε πίνοντας απλώς μια σούπα, τίποτε άλλο. Ότι παλιές αποθήκες, μπακάλικο υπήρχανε βγάλανε ληγμένα ό,τι κονσέρβες, ό,τι φανταστεί κανείς και, τέλος πάντων, επιβιώσαμε. Πώς τελικά απελευθερώθηκε πάλι το Πορτ Σάιντ; Με την παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Διότι κατάφεραν και πήραν μία απόφαση στον ΟΗΕ ότι ήταν άδικη αυτή η επίθεση των Αγγλογάλλων και υποχρεώθηκαν οι Αγγλογάλλοι μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου, δηλαδή ούτε δύο μήνες μετά, να φύγουνε οριστικά και αμετάκλητα από την Αίγυπτο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ότι η παροικία των Άγγλων, των Γάλλων, των Μαλτέζων να υποχρεωθούν να φύγουν μέσα σε μία βραδιά. Και μείναμε λοιπόν οι μόνοι ξένοι οι Έλληνες, οι Ιταλοί και κάτι ελάχιστοι Βέλγοι, οι οποίοι Βέλγοι μετά απελαθήκανε και αυτοί, μετά τα γεγονότα στο Κονγκό, μετά από αρκετά χρόνια. Στην ουσία ήμασταν δύο παροικίες, οι Έλληνες και οι Ιταλοί. Εγώ δεν έχω γνωρίσει, λόγω ηλικίας, την παλιά περίοδο που ήτανε οι Άγγλοι οι Γάλλοι, οι Ευρωπαίοι και τα λοιπά, εντάξει έχω κάποιες μικρές αναμνήσεις από την πολύ μικρή παιδική ηλικία, ζούσαν πολύ άνετα με πολύ ωραία ρούχα, με κατάστημα που είχανε τα πάντα, με ζαχαροπλαστεία που δεν υπήρχαν ούτε στην Ευρώπη. Μιλάμε ότι... μια πόλη η οποία ζούσε όπως ζει αυτή τη στιγμή η Δυτική Ευρώπη. Τότε ήτανε η Αίγυπτος πολύ ανώτερη από την Ελλάδα. Θυμάμαι ότι όταν ερχόντουσαν στην Ελλάδα συμπατριώτες μας λέγανε τι φτώχεια υπήρχε, τι κακομοιριά. Οι Κασιώτες που ζούσαν στο Πορτ Σάιντ είχαν επιτύχει με την εταιρεία της διώρυγας του Σουέζ να τους δίνει, να μπορεί να τους δίνει άδεια πληρωμένη ανά διετία. Έτσι μαζεύανε μέρες πολλές για να έρχονται στην Κάσο.

Πώς ερχόντουσαν;

Υπήρχε πλοίο, η ΚΑΣΣΙΑΝΗ, ιδιοκτησίας Τσαμπουνιάρη, το οποίο ξεκίναγε από το Πορτ Σάιντ κι ερχόντανε στο Φρυ. Δεν είχε άλλη, δεν είχε δρομολόγιο, δεν πήγαινε ούτε πήγαινε Πειραιά ούτε πουθενά, Πορτ Σάιντ - Κάσο. Βέβαια το Φρυ δεν είχε λιμάνι τότε, δένανε στην Μακρά ή, αν είχε καλό καιρό, πιο κοντά, προς την Μπούκα, και πηγαίνανε με τις βάρκες και τους κατεβάζανε. [00:30:00]Καθήκον κάθε Κασιώτη, που είχε αυτή την δυνατότητα ήτανε να φέρει δώρα για τους συμπατριώτες, μεταξύ αυτών οι γκαζιέρες και τα καμινέτα, που αυτό κατέληξε να είναι παρατσούκλι των Κασιωτών της Αιγύπτου. Διότι, εντάξει, υπήρχαν οι κλασικοί φούρνοι εδώ στην Κάσο χρησιμοποιώντας ξύλα ή οτιδήποτε άλλο και, όταν ήρθαν αυτά τα σύγχρονα τότε μέσα μαγειρέματος, ήτανε μία καινοτομία φοβερή.

Βέβαια.

Φαίνεται ότι όταν ξεφορτώνανε το καράβι οι ποσότητες που κατέβαζαν ήταν φοβερές, διότι ο καθένας κουβάλαγε για όλους τους συγγενείς, πρώτα, δεύτερα, τρίτα ξαδέρφια, δώρα από την Αίγυπτο, οτιδήποτε, υφάσματα... Ταυτόχρονα βέβαια υπήρχαν και οι Κασιώτες ναυτικοί που φέρνανε τις γνωστές πορσελάνες και τα λοιπά και καταλαβαίνετε ότι και τα σπίτια τα κασιώτικα ήτανε γεμάτα με ενδιαφέροντα σκεύη, ας πούμε, της τελευταίας τεχνολογίας. Και πολλές φορές ακόμη και οι στολές οι κασιώτικες γινόντουσαν με υφάσματα πολύ καλής ποιότητας, που ερχόντουσαν είτε από την Αίγυπτο είτε από τους ναυτικούς. Οι Έλληνες της Αιγύπτου, οι Κασιώτες της Αιγύπτου είχαμε καταφέρει και είχαμε κρατήσει όλες τις παραδόσεις. Τι σημαίνει αυτό; Καταρχήν υπήρχανε κάποιοι που μιλάγανε βαριά κασιώτικα. Υπήρχανε άλλοι οι οποίοι μιλάγανε πιο ελαφριά, αλλά είχανε μία χροιά της κασιώτικης προφοράς. Παρένθεση, θυμάμαι ότι, όταν εγώ μετά έφυγα από την Αίγυπτο, αφού τελείωσα το λύκειο και ήρθα εδώ στο Πολυτεχνείο, όλοι με ρώταγαν: «Κύπριος είσαι;» Γιατί είχα μία κασιώτικη χροιά στη φωνή, ας πούμε. «Μα γιατί με λένε Κύπριο;» να πούμε, τότε συνειδητοποίησα ότι ο τόνος της φωνής, της ομιλίας των Κυπρίων με της Κάσου παρομοιάζει, όπως και της Ρόδου. Στα πλαίσια λοιπόν... εντάξει, στο σχολείο υπήρχαν και παιδιά που δεν ήταν Κασιώτες, αλλά στο σχολείο δεν μιλάγαμε πολύ για την Κάσο, εντάξει, μαθαίναμε βασικά λίγο την γεωγραφία της Κάσου λίγο πιο καλά από ό,τι των άλλων κομματιών της Ελλάδος, γινόταν αναφορά στο Ολοκαύτωμα και τα λοιπά περισσότερο από ό,τι σε άλλα σχολεία της Ελλάδος, αλλά το βασικό ήτανε μέσα στις οικογένειες. Εγώ έτυχε να είμαι σε οικογένεια που η μητέρα δεν ήταν Κασιώτισα, ήτανε από Μικρασιάτη πατέρα και Καλύμνια μάνα. Άρα εκ των πραγμάτων δεν μιλάγαμε κασιώτικα στο σπίτι. Ο μπαμπάς μου βέβαια συνεχώς πέταγε διάφορες «Κρίμας τα παρά έρμα τους καραμπογιάες» και κάτι διάφορα τέτοια, να πούμε. Είχαμε μεγαλώσει βέβαια, εγώ είχα τις θείες μου, τις αδερφές του πατέρα μου: «Το παιί μου τούτου α, πότε ίνει τόσο α και ουίζει και ελά» κτλ. συνεχώς, ας πούμε, τα νανουρίσματα και τα τέτοια ήτανε κασιώτικα. Υπήρχανε οικογένειες που είχανε κρατήσει φοβερά τους δεσμούς με την Κάσο, μέχρι που υπήρχε και οικογένεια που έφτιαχνε σιτάκα στο Πορτ Σάιντ. Έπαιρνε γάλα αιγοπροβάτων και έφτιαχνε σιτάκα.

Εκεί, ε;

Ναι, δεν θα πω το όνομα – θα σου πω μετά. Εμείς στην τάξη μου, ας πούμε, συνήθως ήμασταν πάνω από 50% Κασιώτες. Εγώ θυμάμαι τον εαυτό μου σε κάποια τάξη, γύρω στο Δ΄, Ε΄ δημοτικού, να νομίζω ότι οι Έλληνες είναι Κασιώτες, Καστελοριζιοί, Λεριοί, Συμιακοί, Κυπραίοι και Ηπειρώτες. Δεν υπήρχε τίποτα άλλο, δηλαδή Πελοποννήσιο δεν είχα δει ποτέ στη ζωή μου, Στερεοελλαδίτη ποτέ, Μακεδόνα ποτέ. Οι Ηπειρώτες, επειδή είχανε μία τάση να φεύγουνε από την Ήπειρο και να ταξιδεύουνε, γίνανε όλοι φουρναραίοι, όλοι οι φούρνοι ήτανε ηπειρώτικοι. Οι Κυπραίοι ασχολούνταν πιο πολύ με την οινοποιία, πουλάγανε τα κρασιά και τέτοια. Παρ' όλα αυτά όμως υπήρξε και Κασιώτης που πήγε στον τομέα αυτό, η οικογένεια Καρελλά, που [00:35:00]κάνανε ξύδια και τέτοια, κρασιά και... Και πήραν πάρα πολύ. Οι εμπορευόμενοι πολλές φορές δεν ήτανε πάρα πολλοί, η πλειοψηφία των εμπόρων ήτανε μη Κασιώτες, αλλά οι Κασιώτες ήταν οι πιο πολλοί υπάλληλοι της διώρυγας του Σουέζ και κάποιοι επιστήμονες. Ο πατέρας μου ήταν οδοντίατρος. Θυμάμαι ότι κάποια στιγμή στο Πορτ Σάιντ υπήρχαν πέντε Κασιώτες οδοντίατροι: ο Παρλής, ο Λιόκουρας, ο Ηρωδιάδης, ο Φραγκούλης και ο Παπαδημητρίου. Καταλαβαίνετε πόσοι παθολόγοι υπήρχανε, πόσοι χειρούργοι υπήρχανε, πόσοι δερματολόγοι, όλες οι ειδικότητες ήταν Έλληνες και κάποιοι από αυτούς ήταν Κασιώτες. Προ ολίγων ημερών πέθανε το τελευταίο παιδί του γιατρού του Γλίτση, ο οποίος ήταν ένας από τους παθολόγους του Πορτ Σάιντ. Ο πρόεδρος της κοινότητας ο τελευταίος που γνώρισα, ο Δημήτρης ο Κόκκινος, ήτανε γιατρός και αυτός. Υπήρχε ο... ήτανε, υπήρχε ο Παπαδημητρίου ο χειρούργος, υπήρχαν ένα σωρό Κασιώτες επιστήμονες, γιατροί και τα λοιπά.

Αυτοί σπούδαζαν εκεί στην Αίγυπτο ή έφευγαν για σπουδές στην Ευρώπη;

Οι πιο πολλοί σπουδάζανε στην Ελλάδα.

Α, Ελλάδα.

Ναι. Οι πιο παλιοί, αυτοί δηλαδή που σπούδασαν την δεκαετία του '30, ερχόντουσαν όλοι στην Ελλάδα. Και όλοι αυτοί που πηγαίνανε για γιατροί, οδοντίατροι και τέτοιοι ήτανε στην Ελλάδα και γυρνούσαν. 

Ναι, γυρνούσαν όμως;

Γυρνούσανε. Ναι. Θυμίζω ότι την εποχή εκείνη, θυμίζω, η Κάσος ήτανε ιταλική. Ναι, αλλά αυτοί που είχαν μεταναστεύσει με της διώρυγας την κατασκευή είχανε φύγει επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όταν οι Ιταλοί κατάλαβαν τα Δωδεκάνησα, ήτανε ξεκρέμαστοι. Δηλαδή ήτανε από ένα μέρος, δηλαδή ήτανε από ένα μέρος που ανήκε πριν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά ανήκε στην ιταλική, στην Ιταλία. Ας πούμε, ο πατέρας μου, όταν κάποια στιγμή θέλησε να σπουδάσει, επήγε στη Σύρο όπου... παρένθεση, ότι μετά το Ολοκαύτωμα οι πιο εύποροι Κασιώτες πήγανε στη Σύρο. Κάνανε μία παροικία, φτιάξανε τη συνοικία Βαπόρια, που είναι η πιο καλή συνοικία της Ερμούπολης, και ήταν μία μεγάλη οικονομική δύναμη. Πολλοί από αυτούς βέβαια μετά πήγαν και στο Λονδίνο, γραφεία στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη και τα λοιπά. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, την εποχή, ας πούμε, του 1930 στην Σύρο υπήρχε μία παροικία κασιώτικη πολύ σημαντική. Ο πατέρας μου λοιπόν πήγε εκεί, στο σπίτι των συγγενών του Βαρθολομαίου, και βρεθήκανε άπειροι μάρτυρες, οι οποίοι λένε: «Το παιί είναι δικό μας και είναι Κασιώτες» και τακ τακ πήρε την ελληνική υπηκοότητα, πολιτογραφήθηκε. Και εγώ, όταν γεννήθηκα –και τώρα ακόμη– ήμουνα γραμμένος στα μητρώα αρρένων Ερμουπολέως Σύρου. Ναι. Και στην αρχή, όταν εγκαταστάθηκα στην Ελλάδα, ήμουνα δημότης Ερμουπολέως. Την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν, Καίτη, δεν υπήρχε τίποτα, για να πάρεις ένα χαρτί έπρεπε να σου βγει η πίστη, οπότε μόλις συμπλήρωσα δύο χρόνια, δυο, τρία, τέσσερα χρόνια στην Αθήνα, μετέφερα τα χαρτιά μου και είμαι δημότης Αθηναίων. Και ήταν πάρα πολύ δύσκολο, τώρα, πήγαινε στη Σύρο και να στέλνεις αλληλογραφία με την Σύρο. Κλείνω την παρένθεση. Άρα λοιπόν αυτή την εποχή, την εποχή εκείνη, τη δεκαετία του '30 με '40 σπουδάζανε πιο πολύ στην Ελλάδα. Σιγά σιγά έγινε η μόδα του Βελγίου. Πολλοί Κασιώτες φεύγανε και πήγαιναν στο Βέλγιο. Ήτανε τότε η εποχή που όταν η βαριά βιομηχανία της χαλυβουργίας στο Βέλγιο και πάρα πολλοί πήγαιναν να σπουδάσουν στο Charleroi, κυρίως στο Charleroi και σε κάποιες άλλες... κάποιοι άλλοι πηγαίνανε για νομικά στη Leuven και εν πάση περιπτώσει σε πόλεις του Βελγίου.

Γιατί γνωρίζατε και τις γλώσσες βέβαια;

Ναι, είχανε την άνεση της γλώσσας, της γαλλικής γλώσσας. Καταρχήν, τα παλιά εκείνα τα χρόνια, ήταν υποχρεωτικό στο σχολείο τα γαλλικά και τα αγγλικά. Τα αραβικά σιγά σιγά μετά μπήκανε σαν υποχρεωτικά. Καλά, πηδάω από το ένα θέμα στο άλλο, αλλά δεν πειράζει, μπορείτε να κάνετε και μοντάζ. Μέχρι το 1936 υπήρχε ένας περίεργος νόμος, ο νόμος των διομολογήσεων. Τι έλεγε αυτός ο νόμος; Ήταν μία συμφωνία μεταξύ του αιγυπτιακού κράτους, που μόλις είχε καταφέρει να ξεφύγει από την [00:40:00]Αγγλία, από την Αγγλοκρατία, σαν προτεκτοράτο της Αγγλίας και τα λοιπά, δηλαδή μετά το 1922 ως το 1936 υπήρχανε οι διομολογήσεις. Τι σημαίνει αυτό, ότι, αν ένας Έλληνας έκανε ένα αδίκημα, δεν δικαζόταν από δικαστήριο της Αιγύπτου.

Αλλά;

Γραφόταν το αδίκημά του στο διαβατήριό του και θα δικάζεται στην Ελλάδα, όταν θα ερχόταν κάποια στιγμή. Το ίδιο ίσχυε και για τους άλλους ξένους. Καταλαβαίνεις λοιπόν τώρα ότι υπήρχε μία... δεν υπήρχανε φονιάδες, δεν υπήρχανε κλέφτες, αλλά οι σωματικές βλάβες ήταν στην ημερήσια διάταξη. Εγώ είχα έναν θείο, τον Ηλία τον Παρλή, ο οποίος μάλιστα ευτυχώς υπάρχει καταγραφή του να παίζει λύρα σε μία κασέτα που είχε βγάλει ο γιατρός ο Μανώλης ο Παπαγεωργίου και ακούγεται μέσα και τραγουδάει ο θείος μου ο Ηλίας, αυτός λοιπόν ήταν χαρακτηριστική περίπτωση παλικαρά της κασιώτικης παροικίας. Όποιον Κασιώτη πειράζανε, επήγαινε στον Μανώλη τον Παρλή και του έλεγε: «Ο τάδε με πείραξε, με χτύπησε» και τα λοιπά, συνήθως Αιγύπτιοι. Μάζευε στοιχεία ποιος ήταν αυτός και τα λοιπά, έπαιρνε τη μαγκούρα και πήγαινε μέσα στην Αραβική συνοικία να... Α, το άλλο που θυμήθηκα ότι ξεκίνησε να λέω τις συνοικίες και είπα την πρώτη, που ήτανε χαμόσπιτα, η δεύτερη ήταν η αραβική συνοικία και η τρίτη ήταν η ευρωπαϊκή. Η ευρωπαϊκή ήταν πιο μικρή σε έκταση και μένανε κυρίως Ευρωπαίοι, πολύ λίγοι. Αν υποθέσουμε ότι μόνο την εποχή που ήμουνα εγώ στην παιδική ηλικία είχε κάπου 300.000 το Πορτ Σάιντ, η ευρωπαϊκή συνοικία είχε καμιά εικοσαριά χιλιάδες, η αραβική είχε 200, 200 και οι υπόλοιποι ήταν στην άλλη συνοικία, στη Μανάχα. Το Πορτ Φουάντ εκείνη την εποχή δεν είχε πάνω από 5.000 πληθυσμό, εκ των οποίων τουλάχιστον 1.500 ήτανε Κασιώτες. Επανέρχομαι λοιπόν στις διομολογήσεις. Επήγαινε ο θείος μου, έμπαινε στα καφενεία μέσα και έλεγε: «Ποιος είναι ο τάδε; ο τάδε;» τον έσπαγε στο ξύλο, συλλαμβανόταν, λέει: «Όπα, είμαι Έλληνας υπήκοος, δεν μπορείτε να μ' αγγίξετε» και πήγαινε στο διαβατήριο. Στο διαβατήριό του γράφανε επάνω το αδίκημα, και θυμάμαι ότι το διαβατήριό του είχε πολλές πρόσθετες σελίδες, δεν χωράγανε. Βέβαια ποτέ του, δεν ήρθε ποτέ στην Ελλάδα, οπότε δεν συνελήφθη ποτέ, δεν πέρασε ποτέ από δικαστήρια, πέθανε στην Αίγυπτο. Ευτυχώς, για την δικαιοσύνη την πανανθρώπινη, το 1936, με τη συνθήκη του Montreux, αυτά καταργήθηκαν. Και πλέον ήτανε τα αιγυπτιακά δικαστήρια τα οποία ήτανε αρμόδια για τα αδικήματα της Αιγύπτου, που γινόντουσαν στην Αίγυπτο. Νομίζω ότι κανείς δεν, από αυτούς που είχανε το σύστημα διομολογήσεων εγγραφές στο διαβατήριο τους, κάνεις δεν πήγε σε δικαστήριο στην Ελλάδα, νομίζω, δεν είμαι σίγουρος. Άρα λοιπόν εκείνη την εποχή, οι Έλληνες και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι κάνανε ό,τι θέλανε στην Αίγυπτο. Ήταν κράτος εν κράτει. Ήτανε πολύ δυνατοί, λόγω και του χαμηλού επιπέδου μόρφωσης των Αιγυπτίων τότε, κατείχαν όλες τις καλές θέσεις, όλες τις δουλειές, και ήτανε η ζωή τους πάρα πολύ άνετη. Ειδικά στο Πορτ Σάιντ και την Ισμαηλία, που τους ξέρω καλύτερα, οι Έλληνες πλούσιοι ήταν ελάχιστοι. Όλοι ζούσαν πάρα πολύ καλά, όλοι ζούσαν σε ένα μεγάλο σπίτι, 5 δωμάτια, ξέρω 'γω, 150-200 τετραγωνικά, είχανε υπηρέτρια οπωσδήποτε μία ή και δύο, είχανε θυρωρό της πολυκατοικίας, ο οποίος θα πήγαινε να τους κάνει όλα τα θελήματα για να πάρει πενταροδεκάρες, και άρα ζούσαν σαν βασιλιάδες. Μέχρι το 1956 υπήρχε εκεί και μεγάλο εμπόριο υπήρχε με την Γαλλία και ερχόντουσαν, μέχρι που μπορούσες να αγοράσεις από το Πορτ Σάιντ ρούχα από Gallery Lafayette και από τρια-, δεν ξέρω πως τα λέγανε αυτά τα μαγαζιά, δηλαδή μπορούσαν να ντυθούνε με γαλλικά ρούχα στο Πορτ Σάιντ οι κυρίες. Αν δούμε φωτογραφίες της εποχής εκείνης, λες: [00:45:00]«Μα καλά, είναι δυνατόν το 1952 να ήταν ντυμένες έτσι οι γυναίκες στο Πορτ Σάιντ;» Ήτανε. Μετά το ΄56 λοιπόν, όταν... Μάλλον, το '52 έπεσε ο βασιλιάς Φαρούκ, έγινε η επανάσταση των αξιωματικών. Στην αρχή είχε αναλάβει πρόεδρος ο Mohammad Agim μετά από λίγο καιρό τον παρέκαμψε ο Γκαμάλ ντε Νάσερ, ο οποίος ήταν στην ουσία ηγέτης της Αιγύπτου από το '52 μέχρι το θάνατό του, αν θυμάμαι καλά, το 1968, '70, κάπου εκεί τέλος πάντων. Εκεί άλλαξε όλη η Αίγυπτος, ο τρόπος ζωής των Ελλήνων και των ξένων της Αιγύπτου. Καταρχήν, όπως είπα, το '56 έφυγαν οι υπόλοιποι και έμειναν μόνο Έλληνες και Ιταλοί. Σιγά σιγά κάποιοι δειλά δειλά άρχισαν και φεύγανε, Έλληνες, διότι δεν ήταν τόσο εύκολη η ζωή. Το αποκορύφωμα έγινε το 1961, όταν έγιναν σοσιαλιστικά μέτρα στην Αίγυπτο και έγιναν εθνικοποιήσεις κάποιων περιουσιών. Στο Πορτ Σάιντ και στην Ισμαηλία, όπως είπα, δεν υπήρχαν πολλοί πλούσιοι κι έτσι αυτοί δεν θίχτηκαν τόσο πολύ. Σε άλλα μέρη όμως, Αλεξάνδρεια, Κάιρο και τα λοιπά, υπήρξαν άνθρωποι που χάσανε την περιουσία τους. Παρ' όλα αυτά όμως και γενικά όλη η οικονομία άρχισε να οργανώνεται κεντρικά, αρχίσανε να υπάρχουνε, να υπάρχει έλλειψη κάποιων τροφίμων, παραδείγματος χάρη υπήρχε μία περίοδος που δεν υπήρχε χαρτί υγείας και έπρεπε να βρεις κάποιον τρόπο, να πούμε. Δεύτερον, υπήρχε περίοδος που δεν είχαμε ζάχαρη, άρα τι κάναμε, αποθηκεύαμε ζάχαρη, όταν δεν υπήρχε ζάχαρη και σε περίπτωση που μετά από λίγο καιρό... Να σημειώσουμε ότι η Αίγυπτος ήταν παραγωγός ζάχαρης, αλλά από ζαχαροκάλαμο, όχι από τεύτλα που κάνουμε εμείς στην Ελλάδα, από ζαχαροκάλαμο, μεγάλη παραγωγός, και έφτασε στο σημείο λόγω κακής οργάνωσης και γραφειοκρατίας να υπάρχει έλλειψη σε κάποιες περιόδους. Όλα αυτά, ανεπαίσθητα ενοχλούσαν τον Έλληνα και κατ' επέκταση τον Κασιώτη της Αιγύπτου. Κάποια στιγμή λοιπόν άρχισε η μετανάστευση στην Αυστραλία. Φεύγανε καραβάνια, δηλαδή καράβια γεμάτα μάλλον με Έλληνες που πηγαίνανε στην Αυστραλία.

Ήταν καλύτερα εκεί; Με ποιο... με ποια...

Περίμενε, η Ελλάδα ήταν πολύ φτωχή. Την δεκαετία, τέλος της δεκαετίας του '50 και αρχές της δεκαετίας του '60 υπήρχε δύσκολη κατάσταση στην Ελλάδα. Κι εφόσον η Αυστραλία ζητούσε μετανάστες χωρίς κανένα περιορισμό, ξεκινάγανε καραβιές. Υπήρχανε το ΠΑΤΡΙΣ, το ΕΛΛΗΝΙΣ και αργότερα το ΑΥΣΤΡΑΛΙΣ, τα οποία πηγαίνανε κάθε εβδομάδα στην Αυστραλία. Φορτώνανε από τον Πειραιά, περνάγανε από το Πορτ Σάιντ, κατέβαιναν εκατοντάδες, γιατί παρέμενε μερικές ώρες, μία μέρα, ξέρω 'γω, γέμιζε Έλληνες οι οποίοι φεύγανε για Αυστραλία. Κάποιοι λοιπόν Έλληνες της Αιγύπτου άρχισαν να μιμούνται, σου λέει, αφού πάνε στην Αυστραλία, καλά θα είναι εκεί πέρα. Επειδή η κύρια ομάδα που πήγαινε στην Αυστραλία ήτανε Καστελοριζιοί, άδειασε από Καστελοριζιούς, άρχισε να αδειάζει από Καστελλοριζιούς και το Πορτ Σάιντ. Για να καταλάβετε ότι ακόμη και τώρα, πάντοτε στις τοπικές κυβερνήσεις της Αυστραλίας αλλά πολλές φορές και στην ομοσπονδιακή υπάρχει υπουργός Καστελοριζιός. Μες στην Βουλή τους πάντα υπάρχει βουλευτής Καστελοριζιός, τέτοια δύναμη. Κάποιοι λοιπόν Κασιώτες φύγανε και αυτοί, όχι όμως πολλοί, δηλαδή οι Κασιώτες δεν είχανε πολύ, κάνανε πολύ μικρή μετανάστευση στην Αυστραλία, ελάχιστες οικογένειες φύγανε. Θυμάμαι, ας πούμε, την οικογένεια Μαγγιώρος, η οικογένεια Σουβελέκη, διάφοροι, τέλος πάντων, αλλά δεν ήτανε μαζική η αυτή. Οι Κασιώτες άρχισαν να σκέφτονται την Ελλάδα, «πάμε στην Ελλάδα» και αρχίζανε να και φεύγανε. Πού πάμε; Ο ένας ξάδερφος πήγε στην Καλλιθέα, ο άλλος ξάδερφος πήγε στην Κυψέλη. Οι Κασιώτες της Κάσου είχανε μία τάση προς τον Πειραιά, στην Καλλίπολη και προς τα εκεί, όπου ήτανε και Καρπάθιοι παραδίπλα, στην πλατεία Καρπάθου. Ενώ οι της Αιγύπτου πήγαιναν είτε Κυψέλη είτε Καλλιθέα. Φτάσαμε λοιπόν την δεκαετία του '60, θυμάμαι ότι κάθε Δευτέρα, κάθε Δευτέρα ερχόταν καράβι από την Ελλάδα, ερχόταν στην Αίγυπτο και έφευγε για την Ελλάδα. Κάθε Δευτέρα φεύγανε 10, 20, 30, 40 [00:50:00]οικογένειες. Πηγαίναμε εμείς, νοικιάζαμε λάντζες, σκάφη, και πηγαίναμε να αποχαιρετήσουμε τους συμπατριώτες που φεύγανε και έπεφτε το κλάμα. Έφτασε, ας πούμε, παραδείγματος χάρη, να πω εγώ ότι στην Α΄ γυμνασίου ήμασταν 72 παιδιά και στην Γ΄ λυκείου ήμασταν 16. Δηλαδή εφύγανε, εφεύγανε σταδιακά, εντάξει, κάποιοι εγκαταλείπανε και βγαίνανε ναυτικοί και τα λοιπά, αλλά οι περισσότεροι φεύγανε να έρθουν στην Ελλάδα να βρούνε, να βρουν την καλύτερη ζωή. Στριμωχτήκανε βέβαια σε μικρά διαμερίσματα και τα λοιπά, αλλά σιγά σιγά καταφέρανε και επιβίωσαν όλοι. Ελάχιστοι επιστρέψανε, ήρθαν στο νησί να ζήσουνε, πολύ λίγοι, οι πιο πολλοί παρέμειναν στην Αθήνα, η παροικία των Κασιωτών, των Κασίων της Αθήνας. Άρχισε λοιπόν να φυλλορροεί ο κόσμος, φτάσαμε από εκεί που ήταν 800 παιδιά κάποια στιγμή το '57 να είμαστε, να είναι το σχολείο κάτω από 100 παιδιά. Το σχολείο του Πορτ Φουάντ είχε καταργηθεί πολύ νωρίτερα, το Παρθεναγωγείο και το Αρρεναγωγείο ενωθήκανε. Υπήρχαν λοιπόν ένα γυμνάσιο, ένα δημοτικό και ένα γυμνάσιο, και μετά ένα γυμνάσιο και ένα λύκειο – με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Παπανδρέου που δημιούργησε το λύκειο. Εγώ τελείωσα την Γ΄ λυκείου δηλαδή, δεν είμαι από τους... που τέλειωσαν εξατάξιο γυμνάσιο. Και καταλαβαίνετε ότι κάθε οικογένεια... καταρχήν, όταν ένα παιδί... Α, όταν τέλειωνε το σχολείο στο Πορτ Σάιντ και στην Ισμαηλία, ό,τι ισχύει για το Πορτ Σάιντ ισχύει για την Ισμαηλία 100%, είχε δύο δρόμους: ο ένας ήταν να σπουδάσει και ο άλλος να γίνει ναυτικός. Λοιπόν...

Κυριαρχούσε και στην Αίγυπτο δηλαδή ακόμα έντονα αυτή η παράδοση;

Βέβαια. Μα όλοι οι καπεταναίοι οι Κασιώτες πιο πολύ από την Αίγυπτο είναι. Υπάρχουνε βιβλία, το «Κασιώτες ναυτίλοι», ξέρω 'γω, του Μίνου του Κομνηνού και τα λοιπά, και άλλα βιβλία που αναφέρονται στους Κασιώτες καπεταναίους. Εκεί υπήρχε βέβαια και το θέμα ότι συνήθως οι Κασιώτες καπεταναίοι ήτανε Κασιώτες του Πορτ Σάιντ, εξ Αιγύπτου, κάποιοι ήτανε και Κασιώτες της Κάσου, οι οικογένειες Κουτλάκη, ξέρω 'γω, διάφοροι τέτοιοι, πάρα πολλοί, αλλά υπήρχε και το πάντρεμα, γιατί το κατώτερο πλήρωμα ήτανε από την Κάσο και ερχόντουσαν και γνωριζόντουσαν με συγγενείς τους που δεν τους είχαν δει ποτέ. Δηλαδή έχω και φωτογραφίες ακόμη μέσα σε ένα πλοίο και να είναι διάφοροι, Κασιώτες της Κάσου, Κασιώτες της Αιγύπτου και τα λοιπά. Αυτά φέρανε μία ζύμωση της παροικίας. Εγώ έφυγα από την Αίγυπτο το 1967. Εγκαταστάθηκα στην Αθήνα, σπούδασα στο Πολυτεχνείο, εντάξει, μετά και στην ΑΣΟΕΕ, δεν έχει σημασία. Κάποια στιγμή, κάποια στιγμή όταν ήμουνα στο Πολυτεχνείο, πρέπει να ήμασταν 7-8 Κασιώτες, δηλαδή ήτανε ο Μανώλης ο Σακέλλης, ο Κώστας ο Γιαννάς, ο Γιώργος ο Βούκαινας, ο Αγαπητός ο Πελεγράτης, ο Βασίλης ο Πελεγράτης, ο Βιστράκης, που η μάνα του ήτανε από του Αρβανιτοπούλου, η Μαίρη ή Ριρίκα Περσελή, δηλαδή 7 άτομα δηλαδή που θυμάμαι τώρα έτσι άμεσα στο Πολυτεχνείο, νομίζω ήταν και ο Καταχανάς ο Γιώργης κάποια περίοδο, δηλαδή 8 άτομα Κασιώτες ταυτόχρονα σπουδάζαμε και συναντιόμασταν στα διαλείμματα. Και από το Σουέζ ήτανε ο Λάκης, ο Λάκης ο Πασχάλης, δηλαδή υπήρχανε και άλλοι Κασιώτες που σπουδάζανε ταυτόχρονα την εποχή εκείνη να πούμε. Τελικά στην Αθήνα υπάρχει μία άλλη περίοδος πλέον των Κασίων, Κασιωτών της Αιγύπτου στην Αθήνα. Βασικά υπήρξε ένας άνθρωπος, ο Μανώλης ο Σακκέλης, ο οποίος κατάφερε και μας μάζεψε και μας ένωσε. Ε, κάποια στιγμή υπήρξε και μία σύγκρουση με τη διοίκηση, με τους επικεφαλής του Συλλόγου των εν Ελλάδι Κασίων και εμείς οι νέοι, οι επαναστάτες, κάναμε άλλο σύλλογο, τον Σύλλογο Κασιωτών, ο οποίος κράτησε για αρκετά χρόνια, καμιά εικοσαριά χρόνια, και μετά ξαναενώθηκε με τον Σύλλογο των εν Ελλάδι Κασίων. Αλλά θα έλεγα ότι η δημιουργία της [00:55:00]Κίνησης Κασιωτών και μετέπειτα του Συλλόγου των εν Ελλάδι Κασίων ήταν το έναυσμα για πάρα πολλούς Κασιώτες της Αθήνας να αρχίσουν να ξανακοιτάνε την Κάσο και να έρχονται για διακοπές και σιγά σιγά κάποιοι να εγκαθίστανται, κάποιες κοπέλες να παντρεύονται ντόπιους και τα λοιπά. Εντάξει, δεν είναι πάρα πολλά τα παραδείγματα, αυτή τη στιγμή στην Κάσο τα εντός εισαγωγικών «καμινέτα» μετρούνται στα δάχτυλα των δύο χεριών, όχι παραπάνω.

Κρατάτε όμως επαφές. Είστε ακόμα... οι συναναστροφές σας, δηλαδή παρ' όλο που μεγαλώσατε στην Αίγυπτο, έχετε ακόμα δεσμούς.

Σαφέστατα, σαφέστατα. Διότι και στον Σύλλογο των εν Ελλάδι Κασίων ήτανε όλοι μαζεμένοι εκεί μέσα, και υπάρχει και ο σύνδεσμος των Αιγυπτιωτών, που και εκεί υπήρχε πρωτοβουλία Πορτ Σάιντ, Πορτ Φουάντ, ο σύλλογος της Ισμαηλίας, ο σύλλογος του Σουέζ, και εκεί μαζευόντουσαν οι Κασιώτες κατά κύριο λόγο και άλλοι, και κρατήθηκε όλο αυτό. Και με την εγκατάσταση κάποιων ανθρώπων στην Κάσο, με τις επισκέψεις και τα λοιπά, όλο και παρασύρεται και κάποιος που είχε χρόνια να εμφανιστεί. Το δυσάρεστο είναι ότι υπάρχουν οικογένειες ολόκληρες, έχω εγώ συμμαθητές μου με απόλυτα κασιώτικα ονόματα, ο Μηνάς ο Περσελής, ο Γιώργος ο Σακκέλης, ο Μανώλης ο Γερμανός, οι οποίοι δεν έχουν πατήσει στην Κάσο ή, ξέρω 'γω, εντάξει, έχουν έρθει μία-δυο φορές, ας πούμε...

Ναι, αλλά δεν έχουν κρατήσει την επαφή.

Δεν έχουν, ναι, κρατήσει την επαφή. Υπάρχουνε άνθρωποι οι οποίοι μιλάνε για την Κάσο και δεν έχουν έρθει ποτέ. Δηλαδή το πρώτο που θα σου πει ίσως είναι ότι «είμαι Κασιώτης». Εντάξει, αλλά... «Βρε συ, έλα, θα σε φιλοξενήσω», δεν έρχονται, να πούμε. Είναι απόφαση, είναι μακριά το μέρος. Εδώ μπαίνουν τα προβλήματα τα σημερινά τα δικά μας του νησιού, της ανάπτυξης του νησιού, της καλύτερης συγκοινωνίας, που βέβαια είναι άλλη, άλλου είδους συζήτηση. Εγώ δεν έχω μετανιώσει που αποφάσισα να... Επειδή ήτανε, αυτά που είχα, τα προγονικά μου, είχαν καταπατηθεί ή ήταν δυσεύρετα ή δεν ξέρω τι, ήταν μικρά, αποφάσισα και αγόρασα οικόπεδο, έχτισα σπίτι στην Κάσο και τελικά εγκαταστάθηκα. Στην αρχή έλεγα να κάνω, να έχω δυο σπίτια, ένα εδώ, ένα στην Αθήνα. Τελικά έμεινα εδώ και δεν έχω μετανιώσει καθόλου.

Πόσα χρόνια είναι που έχετε μείνει μόνιμα εδώ;

29 Οκτωβρίου του 2011 μπήκα στο σπίτι αυτό, 8 χρόνια κλεισμένα.

Ωραία.

Αυτά. Τώρα σίγουρα έχω ξεχάσει ένα σωρό πράγματα, άσχετα με το τι γράφεις, αν έχεις περιθώριο λίγο χρόνο, μπορώ να σου δείξω και μερικές φωτογραφίες.