Καλημέρα, η μέρα είναι 17 Ιουλίου του 2023, είμαι η Άλκηστις Μπουτσιούκου, ερευνήτρια από το Istorima και βρίσκομαι στην Αθήνα μαζί με τον Αλέξη Αυλάμη. Γεια σου, Αλέξη!

Γεια σου, Άλκηστη, καλημέρα!

Πάμε να ξεκινήσουμε από το πού γεννήθηκες και πότε;

Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1979 και σπούδασα καλές τέχνες στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Tεχνών μαζί με τη Ρένα Παπασπύρου, από το ’97 μέχρι το 2002, έκανα ζωγραφική και ψηφιδωτό.

Να μας πεις λίγα λόγια γι’ αυτό που κάνεις τώρα.

Ασχολούμαι με την εγκαυστική τεχνική. Eίναι μια αρχαία μέθοδος που χρονολογείται από τον 7ο αιώνα προ Χριστού, εντοπίζεται στον ελλαδικό χώρο και τελειοποιήθηκε από τους Έλληνες. Ωστόσο, οι ρίζες της, σύμφωνα με τα διαβάσματά μου, εντοπίζονται πολύ παλιότερα, από την φαραωνική Αίγυπτο. Όμως σαν ζωγραφική τελειοποιήθηκε από τους Έλληνες.

Θα ήθελα να σε ρωτήσω, αν πάμε στην… ανατρέξουμε στην παιδική σου ηλικία, πότε εσύ εντοπίζεις την πρώτη ενασχόληση είτε με τη ζωγραφική είτε με οτιδήποτε καλλιτεχνικό;

Ξεκίνησα σχετικά αργά, στην εφηβεία μου, από 15 χρονών. Πήρα μαθήματα O level για ελεύθερο σχέδιο και χρώμα, και ύστερα πήγα σε ένα θερινό σχολείο στην Αμερική, στο Bennington College, που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απόφασή μου να ασχοληθώ με τις καλές τέχνες. Εκεί είχα πάει για Environmental Studies, ωστόσο, το εργαστήριο δε με κέρδισε και το γύρισα σε ζωγραφική και κεραμική. Κι οι καθηγητές μου με ενθάρρυναν προς αυτή την κατεύθυνση. Ειδικά ήμουνα... νομίζω είχα μια έφεση στο κομμάτι του αυτοσχεδιασμού και αυτοί… τα αποτελέσματα τότε ενθάρρυναν και τους γονείς μου να με ενθαρρύνουν προς αυτή την κατεύθυνση αργότερα.

Ήταν αυτό που λέμε ότι έχεις ταλέντο;

Υπήρχε μία κλίση, ωστόσο δεν αρκεί αυτό. Θέλει να το καλλιεργείς και με διάβασμα και πολλή δουλειά.

Οπότε δεν το είχες ως χόμπι σαν πιο μικρό παιδάκι. Ήρθε ξαφνικά εκεί γύρω στα 15;

Νομίζω, ναι, θα φανεί αστείο αυτό, νομίζω μία σχολική ερωτική απογοήτευση με ώθησε, προκάλεσε την ανάγκη, την εσωτερική αναγκαιότητα για να εκφραστώ και αυτό έγινε μέσω της ζωγραφικής.

Και τότε ποια μπορεί να ήταν τα… η έμπνευσή σου ή τι να ήθελες να ζωγραφίσεις;

Είχα κάνει κάποια αντίγραφα, είχα ασχοληθεί με πιο πολύ ανεικονική τέχνη και abstract, να ζωγραφίζω δομές από τη φύση και κυρίως, νομίζω, από τότε φαίνεται ότι είχα ένα ενδιαφέρον για τον σουρεαλισμό και το υπερβατικό στοιχείο, καταλήγοντας σήμερα στο να κάνω ονειρικά τοπία. Αυτό είναι το αντικείμενό μου, η θεματολογία μου, όπου συνδυάζω στοιχεία από την πραγματικότητα συνδυασμένα με το φαντασιακό μου και με τον ελεύθερο συνειρμό.

Τότε τα υλικά που χρησιμοποιούσες ήταν τα πιο απλά;

Ήταν τα πιο πρωτόγονα, συνήθως το κάρβουνο, ακρυλικά και λάδια. Και νομίζω είναι έργα για τα… που ελαφρώς ντρέπομαι, γιατί φαίνεται ότι ήμουνα σε πρωτόλειο στάδιο. Αλλά η εξέλιξη δεν είναι γραμμική. Η εξέλιξη, κατά τη γνώμη μου, έχει να κάνει με πισωγυρίσματα και στο να κάνεις και κοιλιές, υπάρχουν και σημεία καμπής. Κάποια έργα, κάποια ελάχιστα έργα στην πορεία ενός ζωγράφου είναι αυτό που λέμε milestones, σημεία καμπής για την πορεία του, και αυτά που δίνουν κάποιες ενέσεις αυτοπεποίθησης για να προχωρήσει. 

Η ψυχολογία σου πώς ήταν; Δηλαδή ένιωθες εσύ αυτοπεποίθηση, ένιωθες απλά ότι είναι ανάγκη σου να εκφραστείς και δεν σε ένοιαζε το υπόλοιπο;

Τότε, όχι, δεν ήτανε θέμα αυτοπεποίθησης, ήταν θέμα ενθουσιασμού και το να αφιερώνεις πάρα πολλές ώρες στο να μάθεις. Αλλά είχα ασχοληθεί και με το animation, τ[00:05:00]ότε είχαμε το stop motion, και είχα ασχοληθεί μαζί με τον αδερφό μου να κινηματογραφώ. Έφτιαχνα φιγούρες από πλαστελίνη και έφτιαχνα storyboards στο μυαλό μου και κινηματογραφούσα μικρές ιστορίες.

Σε τι ηλικία αυτό;

16;

Και όταν είπες ότι «εγώ θα γίνω καλλιτέχνης, ζωγράφος», ποτέ ήτανε;

Στα 17. Έκανα φροντιστήριο εντατικά για δύο χρόνια, έδωσα μία φορά στην οποία δεν πέρασα στην σχολή –συνήθως έτσι γίνεται– και νομίζω ήμουνα από τους τυχερούς με τη δεύτερη φορά που έγινα δεκτός.

Και πώς ήταν αυτή η εμπειρία στην Καλών Τεχνών;

Το πρώτο και δεύτερο έτος κάναμε μοντέλο. Ήταν ένα οργανωμένο εργαστήριο και υπήρχε τότε μεγάλη επισκεψιμότητα από τους φοιτητές. Είχα την τύχη να είχα καθηγήτρια την Ρένα Παπασπύρου, η οποία ενθάρρυνε τους φοιτητές της στο να βρούνε τον προσωπικό τους δρόμο και το στίγμα τους. Ωστόσο, είχα μια πολύ δυσάρεστη εμπειρία η οποία με καθήλωσε για αρκετό καιρό μακριά από τη σχολή και κάποια στιγμή όμως αποφάσισα να ολοκληρώσω το πτυχίο μου. Νομίζω όμως η πτυχιακή μου δεν ήτανε… ήτανε σε πρωτόλεια κατάσταση και μπορώ να πω ότι αργότερα, στα 26 μου, βελτιώθηκα αισθητά και αισθάνθηκα ότι μπορώ να ακολουθήσω αυτή την πορεία σαν ζωγράφος.

Τι εφόδια νομίζεις ότι σου έδωσε η Καλών Τεχνών;

Κυρίως στο εργαστηριακό κομμάτι. Με ενδιέφερε πάντοτε να ασχολούμαι με τη χημεία των υλικών. Όπως, επίσης, το πιο σημαντικό είναι η διάδραση με τους συμφοιτητές σου. Την αποδοχή ή όχι θα την καθορίσουν οι ίδιοι οι συνάδελφοί σου ή οι συναδέλφισσες και όχι οι γκαλερί ούτε τα μουσεία ούτε οι ιστορικοί.

Και στα 26 που λες ότι βελτιώθηκες αισθητά, με ποιο τρόπο το κατάφερες;

Αναζητούσα μία ύλη, την οποία τη βρήκα στο κερί, η οποία θα μου έδινε περισσότερες, μεγαλύτερο εύρος σε ζωγραφικές ποιότητες. Μια επίσκεψή μου στο Μουσείο Μπενάκη το 2005 καθόρισε και την πορεία μου, γιατί έπεσα πάνω σε δύο φανταστικά πορτρέτα Φαγιούμ, τα οποία με εντυπωσίασαν με την αίσθηση του ολοζώντανου. Ήτανε νεκρικά πορτραίτα, τα οποία ζωγραφίστηκαν όσο οι παραγγελιοδότες ήταν εν ζωή με σκοπό να τους συνοδεύσουν στη μεταθανάτια ζωή. Αυτά τα πορτρέτα ήταν ζωγραφισμένα σε μια λεπτή επιφάνεια ξύλου, ενσωματώνονταν στη μούμια τα πορτρέτα τους και φαίνονται σαν να σε κοιτάνε. Είναι όλα σοβαρά, δεν έχουνε μειδίαμα κι είναι σαν να είναι… είναι πολύ εσωτερικά, είναι σαν να σε κοιτάνε από μέσα προς τα έξω κι αποπνέουν μία μεταφυσικότητα και κάτι μυστήριο, είναι αινιγματικά πορτρέτα. Με ενδιέφερε, με τράβηξε, με προσέλκυσε το ανάγλυφο και η αίσθηση του ολοζώντανου και ανέτρεξα πρώτα στα βιβλία του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, που στο τριακοστό πέμπτο βιβλίο «Φυσικής Ιστορίας» αναφέρει την εγκαυστική και τους πρώτους λεγόμενους εγκαυστές, τους ζωγράφους που στην Αρχαία Ελλάδα ασχολήθηκαν και τελειοποίησαν την εγκαυστική. Αν θυμάμαι καλά, ο πρώτος που αναφέρεται είναι ο Αριστείδης στον 5ο αιώνα προ Χριστού. Ωστόσο υπάρχουν δείγματα εγκαυστικής από τον 7ο, με το γλυπτό της… με μια κόρη, αν θυμάμαι καλά, που φιλοτεχνήθηκε από ζωγράφους στην Κρήτη και σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου. Ίχνη εγκαυστικής βρέθηκαν στην επιφάνεια του μαρμάρου.

Οπότε εκεί σιγά σιγά αποφασίζεις ότι το κερί είναι το υλικό που θέλεις;

Τότε δεν υπήρχε το YouTube ούτε η πρόσβαση σε πληροφορία και γνώση μέσα από το Ίντερνετ. Παρήγγειλα βιβλία από την Αμερική, [00:10:00]την Ινδία, την Ευρώπη και βιβλία που βρήκα εδώ στην Ελλάδα, από ζωγράφους οι οποίοι ερωτεύτηκαν την τεχνική και ασχολήθηκαν με την συγγραφή και την… να σταχυολογήσουν διάφορες πληροφορίες πολυσυλλεκτικά γι’ αυτήν την τέχνη. Αυτό με βοήθησε πολύ. Προσπάθησα να ερμηνεύσω πώς δούλευαν οι αρχαίοι, αλλά με το βλέμμα μου στο σήμερα. Έτσι με ενδιέφερε και το ερευνητικό κομμάτι, όχι μόνο το εικαστικό αλλά και το επιστημονικό. Έτσι έκανα διάφορους συνδυασμούς, μελισσοκέρι με ρητίνη, μαστίχα ή δάμαρη. Η ρητίνη είναι ένας σκληρυντής που προσδίδει λούστρο στο κερί, το κάνει πιο ανθεκτικό στο χρόνο και ανεβάζει και το σημείο τήξης. Το κερί της μέλισσας λιώνει στους 62 έως 65, με την προσθήκη της ρητίνης ανεβαίνει αυτό γύρω στους 73. Και ύστερα προσθέτεις, λιώνεις, τα αναμειγνύεις αυτά τα δύο υλικά κι ύστερα προσθέτεις τη χρωστική σου που είναι είτε σε μορφή σκόνης, που είναι το προτιμότερο, είτε σε ελάχιστη ποσότητα με λίγο λάδι. Έτσι παράγεις τα λεγόμενα λαμπερά κηροχρώματα. Η πιο ενδεδειγμένη επιφάνεια είναι η ξύλινη, γιατί είναι πορώδης και γιατί δε συστέλλεται και διαστέλλεται, όπως για παράδειγμα το καραβόπανο. Μπορείς όμως να δουλέψεις και σε μάρμαρο, σε πηλό, ακόμα και σε περγαμηνή.

Οπότε, άμα μεταφερθούμε στο εργαστήριό σου ξεκίνησες μία δικιά σου τεχνική, ας το πούμε, βασισμένος σε αυτά που διάβασες;

Ακριβώς, το εργαστήριό μου ήταν υπαίθριο. Το χειμώνα δουλεύω μέσα, αλλά από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο, πάντα σε υπαίθριο χώρο, και για λόγους ασφαλείας για να μην εισπνέω τις αναθυμιάσεις. Ωστόσο, επειδή η ιδιοσυγκρασία μου είναι φυσιολατρική, με ικανοποιεί, αισθάνομαι πιο άνετα να είμαι έξω στη φύση.

Αυτό το… η ανάγκη για τα πιο ερευνητικό κομμάτι, πώς την εξηγείς;

Έχω την εντύπωση ότι, επειδή προέρχομαι από γενιές, πολλές γενιές, επιστημόνων γιατρών, αυτή η επιθυμία για έρευνα ενυπάρχει στο DNA. Αλλά, επίσης, με ενδιαφέρει να εξετάζω τα πράγματα σε βάθος, πράγματα που με ενδιαφέρουν και τα οποία εναρμονίζονται με τον ψυχισμό μου. Το μελισσοκέρι είναι ένα υλικό καπρίτσιο. Και γιατί το λέω αυτό; Γιατί έχει να κάνει με το δίπολο φωτιάς και πάγου σε σχήμα, το χρησιμοποιώ σαν σχήμα λόγου. Ο καταλύτης αυτής της ύλης είναι η θερμότητα, δεν είναι το νερό ή το νέφτι, όπως σε άλλες τεχνικές. Επομένως ενσωματώνει η εγκαυστική ένα μεγάλο εύρος αντιθέσεων, από στερεό μπορεί να γίνει ρευστό, από μεταβλητό μπορεί να γίνει ελεγχόμενο, από κάτι αιώνιο, μόνιμο εφήμερο, να λιώσει το κερί, από λειτουργικό να γίνει αισθαντικό και ούτω καθεξής. Επίσης έχει ένα μεγάλο εύρος υφών, μπορεί να είναι λείο, να είναι ανάγλυφο, να χαράξεις, να ενσωματώσεις, να ενσωματώσεις άλλες ύλες, όπως είναι φύλλα ξερά. Και μεταφορικά αυτό παραπέμπει στη φύτευση εικόνων, αναμνήσεων, παρορμήσεων και υλικών από τη φύση. Δηλαδή, χρησιμοποιείς την ίδια… για παράδειγμα, ξερά φύλλα, τα καλύπτεις με κερί, που είναι και τα δύο υλικά της φύσης. Επομένως η ζωγραφική δεν έχει να κάνει μόνο με χρωστικές, αλλά έχει να κάνει με το να χρησιμοποιείς φόρμες της φύσης στο εικονογραφικό σου περιεχόμενο. Αν θες καταργείς το πινέλο και δουλεύεις μόνο με πιστόλι θερμού αέρα, μπορείς να χρησιμοποιήσεις τον ίδιο τον καυτό ήλιο για να κάνεις manipulate το υλικό. Γιατί όταν το κερί βρίσκεται σε[00:15:00] υψηλή θερμοκρασία και σε μια ρευστή κατάσταση, τα κηροχρώματα αναμειγνύονται με τέτοιο τρόπο που σου θυμίζουνε το σύγχρονο βίντεο. Και τι εννοώ με αυτό; Όταν, για παράδειγμα, πάρεις ένα ταψί και χύσεις, για παράδειγμα, λευκό κηρόχρωμα μέσα σε μαύρο, αυτές οι ύλες θα αναμειχθούν με τρόπο που να θυμίσουνε κινούμενη εικόνα, μαγική εικόνα. Και αυτό με ενθουσιάζει εμένα. Έχει τύχει να δω ακτινογραφίες, έχει τύχει να δω πλάσματα όπως κάστορες. Αυτά ενεργοποιούν και ερεθίζουν τον ελεύθερο συνειρμό και η αρχική εικόνα δεν έχει καμία σχέση με την τελική. Αξίζει κανείς να βιντεοσκοπήσει αυτή την… το φαινόμενο για να δείτε την αρχή, το μέσο, τη μέση και το τέλος. Και το σημαντικότερο είναι η πολυσημία, οι πολλαπλές σημασίες, ανάλογα με την πρόσληψη της εικόνας από το θεατή. Εσύ θα δεις κάτι διαφορετικό από μένα.

Πώς βίωνες αυτό το ταξίδι; Γιατί τώρα το λες έχοντας δει και το αποτέλεσμα. Όταν ανακάλυπτες όλες τις ιδιότητες του κεριού πώς το ένιωθες όλο αυτό;

Στην αρχή, όπως συνήθως συμβαίνει με πολλούς ζωγράφους εγκαυστικής, βιώνουνε δύο αντιφατικά συναισθήματα. Το ένα είναι να πούμε ερωτισμός ή πάθος και το άλλο είναι ένας εκνευρισμός και μία διάθεση ίσως και να τα παρατήσεις. Γιατί η μεγάλη δυσκολία αυτής της τεχνικής είναι ότι απ’ τη στιγμή που θα βουτήξεις το πινέλο στο καυτό κηρόχρωμα μέχρι να αποθέσεις την ύλη στη ζωγραφική σου επιφάνεια που είναι το ξύλο, αυτή στερεοποιείται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Επομένως, κατά κάποιο τρόπο, εντός εισαγωγικών, παγώνει πάρα πολύ γρήγορα και πρέπει να είσαι γρήγορος και αποφασιστικός. Μπορείς να επέμβεις, μπορείς να διορθώσεις, μπορείς να αφαιρέσεις ύλη με το κοπίδι σου ή να λιώσεις εκ νέου την ύλη και να ξεκινήσεις από την αρχή. Σταδιακά, όμως, κρατάς σημειώσεις μέσα από πειράματα, δοκιμή και λάθος, μαθαίνεις να δαμάζεις το υλικό σου και να μπορείς να ελέγχεις το απρόβλεπτο. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δε θα χρησιμοποιήσεις και την τυχαιότητα. Γιατί και η τυχαιότητα στη ζωγραφική επιφάνεια ερεθίζει το φαντασιακό και μπορεί να σε οδηγήσει σε ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

Τι προετοιμασία χρειάζεται για να εξασφαλίσεις το κερί και να έχεις τα υλικά σου;

Είναι μια τεχνική που τα χρώματά της μπορείς να τα βρεις στο εμπόριο. Είναι μια εταιρία στη Βοστώνη που παράγει εξαιρετικά κηροχρώματα στερεά, ωστόσο η τιμή τους είναι πολύ ακριβή, στην Ελλάδα δεν τα βρίσκεις. Και έτσι αποφάσισα να τα φτιάξω όλα, από το άλφα έως το ωμέγα, μόνος μου. Όμως είναι μια διαδικασία επίπονη και χρονοβόρα, αλλά έτσι μαθαίνεις σε βάθος το υλικό σου. Λιώνεις πρώτα το μελισσοκέρι σε μια μεγάλη κατσαρόλα, προσθέτεις το ρετσίνι σου, τη μαστίχα ή τη δάμαρη, σε συγκεκριμένες αναλογίες ανά βάρος. Έχω μια ζυγαριά μικρογραμμαρίων. Η αναλογία είναι από 1 ως 4, προς 4, έως 1 προς 8. Εγώ χρησιμοποιώ την αναλογία 6 μέρη κερί 1 μέρος δάμαρη. Λιώνεις τη δάμαρη σε υψηλή θερμοκρασία, γύρω στους 100 βαθμούς πρέπει να είναι το μελισσοκέρι. Μετά την περνάς από ένα φίλτρο. Χρησιμοποιώ φόρμες αλουμινίου και εκεί χύνω το κερί μου μαζί με τη δάμαρη και στο φίλτρο παγιδεύονται όλες οι ακαθαρσίες και τα ιζήματα της ρητίνης. Κατόπιν, αυτό στερεοποιείται, τα ξεκαλουπώνω. Συγνώμη, πριν φτάσω εκεί φτιάχνω τα κηροχρώματα. Και πώς γίνεται αυτό; Όσο είναι ρευστό το κερί μέσα στις φόρμες προσθέτω τις χρωστικές με ένα κουταλάκι του γλυκού, τις χρωστικές τις σκόνες. Ανάλογα με το πόσο χρωστική θα προσθέσεις, το κηρόχρωμα θα γίνει και πιο καλυπτικό. Άμα προσθέσεις [00:20:00]δύο ή τρεις κουταλιές κόκκινο μέσα στο κερί θα γίνει ένα λαμπερό κόκκινο κηρόχρωμα, το οποίο κατόπιν μπορείς να το αραιώσεις σε μια θερμαινόμενη παλέτα, που καλό είναι να ρυθμίζεται ψηφιακά, έχει θερμοστάτη. Από τους 80 βαθμούς έως τους 100 είναι ένα εύρος θερμοκρασιακό που τα κηροχρώματα δουλεύονται με ασφάλεια. Προετοιμάζω την ξύλινή μου επιφάνεια με το ίδιο το medium της εγκαυστικής, δηλαδή κερί μαζί με λιωμένη δάμαρη, θερμαίνω πρώτα την ξύλινη επιφάνεια με το πιστόλι θερμού αέρα σε υψηλή θερμοκρασία για να ανοίξουν οι πόροι του ξύλου και να δεχθεί έτσι το κερί το λιωμένο και να ποτίσει τους πόρους του ξύλου για να γαντζωθεί, να κάνει άριστη πρόσφυση με το υπόστρωμα του ξύλου. Και, κατόπιν, αρχίζω και ζωγραφίζω σε στρώματα, χτίζεις, γι’ αυτό ονομάζεται και εγκαυστική. Η ετυμολογία της εγκαυστικής προέρχεται από το ἐν και καίω, καίω προς τα μέσα. Και τι σημαίνει αυτό; Ότι δουλεύουμε σε αλλεπάλληλα στρώματα και ύστερα με τη βοήθεια μιας πηγής θερμότητας που μπορεί να είναι το πιστόλι θερμού αέρα, το φλόγιστρο, ο δυνατός καλοκαιρινός ήλιος ή στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούσαν πυρωμένα σίδερα με κάρβουνα, όλα αυτά τα layers, τα στρώματα, λιώνουν και ενοποιούνται, χωρίς ωστόσο να καταστρέφεται ή να παραμορφώνεται το έργο.

Πώς ήταν το να είσαι λίγο μόνος σου σε αυτό, δηλαδή δεν είχες κάποιον να απευθυνθείς για το αν κάνεις λάθος;

Η αλήθεια είναι η ζωγραφική, ούτως ή άλλως, είναι μια μοναχική ιδιότητα, αλλά η αλήθεια είναι ότι στην Ελλάδα έψαξα και δεν μπορούσα να βρω άλλους εγκαυστές. Επικοινώνησα όμως με άλλους ζωγράφους εγκαυστικής στο εξωτερικό και ανακάλυψα ότι στην Αμερική αναβίωσε αυτή η τέχνη από τη δεκαετία του ’60 και ύστερα με τη σειρά με την αμερικανική σημαία που έκανε ο Τζάσπερ Τζόουνς. Και η Λίντα Μπένγκλις είχε κάνει κάποια εξαιρετικά έργα και πολλοί άλλοι λιγότερο επώνυμοι. Και σήμερα παραδίδουνε μέχρι και online μαθήματα. Ωστόσο, η διαφωνία μου με αυτά που βλέπω στο Ίντερνετ είναι ότι πολλοί ζωγράφοι της εγκαυστικής σήμερα παγιδεύονται από τα οπτικά εφέ που σου προσφέρει αυτή η τέχνη και τελικά υπηρετούν αυτήν την τεχνική χωρίς να υπηρετεί η τεχνική το όραμά τους. Η εγκαυστική, όπως και κάθε τεχνική, είναι ένα όχημα. Έχει μεγάλη σημασία να το οδηγείς εσύ αυτό το όχημα προς την κατεύθυνση που επιθυμείς.

Επίσης, θέλω να ρωτήσω πώς ήτανε να σπας την παράδοση αυτή των γιατρών και η οικογένειά σου πώς αντιμετώπισε την επιλογή σου.

Ήταν ένα σπάνιο φαινόμενο. Με ενθάρρυναν προς αυτή την κατεύθυνση, παρόλο το ρίσκο που έχει η απόφαση να ακολουθήσεις καλές τέχνες. Ο πατέρας μου όμως έκανε παρέα με καλλιτέχνες, ήτανε γενικός χειρουργός και ο ίδιος αγαπούσε τη ζωγραφική. Είχε ασχοληθεί από μικρή ηλικία στην Κεφαλονιά, είχε παρακολουθήσει μαθήματα και ήταν και καλός στη ζωγραφική. Και μου κληροδότησε την οπτική αντίληψη και νομίζω κι ένα χάρισμα στα χέρια. Ήταν ένας άριστος χειρουργός, ο οποίος μου είχε πει ότι πριν ράψει μια κοιλιά το αποτέλεσμα που έβλεπε έπρεπε, εκτός από το να τα κάνει όλα σωστά και να είναι λειτουργικό, να είναι και όμορφο, αρμονικό το οπτικό αποτέλεσμα. Πολλές φορές ερχόταν στο εργαστήριό μου, διότι όντας μεγάλος πλέον σε ηλικία αισθανόταν την ανάγκη να συμμετέχει και ήθελε να κάνει παρέα και με νέους, και εντόπιζε αμέσως τα σχεδιαστικά μου λάθη. Εμένα η κριτική του τότε και οι παρατηρήσεις του με εκνεύριζαν, αλλά ήταν μια διαδικασία απαραίτητη για την εξέλιξη.

Αν πάμε πίσω στη ροή, ας πούμε, των γεγονότων, [00:25:00]τελειώνεις την Kαλών Τεχνών, μετά εντοπίζεις το–

Πήγα για… με δέχτηκαν για μεταπτυχιακό στο Βιομηχανικό Σχέδιο και την Κατασκευή Επίπλου στο Rhode Island School of Design, ήταν ένα τριετές πρόγραμμα. Έμεινα ένα χρόνο, ωστόσο δυστυχώς για λόγους υγείας ήταν ανθρωπίνως αδύνατον να το ολοκληρώσω. Αυτή ήταν μια εξέλιξη που μου κόστισε πολύ, διότι δεν ξέρω ποια θα ήταν η πορεία μου αν είχα μείνει στην Αμερική. Από την άλλη όμως, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ασχολήθηκα με την εγκαυστική, η οποία με βοήθησε να ανακαλύψω το δρόμο μου και να ανακαλύψω ζωγραφικές ποιότητες που δεν είχα βρει προηγουμένως. Από τότε κινούμαι περισσότερο ανεξάρτητα. Έχω κάνει πολλές εκθέσεις στην Αμερική, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στην Ευρώπη, στην Τουρκία και στα Εμιράτα. Πιστεύω η ανεξάρτητη πορεία είναι κάτι που ταιριάζει με την ιδιοσυγκρασία μου. Νομίζω είναι μια πιο δύσκολη πορεία, αλλά τη χτίζεις σκαλί σκαλί. Κάνω αιτήσεις σε open calls, σε ομαδικές και ατομικές εκθέσεις, και άλλοτε σε απορρίπτουν, άλλοτε σε δέχονται. Έτσι έχτισα μία εκθεσιακή δραστηριότητα τα τελευταία 15 χρόνια.

Θυμάσαι την πρώτη έκθεση;

Η πρώτη μου έκθεση ήταν μια ομαδική σε ένα βιβλιοπωλείο, της «Βαβέλ», στο κέντρο της Αθήνας και, ναι, είναι μία έκθεση… επειδή είναι η πρώτη δεν την ξεχνάς. Είχα δείξει ένα πολύπτυχο με ακρυλικά σε μικρούς καμβάδες με πολλά μικρά πορτραίτα ή με… δεν ήταν ακριβώς πορτραίτα, ήτανε οι εκφάνσεις της ζωής ενός φανταστικού προσώπου, που είχανε βιομηχανικά στοιχεία και στοιχεία από τη φύση.

Μετά, δυσκολίες, εμπόδια για να συνεχίσεις στην πορεία των εκθέσεων συναντούσες;

Αρκετά, ναι, βέβαια. Θυμάμαι ότι και στις κρίσεις στην πτυχιακή υπήρξε καθηγητής… αυτό είθισται, είναι αρκετά σύνηθες να σε αποθαρρύνουν από το να βγεις από τη σχολή και σε αποθαρρύνουν από το να ακολουθήσεις μια προσωπική σταδιοδρομία. Επίσης, σε αρκετές συνεργασίες μου έχω αντιμετωπίσει με γκαλερί μια συμπεριφορά ψυχρολουσίας, παιχνίδια εξουσίας. Θέλει γερά νεύρα η συνεργασία και ζυγίζεις τελικά τι μπορείς να αντέξεις και τι όφελος μπορείς να έχεις από μία συνεργασία. Αλλά είναι και αυτά στάδια απόκτησης εμπειριών και γνώσης.

Πόσες ώρες μπορεί να περνάς στο εργαστήριο και είναι καθημερινή ενασχόληση;

Λειτουργεί ευεργετικά να έχω μια ατομική έκθεση στα σκαριά, όπου το στρες είναι πολύ υψηλό και για κάποιο λόγο τα κάνω όλα τελευταία στιγμή. Όταν έχω λίγο χρόνο αυτό λειτουργεί ευεργετικά. Μπορεί να δουλεύω κι από 10 έως 14 ώρες την ημέρα. Υπάρχουν όμως περίοδοι που κάνω κοιλιά γιατί δεν μπορώ να βρω έρεισμα για… ή τι να κάνω, και οι ρυθμοί μου είναι πιο αργοί. Μία από αυτές τις περίοδοι είναι και τώρα, που έχω στο νου μου διάφορα ερευνητικά πεδία που θέλω να εξερευνήσω με την εγκαυστική, καινούργια, τα οποία έχουνε οπτικά ένα ενδιαφέρον αλλά ωστόσο δεν τα έχω ξεκινήσει ακόμα.

Πάμε να πούμε για το ποια είναι η πηγή της έμπνευσής σου;

Η κοσμοαντίληψή μου έχει να κάνει με αυτό που ονομάζω κοσμική ενότητα. Δηλαδή, πώς θα μπορούσε να εναρμονιστεί η φύση κι ένα ανθρωπογενές [00:30:00]περιβάλλον, αλλά μέσα κι από τις συγκρούσεις. Με ενδιαφέρει ο μακρόκοσμος και ο μικρόκοσμος έτσι όπως τον αντιμετωπίζω στις ορεινές μου πεζοπορίες. Και εκεί κρατάω, φωτογραφίζω υλικό. Για παράδειγμα, παίρνω μακροφωτογραφίες από γαϊδουράγκαθα, από καρπούς, από υφές σε βράχια. Με ενδιέφερε πάντα αυτό το παιχνίδι του ανθρωπομορφισμού και του ζωομορφισμού, πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μορφές στα σύννεφα ή στα βράχια. Αγαπώ πολύ την ορεινή πεζοπορία, γιατί, πέρα από την άσκηση, μου δίνει τη δυνατότητα να ενεργοποιώ το φαντασιακό μου και να κρατάω σημειώσεις που θα χρησιμοποιήσω αργότερα ζωγραφική μου.

Και πώς έχει εξελιχθεί από την αρχή μέχρι σήμερα ο τρόπος που δουλεύεις;

Αν δει κάποιος το έργο μου, νομίζω –ίσως, δεν ξέρω αν είναι καλό αυτό– ίσως να πει ότι τα έχει κάνει διαφορετικός άνθρωπος. Έχω περάσει από το πρωτόλειο, το παιδικότροπο, στο ανεικονικό, στο πιο αφηρημένο, όπου δούλευα με χρωματιστά μολύβια, ακρυλικά, ακουαρέλα και στυλό, γιατί έψαχνα μια σχεδιαστική ακρίβεια στη θεματολογία μου, μέχρι κάτι πιο αισθαντικό και αιθέριο και ατμοσφαιρικό, όπως αποτυπώνεται με την εγκαυστική. Και σήμερα έχω φτάσει σε… με ενδιέφερε να ανεβάσω το βαθμό δυσκολίας και πλέον με ενδιαφέρει και η ανθρώπινη φιγούρα, που δε με ενδιέφερε παλαιότερα. Με ενδιέφερε το περιβάλλον του ανθρώπου παλιότερα, χωρίς να είναι ο ίδιος παρών. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, με ενδιαφέρει να αποτυπώνω ρεαλιστικά την ανθρώπινη μορφή, σε συνάρτηση πάντα, σε συσχέτιση με τη φύση.

Ατυχήματα που μπορεί να έχουνε συμβεί;

Έχει τύχει να καώ, έχω πάθει κάποια εγκαύματα. Νομίζω δε μαθαίνεις αλλιώς, αν δεν λερωθείς και δεν καείς. Έχει τύχει να καταστρέψω έργα, έχει τύχει να κάνω συνειδητά ή χωρίς να το θέλω, αθέλητα λάθη με τις συνταγές ή να δουλεύω σε επιφάνειες που τελικά κρακέλαρε η ύλη, όπως ήτανε εγκαυστική σε καραβόπανο. Το κριτήριό μου ήταν ότι ήθελα να είναι ελαφρύ το τελικό έργο. Ωστόσο, δουλεύοντας με αλλεπάλληλα στρώματα κηροχρώματος στο καραβόπανο, η αδυναμία ενός τέτοιου έργου είναι στην περιφέρειά του. Έχει τύχει δηλαδή ένα έργο μου, το οποίο κράτησα, να έχει ρωγμές σήμερα. Γι’ αυτό κιόλας σταμάτησα να δουλεύω στο καραβόπανο και από τότε δουλεύω μόνο σε ξύλο.

Το πώς… αν εμπνέεσαι εκείνη τη στιγμή, αν έχεις προετοιμάσει από πριν το πώς θα είναι το έργο σου και τι θα απεικονίζει;

Για πάρα πολλά χρόνια δούλευα μόνο αυτοσχεδιαστικά. Δεν είχα μια προκατασκευασμένη εικόνα στο μυαλό μου. Ξεκίναγα από ένα σημείο της επιφάνειας και κατά κάποιο τρόπο οργανικό απλωνόμουνα στην επιφάνεια και το ένα σχήμα, η μια φιγούρα με οδηγούσε στην επόμενη και τι θα ήταν η διπλανή του. Δε με ενδιέφερε να αποτυπώσω ρεαλιστικά, για παράδειγμα, ένα λύκο, αλλά το σώμα του, για παράδειγμα, μπορεί να μην είχε τρίχες, αλλά να είχε κέρινες φλέβες, που αυτές οι φλέβες ταυτόχρονα μπορεί να θυμίζουνε δενδρίτη, μπορεί να θυμίζουνε ποτάμι όπως το βλέπουμε από ψηλά. Επανέρχομαι, λοιπόν, στο θέμα της πολυσημίας, της πολλαπλής σημασίας. Σήμερα, όμως, επειδή κορέστηκα από αυτή τη διαδικασία και επειδή σήμερα με απασχολούν άλλα πράγματα και επειδή ήθελα να ανεβάσω και το βαθμό δυσκολίας με ένα δύσκολο μέσο όπως είναι εγκαυστική, τα τελευταία τρία χρόνια διάλεξα να δουλέψω ρεαλιστικά. [00:35:00]Προκειμένου να γίνει αυτό, χρησιμοποίησα προγράμματα επεξεργασίας εικόνων στον υπολογιστή μου και μέσα από μια ανασύνθεση εικόνων, δικών μου ή και από το Ίντερνετ, έφτιαχνα τις συνθέσεις μου με ακρίβεια στον υπολογιστή. Φυσικά, αυτές οι ψηφιακές εικόνες δεν είχαν καμία σχέση με το τελικό ζωγραφικό αποτέλεσμα. Στη ζωγραφική πράξη και αυτοσχεδιάζεις και παρεκκλίνεις από την αρχική σου εικόνα ελαφρώς. Ωστόσο, έτσι είχα ένα σχεδιαστικό οδηγό, αλλά στη χρήση του χρώματος αυτοσχεδιάζω με τη χρήση ψυχρών και θερμών χρωμάτων. Η εγκαυστική ελλοχεύει τον κίνδυνο ενώ το σχέδιο σου μπορεί να είναι σωστό με τον όγκο να παραμορφωθεί. Επίσης, μην ξεχνάμε ότι η εγκαυστική, λόγω της αναγλυφότητας και όταν εκτεθεί… ένα έργο εγκαυστικής θα φωτιστεί, πρέπει να φωτιστεί, και αυτό θα είναι αρκετά διαφορετικό από το ψηφιακό και αρκετά διαφορετικό από την εικόνα την ώρα που ζωγραφίζεις στο εργαστήριό σου. Την ώρα που ζωγραφίζω, δουλεύω, η επιφάνειά μου είναι ξαπλωμένη, είναι οριζόντια, αλλά το έργο πρέπει να το τοποθετήσεις και οριζόντια έξω στο φυσικό φως για να δεις ποιο θα είναι και το τελικό σου αποτέλεσμα. Είναι πολυπαραγοντικές οι δυσκολίες και έχουν να κάνουν και με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Το χειμώνα όλη διαδικασία γίνεται πολύ πιο δύσκολη, γιατί το υλικό στερεοποιείται πολύ γρήγορα και γενικότερα ανεβαίνει ο βαθμός δυσκολίας. Το καλοκαίρι διευκολύνει την εγκαυστική διαδικασία, γι’ αυτό κιόλας προσπαθώ τώρα να κάνω ό,τι περισσότερο μπορώ.

Μετά, για το πώς μπορείς να προστατεύσεις, ας πούμε, το έργο και το υλικό;

Το έργο εγκαυστικής δεν απαιτεί ιδιαίτερη συντήρηση. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι το λεγόμενο στίλβωμα, με το χέρι σου ή με ένα πανί χωρίς χνούδι και με κυκλικές κινήσεις να στιλβώσεις το έργο. Δηλαδή αυτό τι κάνει; Επαναφέρει τη λαμπερότητα της κέρινης επιφάνειας. Ειδικά το χειμώνα, ένα έργο εγκαυστικής μπορεί να αποκτήσει μια ματ υφή, είναι το λεγόμενο στάχτωμα των μελισσοκόμων. Είναι μια χημική διαδικασία, μια μοριακή αναδιοργάνωση, γιατί το κερί είναι εστέρες και από μέσα προς τα έξω έρχεται μια ουσία που θυμίζει λίγο σαν σκόνη, δηλαδή κάπως θαμπώνει το έργο. Αυτό, με τη βοήθεια του καυτού ήλιου, αν το αφήσεις στον ήλιο το καλοκαίρι και αν είσαι από πάνω και το παρακολουθείς, θα εξαφανιστεί και θα αποκτήσει πάλι τη λάμψη του, με τη λεγόμενη ηλιακή έγκαυση.

Η ανταπόκριση και από το κοινό και από τους πιο ειδικούς, από τους καθηγητές ποια ήτανε;

Νομίζω η πρώτη εντύπωση δεν είναι αυτό που θέλω να πω, γιατί τα έργα μου μού έχουνε πει ότι είναι δυσνόητα. Απαιτούν χρόνο, δεν είναι ούτε εύληπτα, ούτε εύπεπτα. Και το κάνω και συνειδητά, γιατί πρωτίστως με αφορά η έρευνά μου. Το πρώτο που τους κερδίζει είναι το ανάγλυφο και η αίσθηση του ολοζώντανου. Είναι ένα μυστικό, ένα στοιχείο που ενυπάρχει σε αυτή την ύλη. Αργότερα, νομίζω σε δεύτερο επίπεδο είναι τα χρώματα και σε τρίτο είναι το τι θέλει να πει ο ποιητής. Ανακάλυψα ότι βοηθάει να γράφω ένα μικρό κείμενο για κάθε έργο ξεχωριστά. Ωστόσο, αυτό το μικρό κείμενο δεν αποτελεί ερμηνεία, είναι κάποιες ίσως κατευθύνσεις από το πώς προέκυψε και ποιες ήτανε οι επιρροές για να επινοήσω αυτό το έργο.

Μέντορες στην πορεία σου ή ανθρώπους, τέλος πάντων, που σε βοήθησαν;

Κυρίως συνάδελφοι της γενιάς μου, και όχι μόνο. Μέσα από το διάλογο και την κριτική, την ειλικρινή κριτική,[00:40:00] εξετάζεις τι, πού είναι τα λάθη σου, τι απομένει για να βελτιώσεις στη δουλειά σου, και σημασιολογικά αλλά και κυρίως τεχνικά. Τουλάχιστον στο δικό μου έργο, το να εξελίσσομαι τεχνικά έχει σημασία. Αλλά πάντα να συνδυάζεται και με ένα έρεισμα και με ένα συναίσθημα. Αλλιώς, το αποτέλεσμα βγαίνει κάτι στεγνό και ίσως ψυχρό, που δε με αφορά αυτό.

Να μιλήσουμε λίγο για τα μαθήματα εγκαυστικής που έκανες;

Πρόσφατα με κάλεσε η κυρία Ευφροσύνη Δοξιάδη, ζωγράφος που έχει γράψει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο για τα πορτρέτα του Φαγιούμ, να παραδώσω μαθήματα εγκαυστικής σε ενήλικες στο Πολυκεντρικό Μουσείο Αιγών. Ήτανε 20 ενήλικες, κάποιοι είχαν μία εμπειρία με ζωγραφική, κάποιοι δεν είχανε καμία εμπειρία και τους έδειξα έναν διαφορετικό τρόπο να δουλεύουνε, κρατώντας την κέρινη… το κηρόχρωμα πιο ρευστό. Είχαμε απλώσει περίπου 10 θερμαντικές πλάκες, κρεπιέρες, που ρυθμίζεται η θερμοκρασία με θερμοστάτη, κι ο καθένας είχε μια μικρή ξύλινη επιφάνεια κι είχε σχεδιάσει ένα δικό του θέμα. Τους έδειξα πώς να απλώνουν το κηρόχρωμα και με τη βοήθεια πολύ μικρής ποσότητας λινέλαιου να κρατάνε το κηρόχρωμα πιο ρευστό. Έτσι είχανε στη διάθεσή τους λίγο περισσότερο χρόνο, η πινελιά τους να είναι πιο ρευστή και να μην στερεοποιείται άμεσα, το οποίο είναι και η δυσκολία της τεχνικής αυτής. Τους έδειξα πώς να δουλεύουνε διαφορετικές υφές, πώς να είναι η τραχιά επιφάνεια ή η λεία, να χαράξουνε, να κάνουνε ανάγλυφο. Για παράδειγμα να κάνουνε ανάγλυφη μια ελιά και πώς να τη διαμορφώσουν με το κοπίδι για να θυμίζει ρεαλιστική ελιά, να γίνεται κυρτή. Και νομίζω ήταν μια διαδικασία απ’ την οποία έφυγαν ικανοποιημένοι και νομίζω είναι σημαντικό να διατηρηθεί ένα ιστορικό συνεχές, να μεταλαμπαδευτεί η γνώση, μία αρχαία ζωγραφική τεχνική, η οποία θεωρώ ότι δε διδάσκεται επαρκώς σήμερα, Είναι κρίμα να χαθεί η γνώση αυτή, ειδικά στη χώρα στην οποία εφευρέθηκε η εγκαυστική και τελειοποιήθηκε. Και σήμερα, δυστυχώς, είναι ελάχιστοι αυτοί οι οποίοι ασχολούνται συστηματικά με αυτή την τέχνη. Θεωρώ, λοιπόν, κατά κάποιο τρόπο… αισθάνομαι υψηλή ευθύνη και χρέος ό,τι γνωρίζω να το μοιραστώ με ανθρώπους που έχουν ενδιαφέρον γι’ αυτήν την τεχνική.

Τι άλλο ανακάλυψες τότε σε αυτή την εκδρομή;

Σε αυτή την εκδρομή μου είχαν την καλοσύνη οι αρχαιολόγοι να μας ξεναγήσουνε και στους βασιλικούς τάφους. Είχα την ευκαιρία από κοντά να δω επιτύμβιες στήλες μαρμάρινες, στις οποίες είχανε ζωγραφίσει με εγκαυστική οι ζωγράφοι της εποχής διάφορες παραστάσεις, γράμματα, ακόμα και κορδέλες είδα, με τη τεχνική του ζεστού κεριού. Διατηρήθηκαν ακόμα ίχνη πάστας ή λείας ζωγραφικής κέρινης επιφάνειας η οποία είχε εμποτιστεί στους πόρους του μαρμάρου. Ειδικά διατηρήθηκαν τα κόκκινα χρώματα, τα χοντροκόκκινα, γιατί είναι οξείδια του σιδήρου και διείσδυσαν μέσα στο μάρμαρο. Κάποια άλλα χρώματα δεν διατηρήθηκαν ή διατηρήθηκαν ελάχιστα ίχνη. Κι ήταν ιδιαίτερα συγκινητικό που ήρθα σε επαφή με την Ιστορία και με ζωντανά παραδείγματα εγκαυστών[00:45:00] της αρχαιότητας.

Τι απεικόνιζε;

Μου ’κανε ιδιαίτερη εντύπωση μία σπασμένη επιτύμβια στήλη που φαίνονταν μόνο τα πόδια ενός παιδιού, ρεαλιστικά, νατουραλιστικά αποτυπωμένα και ζωγραφισμένα και τα πασούμια του, τα παπούτσια του, και ήταν επίσης και ένα μικρό σκυλί, νομίζω ελληνικός ιχνηλάτης, ο οποίος είχε σηκωμένα, ανασηκωμένα τα πόδια του προς το παιδί σαν να ζητούσε κάτι. Και το έβρισκα ιδιαίτερα συγκινητικό, ήταν μια πολύ τρυφερή σκηνή.

Να αναφερθούμε και στην έκθεση που έκανες στην Κεφαλονιά;

Ναι, πέρσι το καλοκαίρι έκανα ατομική έκθεση μέσα στο Κοργιαλένειο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο του Αργοστολίου. Η έφορος του μουσείου, η Δώρα η Μαρκάτου, μου ζήτησε να εμπνευστώ από τα εκθέματα και να κάνω μία σειρά με περίπου 20 έργα μικρά, λόγω περιορισμού εκθεσιακής επιφάνειας στο μουσείο. Έτσι, μετά από έρευνα που έκανα στα χιλιάδες εκθέματα, στις βιτρίνες και στις προθήκες, επέλεξα κάποια αντικείμενα που θεώρησα ότι θα μπορούσαν να αποτυπωθούνε ρεαλιστικά με την εγκαυστική σε ξύλο.  Για παράδειγμα, διάλεξα νυφικά παπούτσια του 1905 της Ασπασίας Ποταμιάνου, η οποία είχε παντρευτεί στο Βουκουρέστι, και μου έκανε… ο λόγος που τα επέλεξα ήτανε γιατί ήταν χειροποίητα και γιατί είχανε πούλιες επάνω και μου έκανε εντύπωση γιατί δεν είχα έρθει σε επαφή ξανά με ένα τόσο όμορφο γυναικείο υπόδημα. Τα ζωγράφισα ρεαλιστικά, δίπλα σε ένα ηλιοβασίλεμα το οποίο το περιόρισα σε κύκλο, από μία φωτογραφία που είχα τραβήξει ο ίδιος στο κτήμα μου, ένα χειμερινό ηλιοβασίλεμα. Έτσι δημιούργησα μια υπερβατική, ονειρική εικόνα, την οποία εξέθεσα δίπλα στο πραγματικό αντικείμενο, στα νυφικά παπούτσια μες στην προθήκη, στο φυσικό χώρο του μουσείου. Ήθελα με αυτόν τον τρόπο να δημιουργήσω ένα σύνορο, ένα διάλογο ανάμεσα στο ονειρικό τοπίο, το σύγχρονο, το ζωγραφισμένο είδωλο να το αντιπαραβάλω με το πραγματικό αντικείμενο. Επειδή η πληροφορία ήτανε η οπτική πάρα πολλή στο μουσείο, δημιούργησα ένα χάρτη, ένα βοήθημα στο θεατή, να ακολουθήσει μια διαδρομή και να ανακαλύψει μόνος του την έκθεση. Σε κάθε έκθεμα είχα βάλει και μία βούλα στην βιτρίνα και είχα γράψει και ένα μικρό κείμενο για κάθε έργο ξεχωριστά. Είναι ένα εγχείρημα που νομίζω είχε ενδιαφέρον, δεν είχα ασχοληθεί ξανά με το να ζωγραφίσω αντικείμενα, εκθέματα μουσείου και να τα εκθέσω μέσα σε αυτό το χώρο και να αποτελέσουν και αυτά συνέχεια μίας ιστορικής μνήμης και να έρθω και σε επαφή με την ίδια την ιστορία της τέχνης. Γιατί ζωγράφισα και πορτρέτα παλιότερων καλλιτεχνών με εγκαυστική. Δηλαδή, ένα πορτρέτο με παστέλ το μεταμόρφωσα, το μετέφρασα σε κέρινη ύλη, σε εγκαυστική και το συνδύασα με επισμαλτωμένα χρωματιστά κουτάλια, τα οποία τα ζωγράφισα ανάγλυφα, μαζί με ένα βιολί του 19ου αιώνα. Ήταν ένα έργο αφιερωμένο στην αριστοκρατία της εποχής. Δημιούργησα ένα περιβάλλον που αφορούσε εκείνη την εποχή και ένα τέτοιο περιβάλλον, αλλά με ένα δικό μου τρόπο και ήταν και ένα έργο που απέπνεε νομίζω ένα ρυθμό, μια μουσικότητα. Ένα άλλο έργο ήτανε, για παράδειγμα, ένα τσαγιερό πολύχρωμο, το οποίο το έκανα ολοζώντανο, ζωγραφίζοντάς το ανάγλυφα και ρεαλιστικά, το οποίο σέρβιρε άνθη. Από το στόμιο του τσαγιερού χύνονταν άνθη τα οποία υπήρχανε στο μουσείο σαν κέντημα, και αυτά τα ζωγράφισα ανάγλυφα,[00:50:00] και τα άνθη κατέληγαν σε μια μικρή λίμνη η οποία είχε κυματισμούς. Και τι ήθελα να πω; Ήθελα να πω ότι το τσαγιερό είναι ένα αντικείμενο που ακούει τις ιστορίες, άκουγε τις ιστορίες γυναικών όταν μαζεύονταν για να πιουν το τσάι τους και αυτές οι ιστορίες ζωντάνευαν μέσα από αυτή τη χύτευση των λουλουδιών. Αυτό.

Η Κεφαλονιά τι ρόλο παίζει;

Η καραντίνα λειτούργησε ευεργετικά σ’ εμένα. Μόλις έμαθα ότι θα γίνει το lockdown, μάζεψα τα πράγματά μου και πήγα στον τόπο καταγωγής μου, που έχω σπίτι και έχω και κτήμα το οποίο καλλιεργώ και ζωγραφίζω έξω υπαίθρια. Έχω στήσει ένα –είναι πολύ απλό το εργαστήριό μου– έχω στήσει έναν πάγκο με τη θερμαντική μου παλέτα, με το φλόγιστρο, με το πιστόλι θερμού αέρα, με τα κηροχρώματα, τις κατσαρόλες, τις μέλισσες, τις γάτες και όλα αυτά, όπου μπορώ να λερώνω άνετα, να πέφτουνε κεριά στο έδαφος. Μου αρέσει να πατάω σε χώμα και να είμαι σε καθημερινή επαφή με τη φύση. Ένα από τα πλεονεκτήματα του να καλλιεργείς είναι ότι παρατηρείς κάθε μέρα την εξέλιξη. Από τη στιγμή που θα σπείρεις ένα σπόρο και θα αρχίσει να μεγαλώνει ένα φυτό, βλέπεις πώς μεγαλώνει, τα τμήματά του, την άνθιση, την καρπόδεση και το πώς πεθαίνει ένα φυτό και κρατάς το σπόρο. Επομένως έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο ανακύκλωσης, το οποίο με βοήθησε κι εμένα ίσως να συμφιλιωθώ με την ιδέα αυτή: μιας αρχής, μιας μέσης και ενός τέλους. Έχω ελαιώνα στην Κεφαλονιά που μαζεύω μόνος μου τις ελιές και παράγω λάδι και καλλιεργώ και τους δικούς μου λαχανόκηπους. Βγάζω και φωτογραφίες, και αυτές οι εικόνες από τα στάδια της καλλιέργειας ενδεχομένως να με εξυπηρετούν και στις ζωγραφικές μου αναζητήσεις.

Εκεί κερί πώς βρίσκεις;

Έχω βρει έναν –θα φανεί αστείο– έχω βρει έναν κρεοπώλη ο οποίος τα απογεύματα πάει στα μελίσσια του, είναι και μελισσοκόμος ερασιτέχνης, παράγει μέλι, πρόπολη και κερί. Το προμηθεύομαι από αυτόν, γιατί είναι εμπιστοσύνης και γιατί είναι 100% αγνό, δεν έχει προσμίξεις, δεν είναι νοθευμένο. Να πω επίσης ότι οι Κεφαλονίτες πάντοτε ήταν δαιμόνιοι και πολυπράγμονες, γι’ αυτό και εντοπίζονται και σε όλα τα μέρη της Γης.

Και πώς έμαθες να διακρίνεις το κατάλληλο κερί;

Στην αρχή προμηθευόμουνα μελισσοκέρι από μια εταιρία που εισήγαγε κηρώδεις ύλες. Έτυχε μια παρτίδα που είχα πάρει από το Μαρόκο να ήταν νοθευμένη με γλυκερίνη και το κερί έλιωνε πολύ πιο εύκολα και είχε μια περίεργη υφή, θύμιζε λίγο βούτυρο, κάπως σαν ρευστό, παχύρρευστο μέλι, και το κατάλαβα ότι έχει μία νοθεία. Όμως και αυτό είναι μέρος της εξελικτικής διαδικασίας και της αποφυγής κακών επιλογών και λαθών στο μέλλον. Αγόρασα βιβλία που αφορούν μόνο του το μελισσοκέρι, ξένα, και διάβασα πώς να διαχωρίζεις το νοθευμένο από το αγνό, το αυθεντικό, με χημικό τρόπο, στον οποίο δεν είχα πρόσβαση, ή με μηχανική μέθοδο, που με ένα σφυρί σπας την πλάκα του κεριού και εξετάζεις την εικόνα της τομής του κεριού. Αν είναι πολύ κρυσταλιζέ, σημαίνει ότι είναι νοθευμένη με παραφίνη. Πρέπει να έχει μια συγκεκριμένη εικόνα για να διαπιστώσεις ότι είναι μελισσοκέρι. Όπως και η οσμή του κεριού είναι και αυτή ένα κριτήριο. Μην ξεχνάμε ότι η οσμή του κεριού διαφοροποιείται ανάλογα με τον τόπο προέλευσής του.

[00:55:00]Το κομμάτι του βιοπορισμού για έναν ζωγράφο;

Αυτό είναι μια μόνιμη αγωνία. Εξαρτάται με ποιους θα συνεργαστείς. Νομίζω λίγες γκαλερί είναι εμπορικές και κάνουν σωστά τη δουλειά τους. Μπορεί ο ζωγράφος να είναι παραγωγικός, να προσπαθεί για το καλύτερο και να ενδιαφέρεται η γκαλερί για το έργο του, αλλά να μην μπορεί να το πουλήσει. Είτε γιατί η θεματολογία δεν ικανοποιεί τις προτιμήσεις του κοινού είτε γιατί απευθύνεται σε ένα πολύ μικρό κοινό είτε γιατί δεν έχει τον κύκλο επαφών η γκαλερί. Και, δυστυχώς, βλέπουμε αρκετά συχνά να ωφελείται περισσότερο η γκαλερί από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, γιατί ο καλλιτέχνης φέρνει τις επαφές του κι οι πωλήσεις γίνονται από τις δικές του επαφές. Για μένα αυτό δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο νόημα, θα πρέπει να γίνεται το αντίστροφο. Επίσης, λίγες γκαλερί συμμετέχουν σε Art Fairs στο εξωτερικό και επενδύουν στους καλλιτέχνες τους. Γι’ αυτό κιόλας πιστεύω στην ανεξάρτητη πορεία, ό,τι κάνεις να το κάνεις μόνος σου, με συνέπεια, επιμονή, υπομονή και να χτίσεις ανοσία στην απόρριψη. Και να μπορείς να κινείσαι οικονομικά, να κάνεις πωλήσεις και μόνος σου με απευθείας αναθέσεις ή να κάνεις επίσης αιτήσεις σε open calls, σε grants, σε χρηματοδότηση κυρίως από το εξωτερικό.

Τα σχέδια και τα όνειρά σου για το μέλλον ποια είναι;

Θέλω το 2024 να κάνω ατομική σε ένα κέντρο τεχνών ή σε γκαλερί στην Αμερική και αυτή την περίοδο ψάχνω για τέτοιες ευκαιρίες στο Ίντερνετ. Έχω βρει να κάνω ένα exhibition proposals σε ένα κέντρο τεχνών στο Ντάλας. Θα κατεβάσω μια πρόταση με 20 έργα εγκαυστικής, όχι μόνο εκεί, αλλά και σε άλλα μέρη, όπως στη Χαβάη. Κυρίως με ενδιαφέρει η αγορά της Αμερικής γιατί είχε καλή πρόσληψη το έργο μου μέχρι στιγμής. Έχω πάει και στην Ασία, έχω κάνει ατομική έκθεση στο CICA Museum στη Σεούλ. Ενώ είναι ανοιχτοί στους Δυτικούς και πολύ φιλικοί, δεν ανοίχτηκε κάποια πόρτα εκεί. Κι επίσης ψάχνω να αναζητήσω, να ξανασκαλίσω τις παλαιότερές μου επαφές, να τους χτυπήσω την πόρτα –μιλάω για τη Νέα Υόρκη– και να τους δείξω σημερινές μου προτάσεις, να δω αν τους ενδιαφέρει να κάνουμε μια έκθεση.

Τι –μπορεί να ακούγεται απλοϊκό– τι μήνυμα θέλεις να περνάς μέσα από το έργο σου;

Κυρίως τα έργα μου είναι ονειρικά. Έχω παρατηρήσει ότι αρκετοί θεατές συνδέονται κυρίως συναισθηματικά όχι μόνο από την εικόνα, αλλά και από το μήνυμα που διαβάζουνε. Είναι σημαντικό να γράφεις κάτι, γιατί είναι πιο εύληπτο το κείμενο από την εικόνα, γιατί λειτουργεί συνδυαστικά, συμπληρωματικά. Το μότο μου είναι η αρμονία μέσα όμως κι απ’ την ίδια τη σύγκρουση. Με ενδιαφέρει να ενεργοποιώ τον ελεύθερο συνειρμό και το φαντασιακό του θεατή σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες και να ανατρέχει σε δικές του αναμνήσεις. Έχει τύχει, κι αυτό είναι το όμορφο στην πρόσληψη ενός έργου τέχνης, έχει τύχει να ανακαλύπτουνε μορφές και φιγούρες που δεν μπορώ να τις δω εγώ. Κι αυτό είναι μία επιβράβευση για μένα, γιατί αυτός είναι ένας παραγωγικός διάλογος και με βοηθάει να θέσω την πλώρη για τα επόμενα έργα.

Τέλεια. Νομίζω, είμαστε εντάξει.

Ευχαριστώ πολύ!

Ευχαριστώ πάρα πολύ!

Κι εγώ ευχαριστώ.[01:00:00]