[00:00:00]Ωραία. Καλησπέρα σας! Σήμερα είναι 4 Ιουνίου του 2023 κι έχω τη χαρά να βρίσκομαι με τον κύριο Θανάση, στο εργαστήριό του, στη Στεμνίτσα Αρκαδίας. Κύριε Θανάση, καλησπέρα και πάλι. 

Καλησπέρα!

Μου έχετε πει ήδη κάποια πράγματα. Πόσο χρονών είστε καταρχάς; 

Είμαι 58 χρονών. Έχω γεννηθεί το ’65. Ζω εδώ στη Στεμνίτσα τα τελευταία 27 χρόνια. Έχω τελειώσει εδώ τη Σχολή Χρυσοχοΐας. Εργάστηκα στην Αθήνα. Φεύγοντας απ’ τη σχολή εδώ πέρα πήγαμε για πρακτική ή για περισσότερη εμπειρία. Κάθισα κάποια χρόνια στην Αθήνα, και το ’96 αποφάσισα να έρθω στη Στεμνίτσα να δημιουργήσω το εργαστήριο, που ήταν και ο τόπος μου και εδώ έμαθα την τέχνη, κι έτσι είμαι 27 χρόνια, τα τελευταία, εδώ στη Στεμνίτσα.  

Και πολύ ωραίο το εργαστήριό σας! 

Ευχαριστώ πάρα πολύ! 

Πού γεννηθήκατε; 

Γεννήθηκα εδώ, στη Στεμνίτσα. 

Εδώ γεννηθήκατε; 

Εδώ γεννήθηκα, εδώ μεγάλωσα, τα παιδικά μου χρόνια, και τελειώνοντας τη σχολή ανέβηκα κάποια χρόνια στην Αθήνα και μετά πάλι επέστρεψα στη Στεμνίτσα. 

Ωραία. Λίγο παιδικά χρόνια. Σχολείο πήγατε εδώ; 

Σχολείο εδώ, ναι. Στο σχολείο το Δημοτικό. Αρκετά παιδιά. Ήτανε μια ωραία εμπειρία της εποχής εκείνης. Μια χαρά ήτανε. 

Θυμάστε πόσα παιδιά ήσασταν; 

Ήμασταν 80 παιδιά στο Δημοτικό. 

80 παιδιά; 

80 παιδιά, ναι. 

Μάλιστα. 

Τώρα, δυστυχώς έχουν κλείσει και το Δημοτικό δεν υπάρχει, δεν έχουμε πια μαθητές. Το κτίριο έχει γίνει... το κτίριο που στεγάζεται τώρα η Σχολή Χρυσοχοΐας.

Μάλιστα. Μάλιστα. Ωραία και ύστερα αν κάποιος ήθελε να συνεχίσει Γυμνάσιο, Λύκειο και τα λοιπά, υπήρχε; 

Υπήρχε η Δημητσάνα, 

Ναι. 

Υπήρχε η Δημητσάνα, η οποία τώρα και η Δημητσάνα έχει κλείσει. Και το Γυμνάσιο και το Λύκειο έχει μεταφερθεί στη Βυτίνα. Υπάρχει αυτή η συρρίκνωση. Υπάρχει μόνο το Δημοτικό και το Νηπιαγωγείο στη Δημητσάνα. 

Μάλιστα, ωραία! Και πώς... Εσείς πώς περάσατε τα παιδικά χρόνια εδώ καταρχάς; 

Τα παιδικά χρόνια ήμασταν σε μια εποχή που υπήρχε μια αγροτική ζωή, μια ζωή που ήταν τα πράγματα λίγο δύσκολα, με την έννοια ότι ήτανε η εποχή που ζήσαμε μέσα σε δύσκολες πολιτικές καταστάσεις από το ’70. Μετά, σιγά σιγά άλλαζαν τα πράγματα. Το ’77 ήταν η μεγαλύτερη αλλαγή που έγινε εδώ στη Στεμνίτσα, γιατί ήρθε ένας μεγάλος δάσκαλος, ο Χαράλαμπος Κατσούλης, ο οποίος ήταν τεχνίτης, μεγάλος χρυσοχόος, και αποφάσισε να μείνει το υπόλοιπο της ζωής του στη Στεμνίτσα. Και έτσι δημιούργησε το πρώτο εργαστήριο εδώ πέρα για δική του χρήση και τα λοιπά. Κι έτσι πήγαμε οι πρώτοι μαθητές στο εργαστήριο για να μάθουμε την τέχνη. Κι εκεί άλλαξαν τα πάντα στη Στεμνίτσα, με αυτόν τον άνθρωπο, τον Χαράλαμπο Κατσούλη, ο οποίος είναι ένας μεγάλος χαράκτης-γλύπτης. Βραβευμένος με βραβείο Ακαδημίας Αθηνών και με άλλα αξιώματα –ας πούμε– και σαν άνθρωπος. Κι έτσι αποφασίσαμε πολλά παιδιά της Στεμνίτσας τότε να συνεχίσουμε να πάμε, να μάθουμε την τέχνη. Και κάποια στιγμή βλέποντας αυτό, ο ΕΟΜΜΕΧ μας ένταξε και μας βοήθησε, κι έτσι σιγά σιγά από τον ΕΟΜΜΕΧ η Σχολή έγινε ΤΕΣ, έγινε τεχνική σχολή. Έγινε μετά συνέχισε κι έχει γίνει ΙΕΚ αυτή τη στιγμή και λειτουργούν δυο τμήματα, έχει και το ΕΠΑΛ έχει και το ΙΕΚ. Κι ήτανε μια αναγέννηση από εκείνη την εποχή, από το ’77 και μετά για τη Στεμνίτσα και για τις τέχνες.

Πριν υπήρχαν αυτές… 

Υπήρχανε οι τέχνες πριν στη Στεμνίτσα. Οι τέχνες ξεκινάνε από πολύ παλιά χρόνια. Ξεκινάνε με μια απογραφή που έγινε το 1512. Στη Στεμνίτσα εδώ είχε 110 κατοίκους. 110 κάτοικοι, το 1512, είναι από τους βυζαντινούς χρόνους και έτσι έχει τεράστια ιστορία στη χρυσοχοΐα και στις τέχνες, όχι μόνο στη χρυσοχοΐα, στην αργυροχοΐα, υπήρχανε οι τέχνες πριν απ’ τη χρυσοχοΐα και την αργυροχοΐα, από τους βυζαντινούς χρόνους: σε είδη, σε σκεύη χάλκινα. Υπήρχαν όλα αυτά τα οικιακά σκεύη, γίνονταν εδώ. Μετά υπήρχαν οι σιδεράδες. Μετά υπήρχαν οι κανταρτζήδες, αυτοί που φτιάχνανε τα καντάρια που ζυγίζανε. Μετά υπήρχαν… μετά από αυτούς τους τεχνίτες υπήρχε η αργυροχοΐα, οι καμπάνες. Μετά ήταν μια πολύ μεγάλη τέχνη, οι καμπάνες, η οποία φημίζεται σε μεγάλη κλίμακα, δηλαδή σε όλο τον κόσμο. Μέχρι και στην Οδησσό της Ρωσίας υπάρχει στεμνιτσώτικη καμπάνα. 

[00:05:00]Έχει φήμη δηλαδή; 

Έχει φήμη, ναι. Τεράστια φήμη και έτσι η ιστορία ξεκινάει από πολύ παλιά. Το 1600 έχουμε μαρτυρίες στη Μονή Σινά ότι έχουν βρεθεί σταυροί οι οποίοι αναφέρονται από Στεμνιτσώτες τεχνίτες. Έναν Μούτζιο, τεχνίτης-μάστορας. «Μούτζιος εκ Στεμνίτσης» γράφει ο σταυρός πάνω και από κει και πέρα, επειδή οι Στεμνιτσώτες ήταν και πάντα εμπορογυρολόγοι, δηλαδή γυρνούσαν και έτσι υπήρχαν και για τα μέταλλα, φτάνανε… Στην Κωνσταντινούπολη, υπάρχουν παροικίες, οι οποίες είναι καθαρά από Στεμνιτσώτες εκείνη την εποχή και μέσα από το χαλκό, μέσα από τα εκκλησιαστικά είδη, τον μπρούτζο και αυτά, σιγά σιγά εκείνη την εποχή από το 1600 αρχίσανε και βάζανε και το ασήμι. Δουλεύοντας εύκολα από την τέχνη που ξέρανε, επηρεαστήκανε και μπήκε το ασήμι, μετά σιγά σιγά έφτασαν μέχρι τον χρυσό. Κι έτσι ξεκινάει η ιστορία της τέχνης– 

Κατάλαβα.

δηλαδή πώς ξεκίνησε σιγά σιγά η τέχνη της χρυσοχοΐας. 

Αυτά τα υλικά έρχονταν από εκεί; 

Τα υλικά στη αρχή εδώ πέρα... ανακύκλωναν μέταλλα κι αυτά, χαλκούς, σίδερα ή οτιδήποτε βρίσκανε, για να μπορέσουν… ή μπρούτζους για τα εκκλησιαστικά είδη, αλλά σιγά σιγά μετά με το εμπόριο, όταν φτάνανε στην πόλη και τα λοιπά άρχισαν και έμπαινε το ασήμι, άρχισε και έμπαινε ο χρυσός, οι πολύτιμοι λίθοι. Κι έτσι σιγά σιγά προχώρησε πολύ στη χρυσοχοΐα στους επόμενους αιώνες. Από το 1800 και μετά υπάρχουν πολλές μαρτυρίες για τεχνίτες χρυσοχόους και από το 1700. Κι έτσι οι Στεμνιτσώτες και σαν ανήσυχος λαός και μέσα από αυτήν την τέχνη, λόγω του ορεινού, άρχισαν και ταξίδευαν σε όλο τον κόσμο και σιγά σιγά σε όλο τον κόσμο υπάρχουν τεχνίτες και χρυσοχόοι Στεμνιτσώτες, σε όλο τον κόσμο, όπου και να πας. Από Αμερική παντού, σε όλη την Ελλάδα, σε όλες τις πόλεις. Κι έτσι άρχισαν πολλοί να ασχολούνται με αυτή την τέχνη. 

Εσείς θυμάστε τον εαυτό σας να ρωτάτε; Πώς ήταν στο παρελθόν; Προτού μπείτε στη σχολή πώς ήταν; Το μικρόβιο ας πούμε.

Το μικρόβιο σε εμάς, επειδή ήμασταν και σε μικρή ηλικία, το μικρόβιο σε εμάς, όπως σας είπα και πριν, ήρθε από το μεγάλο δάσκαλο, αυτόν που ήρθε στη Στεμνίτσα, Χαράλαμπο Κατσούλη. Και μόλις είδαμε εμείς την τέχνη, τα κοσμήματα, πώς φτιάχνονται και λοιπά. Εκεί πήγαμε κατευθείαν στο εργαστήριο να μάθουμε την τέχνη. 

Θυμάστε την πρώτη φορά που τα είδατε; 

Την πρώτη φορά βέβαια τη θυμάμαι. 

Για πείτε μας. 

Θυμάμαι, θυμάμαι, γιατί μόλις συναντήσαμε τον μάστορα και μας φώναξε όταν ήμασταν πιτσιρικάδες και μας λέει: «Ελάτε εδώ!» Κι ο μάστορας αυτός μας έφτιαξε κάποιους σταυρούς και μας έβαλε έναν κρίκο και εμείς εντυπωσιαστήκαμε τόσο πολύ που την άλλη μέρα ήμασταν συνέχεια εκεί. Δηλαδή δεν φύγαμε, δηλαδή, και συνεχίσαμε να ήμαστε συνέχεια στο εργαστήριο. Εγώ κάθισα 3 χρόνια στο εργαστήριο. Παρόλο που η σχολή μπορεί να ήτανε 2 χρόνια. Κάθισα 3 χρόνια και μετά έφυγα για την Αθήνα να πάω να δουλέψω σε κάποια εργαστήρια. Γιατί δεν έφτανε μόνο… Δηλαδή ότι φεύγεις. Φεύγαμε με πολύ μεγάλα εφόδια, γιατί ο μάστορας αυτός μας έκανε πολλά πράγματα στις τεχνικές και σε όλα αυτά, μας δίδασκε πολύ σωστά δηλαδή. Δεν ήταν μυστικιστής. Ήτανε άνθρωπος που ήθελε να δώσει την τέχνη. 

Τη γνώση. 

Τη γνώση, ναι. 

Μάλιστα. 

Και χαιρόταν όταν έβλεπε μαθητές και πήγαιναν καλά. Και μας έλεγε: «Την τέχνη δεν... να μην τη φοβάστε, την τέχνη, να σας φοβάται». 

Σας έδινε κουράγιο. 

Και πρέπει ένας μαθητής να ξεπερνάει και το δάσκαλό του. Ήταν τόσο... δεν ήταν άνθρωπος που να… Αλλά ήτανε τρομερός τεχνίτης–  

Μάλιστα. 

στη χαρακτική, τη γλυπτική και τη χρυσοχοΐα, σε όλα. Μας έδειχνε την τέχνη από το Α μέχρι το Ω. 

Φοβερό αυτό. 

Έτσι μας έλεγε. 

Και πώς λοιπόν ξεκινήσατε; Πείτε μας. Πού κάνατε... Κάνατε κάποια μαθήματα; 

Πήγαμε στο εργαστήριό του. Είχε φτιάξει πάγκους, ο οποίος ο κάθε μαθητής είχε τον πάγκο του, τα εργαλεία του και τα λοιπά. Κι έτσι αρχίσαμε και δουλεύαμε. Τα πρώτα μαθήματα που μπορεί να κάνεις σε ένα απλό κόσμημα, μια βέρα, μετά ένα χαρακτικό, ένα σαγαριστό. Υπάρχουνε κάποιες κλίμακες που ξεκινάς, όπως είναι στις σχολές ας πούμε. Αυτός μας έδειχνε σιγά σιγά και έτσι προχωρούσαμε, δηλαδή δεν μπορείς να φτιάξεις ένα κόσμημα από την αρχή γιατί έχει διάφορες τεχνικές. Αλλά ξεκινάγαμε με τις πρώτες τεχνικές, μετά με το λιώσιμο του μετάλλου, μετά να τραβήξεις ένα σύρμα να φτιάξεις μια βέρα, μετά να φτιάξεις ένα δαχτυλίδι. Μετά, ναι, πώς ξεκινάνε τα πρώτα μαθήματα της χαρακτικής και τα λοιπά. Και με όλες αυτές τις τεχνικές που είναι και πάρα πολλές, ξεκινήσαμε και έτσι σιγά σιγά. 

Στην αρχή πόσα άτομα ήσασταν;

[00:10:00]Στην αρχή ήμασταν λίγα άτομα, γύρω στα 5-6-7 άτομα. Αλλά σιγά σιγά μετά πηγαίναμε στο εργαστήριό του εκεί. Μετά μεγάλωσε, δεν χωράγαμε. Μετά έγινε ένα άλλο κτίριο για να είμαστε εκεί. Μετά μεταφερθήκαμε στη Σχολή, σε αυτό το Δημοτικό Σχολείο της Στεμνίτσας που είναι ένα όμορφο κτίριο και εκεί χωράει πάρα πολλούς μαθητές. Εκεί πλέον άρχισαν να έρχονται πάρα πολύ μαθητές, από 20-30. Είχαν φτάσει και 70 οι μαθητές κάποια εποχή. Κι έτσι συνεχίστηκε και λειτουργεί ακόμα και σήμερα. 

Μάλιστα. Τώρα εσείς, εντάξει είπατε διατηρείτε το δικό σας εργαστήριο. Με τη Σχολή έχετε κάποια σχέση εσείς τώρα; 

Στη Σχολή όταν ήρθα στη Στεμνίτσα, το ’96, ήμουν καθηγητής για ένα χρόνο ωρομίσθιος στο… ήταν το Τ.Ε.Σ., Τεχνική Επαγγελματική Σχολή. Μετά ανοίγοντας το εργαστήριό μου δεν μπορούσα και τα δύο να πηγαίνω. Βέβαια, έρχονται οι μαθητές εδώ, κάνουν πρακτική, τους δείχνουμε όλα, ό,τι μπορούμε για την τέχνη. Έχω πολλούς μαθητές που έχουν περάσει για να κάνουν την πρακτική εδώ πέρα, στο εργαστήριο. Κι έτσι προχωράμε. 

Μάλιστα, ωραία. Ήτανε περιεκτικά αυτά που μας είπατε. Να το πάμε τώρα λίγο από την αρχή, πάλι. Επιστρέφω στο... σε εκείνα τα χρόνια που ξεκινήσατε. 

Ναι, ναι. 

Πώς ήτανε μια μέρα; Ξεκινούσατε το πρωί .

Ναι, ξεκινούσαμε το πρωί, υπήρχε ένα ωράριο ας πούμε, αλλά δεν ήτανε το ωράριο ότι ξεκινάμε το πρωί, έχουμε μια σχολή και φεύγουμε. Εμείς το μεσημέρι και μετά πάλι το απόγευμα. Δουλεύαμε πολλές ώρες. Αυτή η δουλειά δεν είναι ότι... πρέπει... θέλει πολύ χρόνο και πολλή υπομονή και πολλές ώρες. Δεν είναι ότι μπορεί να λες, δουλεύω 1-5 ώρες, κάνω ένα ωράριο και τελειώνω. Μπορεί να δούλευες, ξέρω γω, και 10 ώρες στον πάγκο για να μπορέσεις να... κι αυτά, για να δουλέψεις, για να βγάλεις κάτι. Και να μην αφήνεις το έργο στη μέση όσο το βλέπεις και τελειώνει. Μπορεί να δουλεύαμε και παραπάνω. Κι έτσι δεν είχαμε αυτά τα ωράρια και τα λοιπά. Δουλεύαμε. Βέβαια, ο μάστορας πάντα μας άφηνε και είχαμε το χρόνο. Τώρα βέβαια οι σχολές και αυτά είναι πιο τυπικές, έχουνε κάποια ωράρια, είναι έτσι. Είναι λογικό. Εμείς ήμασταν στην αρχή της έναρξης αυτής. 

Φτιαχνότανε.

Φτιαχνότανε –ναι– στην αρχή. Κι όλα τα οφείλουμε στο μεγάλο δάσκαλο, τον Χαράλαμπο Κατσούλη. Αυτός ήτανε ο... που έφερε την αλλαγή εδώ πέρα. 

Είχατε έρθει ποτέ σε δύσκολη στιγμή να πείτε: «Δεν έχω άλλη υπομονή, δεν μπορώ να το δουλέψω αυτό». Είχατε δυσκολευτεί ποτέ; 

Πάντα υπάρχουνε έτσι δύσκολες στιγμές, αλλά, εντάξει. Αυτό όταν βλέπεις και τελειώνει ένα έργο ή να μη σου αρέσει, και βγει κάπως και αυτά, ο μάστορας μας έλεγε: «Μην απογοητευόσαστε. Βάλτε το στην άκρη και ξεκινήστε, μην το χαλάτε. Φτιάχτε και το 2ο και το 3ο και θα δείτε ότι θα είναι πιο ωραίο». Κι έτσι μας έδινε λύσεις και μας βοηθούσε πάνω σε αυτό, γιατί όντως είναι μια δύσκολη τέχνη. Κι έτσι σιγά σιγά μπορούσαμε να το αποφύγουμε αυτό όλο το… Γιατί πάντα υπάρχουν δυσκολίες... δυσκολίες σε αυτή την τέχνη. 

Και τα σχέδια, η φαντασία όλη αυτή, η επινόηση, ήταν δική σας; 

Ήτανε κι από... Βέβαια τα σχέδια ξεκίνησαν από σχέδια του μάστορά μας. Και μας επηρέαζε πολύ σε αυτές της τεχνικές που έκανε. Και μετά από διάφορα. Μας έλεγε ότι μπορεί ένα σχέδιο να βγει από ένα λουλούδι, να βγει από μια ιδέα, ξέρω γω, κι αυτά. Από διάφορες –ας πούμε– ιδέες μπορούσες να εμπνευστείς για να κάνεις ένα σχέδιο. Από αρχαίες τεχνικές, από αρχαία κοσμήματα. Ο μάστοράς μας ήταν… Του άρεσε πάρα πολύ τα... η σειρά των... η σειρά της αρχαιότητας. Ήταν χαράκτης, έκανε νομίσματα. Έχει κάνει όλα τα νομίσματα από όλη την Ελλάδα σε αντίγραφα, κι έτσι επηρεαζόμασταν και εμείς από αυτή την τέχνη, ας πούμε, εκείνης της εποχής, ας πούμε, γιατί δεν υπήρχανε και τόσο μεγάλες τεχνολογίες, προσπέκτους, φιγουρίνια ή όπως είναι τώρα η τεχνολογία που μπορεί να δούμε χιλιάδες σχέδια. Η έμπνευση ήταν από βυζαντινά κοσμήματα, ήταν από αρχαία κοσμήματα, και έτσι προχωρούσαμε.

Και τα υλικά, κύριε Θανάση; Τι υλικά δουλεύατε εσείς; 

Εμείς δουλεύαμε ασήμι στην αρχή της αυτής... Τώρα οι σχολές μπορεί να δουλεύουν και μπρούτζο και χαλκό, αλλά συνήθως ασήμι. Πιο πολύ ασήμι εμείς δουλεύαμε. 

Το ασήμι είναι πιο δύσκολο ή πιο εύκολο; 

Όχι, είναι... εντάξει, έχει άλλη σκληρότητα το ασήμι, άλλη ο μπρούτζος, άλλη ο χαλκός. Αλλά συνήθως δεν είναι ένα πολύ ακριβό... ακριβό μέταλλο –ας πούμε– και έτσι δουλεύαμε πιο πολύ ασήμι. Σε κάποιες άλλες εποχές, δουλεύαμε και χρυσό πάρα πολύ, εντάξει, αλλά εμείς ξεκινήσαμε με ασήμι, με ασήμι στη Σχολή. Δουλεύαμε με ασήμι. Με ασήμι ξεκινήσαμε να δουλεύαμε την τέχνη.

Μάλιστα. Και τα εργαλεία υπήρχαν; Ήταν εύκολο; 

Ναι, υπήρχανε εργαλεία. Μετά σιγά σιγά με τον ΕΟΜΜΕΧ και μετά, με τα αυτά άρχισαν και μπαίνανε και κάποια μηχανήματα που να είναι πιο εύκολο για να τραβάς το ασήμι και όλα αυτά τα... Εντάξει, δουλεύαμε και πιο πολύ, ο μάστορας μας έλεγε κι [00:15:00]όπως ήταν στην αρχαιότητα οι τεχνικές ή τα τρυπάνια ή οτιδήποτε, που δεν είχανε ηλεκτρικά τρυπάνια. Υπήρχαν δηλαδή ειδικά εργαλεία που κάνανε τη δουλειά τους. Ή τις χυτεύσεις –ας πούμε– που κάνουμε με οξυγόνο και αυτά, υπήρχαν τα καμίνια που λιώνανε το μέταλλο. Ναι, είχαμε και τις δύο. Μας έδειχνε ο μάστορας και τις τεχνικές τις παλιές. Μπορούσαμε να ξεκινήσουμε τις χυτεύσεις. 

Και το κάνατε στην πράξη αυτό; 

Και το κάναμε στην πράξη, ναι. Γιατί δεν υπήρχανε καμίνια, δεν υπήρχαν... δεν υπήρχαν μάλλον, οξυγόνα, δεν υπήρχαν αυτά  που μπορεί να… Υπήρχαν όμως τα καμίνια που κάναμε τα φυσερά και λιώνανε έτσι με τους αρχαίους τρόπους τα μέταλλα. 

Ναι. Πού ήταν τα καμίνια; 

Εμείς είχαμε οξυγόνο, αλλά ο μάστορας, εμείς επειδή κάναμε και καθαρισμό μετάλλων. Κάναμε και καθαρισμούς, τα μέταλλα μόλις μαζεύεις, χρυσοχοΐα και λοιπά που πέφτουν κάτω, κάποια στιγμή τα μαζεύεις και πρέπει να γίνει καθαρισμός. Εκεί χρησιμοποιούσαμε μεγάλα καμίνια και έλιωναν με μεγάλες ποσότητες ας πούμε. Κάναμε και αυτές τις τεχνικές. Μας έδειχνε διάφορες τεχνικές, δηλαδή. 

Από ό,τι καταλάβατε είμαι άσχετος ως προς την τέχνη αυτή. 

Ναι, εντάξει. Εντάξει, ναι. Θέλει πάρα πολύ χρόνο, αυτό που σας λέω, το καμίνι, ο καθαρισμός μετάλλων, μπορώ να σας μιλάω 2 ώρες. Καταλάβατε πώς είναι; Αλλά είναι κάποιες τεχνικές, οι οποίες θέλουν το χρόνο τους ή και κάποιος άλλος να τα βλέπει. Γιατί είναι μια πολύ μεγάλη τέχνη. 

Ναι. 

Μας έλεγε ο μάστορας: «Πώς μπορώ να σας το δείξω;  Εγώ έκανα να το φτιάξω ένα χρόνο. Πώς να σας το εξηγήσω σε μισή ώρα που θέλετε;» Είναι κάποια πράγματα που θέλουνε το χρόνο τους. Είναι... Έχει από χημεία μέσα, 

Πολλές γνώσεις. 

Έχει μεγάλες γνώσεις όλο αυτό το κομμάτι, ο καθαρισμός των μετάλλων. Είναι τεράστιο κομμάτι. Είναι εργαστήρια που ασχολούνται μόνο με αυτό πλέον, τον καθαρισμό των μετάλλων. 

Τώρα εσείς… 

Εμείς τώρα ...αυτό το κάνουμε κι εμείς εδώ πέρα, αλλά πιο πολύ όταν έχουμε κάποιες…Πάμε σε εξειδικευμένα εργοστάσια, τα οποία είναι για αυτή τη δουλειά. 

Κατάλαβα. 

Ενώ παλιά το κάναμε επί τόπου, εκεί. Έπρεπε να το κάνεις αυτό είτε κάνεις τη χαρακτική. Τώρα έπρεπε να πας σε ένα χαράκτη. Έπρεπε εμείς να το κάνουμε, γιατί δεν υπήρχε… Έπρεπε να το μάθουμε. Για αυτό σας είπα ότι μαθαίναμε την τέχνη από το Α μέχρι το Ω. 

Όλα δηλαδή. 

Ή να καρφώσουμε μια πέτρα. Τώρα θα πάνε στον καρφωτή, θα πάνε στον χαράκτη. Μπορεί ο ένας να κάνει σχέδιο, ο άλλος να κάνει– 

Ειδικότητες υπάρχουν…

Ειδικότητες. Χωρίζεται σε πολλές ειδικότητες. Ο άλλος μπορεί να τυπώνει συγκεκριμένα καλούπια, ενώ τότε αναγκαζόσουνα, επειδή δεν υπήρχαν όλες αυτές οι… ήτανε οι... Με διάφορες τεχνικές έπρεπε να τελειώσουμε ένα κόσμημα. Αν ήταν ένα δαχτυλίδι που ήθελε μια χαρακτική ή μια πέτρα ή οτιδήποτε, έπρεπε να τελειώσει στον πελάτη. Ο μάστορας μας είχε μάθει αυτό το πράγμα, δηλαδή να τελειώνει το έργο όλο κατευθείαν στο εργαστήριο.

Να είναι ολοκληρωμένο, ναι. Από την αρχή μέχρι το τέλος. 

Ναι, μέχρι το τέλος, ναι. Αυτό. 

Μάλιστα. Και οι πελάτες; Τι είδους πελάτες ήταν τότε; Εσείς ερχόσασταν σε επαφή;

Εντάξει οι πελάτες τότε… 

Εσείς ερχόσασταν σε επαφή; 

Εμείς, όχι. Ο μάστορας εκείνη την εποχή. Οι πελάτες από τη γύρω περιοχή. Από παλιά είχαμε ενδιαφέρον εδώ πέρα λόγω των... και της αρχαιότητας και της αρχιτεκτονικής της Στεμνίτσας είχαμε και ξένους: Γερμανούς που έρχονταν από εκείνη την εποχή για να δουν –ας πούμε– την τέχνη, το μάστορά μας. Και οι πελάτες ήταν από περαστικοί, εκείνη την εποχή από Αθήνα είτε ήτανε από ντόπιο εδώ πέρα κόσμο, εντάξει. Υπήρχε... εντάξει. Τώρα, βέβαια, έχει αλλάξει αυτό γιατί έχουμε γίνει τουριστικό μέρος και η πελατεία είναι πιο εύκολη από τότε.

Είναι και το διαδίκτυο πλέον.

Τότε, βέβαια, δουλεύανε και πολλά εργαστήρια για μαγαζιά, καταλάβατε; Γιατί δεν ήταν... δεν δουλεύαμε μόνο για πελάτες. Δουλεύαμε και για μαγαζιά, βιτρίνες που εμπορευόμαστε τη... 

Για άλλα μέρη. 

Για άλλη μέρη. Ναι. Ακριβώς αυτό. 

Μάλιστα. Εσείς θυμάστε το 1ο που φτιάξατε; Και λέτε αυτό είναι δικό μου. 

Το 1ο που κάναμε, που ξεκινάμε... το πρώτο πρώτο πράγμα φτιάξαμε μια βέρα. Τη 2η φορά μας έβαλε ο μάστορας να σεγάρουμε τον Παρθενώνα, ας πούμε, ξέρω γω, με προοπτική. Αυτό είναι μια τεχνική που κόβεις, όπως κόβουν στην ξυλοτεχνική, σέγα, που κόβεις για να κάνεις ένα μενταγιόν. Μετά αρχίσαμε και κάναμε χυτά κοσμήματα, ας πούμε ξέρω γω, τυπώναμε σε χώμα. Τώρα είναι σε καλούπια σύγχρονα. Ή θα τυπώναμε σε σφυροκόκαλα. Είναι κάποιες τεχνικές που τις κάναμε, τη χύτευση. Μετά μας έβαλε σιγά σιγά ο μάστορας στη χαρακτική, να αρχίσουμε να χαράζουμε. Που είναι μια μεγάλη τέχνη αυτή. Κι έτσι σιγά σιγά κάναμε διάφορες τεχνικές. Διάφορες τεχνικές. 

Εσάς ποιο κομμάτι της δουλειάς περισσότερο έτσι σας σταμπάρει; 

Γενικότερα η κατασκευή των κοσμημάτων. Δηλαδή να είναι από την αρχή μέχρι το τέλος φτιαγμένο γενικότερα, σε διάφορα, είτε είναι δαχτυλίδια είτε είναι μενταγιόν είτε είναι σκουλαρίκι. Πιο [00:20:00]πολύ στο κόσμημα. Και η χαρακτική και γενικότερα. Και η χαρακτική. Εντάξει, είναι γενικότερα η κατασκευή, η δημιουργία.

Η δημιουργία. Μάλιστα. Ωραία. Εσείς θυμάστε κάτι άλλο; Κάποιο ευτράπελο που να είχε γίνει; Κάποιο περιστατικό που έχετε να μας διηγηθείτε; 

Θυμάμαι... δεν... Θυμάμαι το μάστορά μας –ας πούμε– που μας εξηγούσε έτσι διάφορες ιστορίες, ξέρω γω, πώς δουλεύανε, πώς ήταν οι συντεχνίες, πώς δουλεύανε εκείνη την εποχή. Εντάξει, διάφορες ιστορίες μπορεί να μας διηγούταν, που δεν θυμάμαι και πολλά. Δυστυχώς δεν τα θυμάμαι, γιατί μας έλεγε για την πόλη, πώς ήταν εκεί οι Στεμνιτσώτες και τα λοιπά, διάφορες ιστορίες, ας πούμε ξέρω γω. Δεν μου έρχονται τώρα στο μυαλό να σας πω κάποια πράγματα. 

Εσείς αν είχατε, ρώτησα εγώ. Μετά είπατε εσείς... πάω σε ένα άλλο θέμα, κύριε Θανάση, είπατε φύγατε από τη Στεμνίτσα. 

Ναι, ναι, φύγαμε, όπως όλοι φεύγαμε, για να πάμε να βρούμε και μια δουλειά, να βρούμε κάποιο… 

Ναι. 

να δουλέψουμε, για να βγάλουμε ένα μεροκάματο, για να μπορέσουμε να… 

Σωστά. Και πήγατε στην Αθήνα.  

Κι έτσι εγώ έφυγα, ναι, πήγα στην Αθήνα. 

Είχατε κάποιους εκεί; 

Ναι, είχα ένα Στεμνιτσώτη, πολύ μεγάλο κι αυτό... πολύ μεγάλος κι αυτός, λεγόταν Καραλής Νίκος. Αυτός είχε μαγαζί στη Βουκουρεστίου, ο οποίος με έστειλε σε ένα εργαστήριο στην Κολοκοτρώνη και εκεί δούλεψα αρκετά χρόνια στην...

Ήταν η πρώτη δουλειά αυτή;

Ναι, ήταν η πρώτη δουλειά μου. Ήταν ένας ωραίος τεχνίτης, μεγάλο όνομα, λεγόταν Τίτος Σιγανός. Ήτανε ένας πολύ μεγάλος τεχνίτης. Μετά από εκεί πήγα σε έναν άλλον εδώ, επίσης Στεμνιτσώτη, Κώστα Κατσαγιάννη. Πολύ κι αυτός μεγάλος τεχνίτης. Κι έτσι σιγά σιγά δούλεψα αρκετά χρόνια. Μετά έκανα ένα δικό μου εργαστήριο στην Αθήνα, αλλά μετά αποφάσισα να έρθω στη Στεμνίτσα, μετακόμισα και ήρθα εδώ στη Στεμνίτσα. 

Α μάλιστα. Πότε περίπου επιστρέψατε ξανά στη Στεμνίτσα; 

Εγώ ήρθα το ’96 εδώ. Το ’96. Είμαι 27 χρόνια περίπου εδώ πέρα, το ’96 ήρθα και έχω μείνει πλέον μόνιμος εδώ στη Στεμνίτσα. Δεν την αλλάζω. Δεν φεύγω. 

Αυτό κατανοητό. Ωριμάζετε και κάνατε μια ώριμη επιλογή. Όταν εσείς όμως φύγατε από το χωριό και πήγατε στην Αθήνα, είναι μια μεγάλη αλλαγή αυτή, δεν ήταν; 

Ναι, ήταν πολύ μεγάλη, για την εποχή εκείνη. 

Πώς σας φάνηκε τότε; 

Εντάξει, ήτανε μια εμπειρία, εντάξει, μέσα από την τέχνη και την εργασία, πάλι εκεί ήταν αυτό που μου άρεσε, οπότε με τα εργαστήρια ήταν σαν να είναι κι εκεί ένα μέρος οικείο. 

Οικείο. 

Οπότε ήμουνα μια χαρά. Είχα πολλούς, και άνθρωποι που δούλεψα στην Αθήνα ήταν αξιόλογοι, ας πούμε, εντάξει. Ήταν αξιόλογοι. 

Εσείς ήσασταν οχυρωμένος με κάποιες γνώσεις από εδώ. 

Ναι, ήταν οι γνώσεις από εδώ. Βέβαια... 

Αυτό σας βοήθησε; Το είδατε; 

Πάρα πολύ. Εκεί ήταν λίγο διαφορετικά, βέβαια, τα πράγματα όσον αφορά την τέχνη, αλλά αυτό με βοήθησε πάρα πολύ. Ήταν σχεδόν... δηλαδή τώρα ένα μεγάλο όπλο. Γιατί δεν είναι εύκολο από μια σχολή να πας να δουλέψεις σε ένα εργαστήριο αμέσως και να πάρεις ένα… γιατί και πάλι πήγα σαν πρακτική. Αλλά τελικά είδε ο μάστορας ότι όντως προχωράω και άρχισε και υπήρχε και η πληρωμή. 

Κατάλαβα. 

Δηλαδή δεν ήταν ότι ήτανε… Αλλά αν δεν είχαμε αυτό το εφόδιο δεν πρόκειται ας πούμε να μπορούσαμε εκείνη την εποχή, που ήταν και πάρα πολλοί τεχνίτες και η χρυσοχοΐα ήτανε διαφορετική, πάρα πολλά εργαστήρια. Υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός και αυτό δεν ήταν εύκολο. Βέβαια τώρα η χρυσοχοΐα στην Ελλάδα έχει μια πτώση, λόγω και της ακρίβειας και αυτά. Τότε ήταν όλη η Κολοκοτρώνη και όλο το κέντρο της Αθήνας με όλο εργαστήρια. Όπως ήτανε και εδώ στη Στεμνίτσα πιο παλιά πριν φύγουνε για να πάνε... να φύγουνε και να πάνε στο εξωτερικό ή μετά τους πολέμους και αυτά, που μετακινηθήκανε από τις παλιές εποχές. Ήταν και εδώ, κάποια στιγμή ήταν η ακμή της χρυσοχοΐας, στη Στεμνίτσα. 

Σωστά. 

Έτσι τώρα και η Αθήνα. Αλλά... Είμαστε τυχεροί που έχουμε τη Σχολή εδώ πέρα και βγαίνουν τεχνίτες– 

Μπράβο. 

οι οποίοι μπορούν να συνεχίσουν αυτή την παράδοση της τέχνης. Γιατί οι Έλληνες στη χρυσοχοΐα από την αρχαιότητα είμαστε σε μεγάλη... αυτή. Είμαστε πρώτοι σχεδόν στον κόσμο, όπως είναι οι Γάλλοι, όπως είναι οι Ιταλοί, αλλά οι Έλληνες είναι και αυτοί πολύ... πολύ μπροστά στη χρυσοχοΐα. 

Και το καταλάβαιναν οι τεχνίτες, οι μάστοροι στα εργαστήρια της Αθήνας που πήγατε, ότι «Ναι, αυτός έχει εφόδια»; Το καταλάβαιναν; 

Ναι, ξέρανε, ξεχωρίζανε. Γιατί είναι και μια δουλειά που δεν είναι ότι μαθαίνω και πάω και δουλεύω. Θέλεις και την έμπνευση, θέλεις και τη… Δεν είναι εύκολο. Μπορεί να θέλεις, αλλά βλέπανε ότι εδώ όντως στη Στεμνίτσα κάτι γίνεται. «Υπάρχουν κάποιοι τεχνίτες που είναι καλοί» λέγανε, γιατί υπήρχε ο μάστορας που μας έδωσε αυτή τη βοήθεια. 

Μάλιστα. 

Όπως και άλλοι συμμαθητές μου της εποχής, ήτανε κι αυτοί [00:25:00]επίσης πάρα πολύ καλοί τεχνίτες, οι οποίοι έχουν και μαγαζιά αυτή τη στιγμή. Άλλοι είναι στην Κόρινθο, άλλοι είναι στο Ναύπλιο. Και συνεχίστηκε αυτό. Φέραμε αναγέννηση, ο μάστορας εδώ πέρα, γίνανε... δημιουργηθήκανε τεχνίτες πολλοί. 

Και στην Πάτρα, όπως μου είπατε υπάρχουν πολλοί τεχνίτες. 

Και στην Πάτρα, πολλοί, ναι, Στεμνιτσώτες. Μπέλας, Ρέλλας. Πολλοί Στεμνιτσώτες και πολλοί μαθητές που έχουν τελειώσει τη Σχολή εδώ και συνεχίζουνε αυτήν την στιγμή στην Πάτρα. Παντού, σε όλη την Ελλάδα, έρχονται από όλη την Ελλάδα οι μαθητές, από όλη την Ελλάδα έρχονται, ακόμα και σήμερα. 

Και στην Αθήνα εκεί, στα εργαστήρια, εσείς πηγαίνατε να δείτε τη διαφορετικότητα; 

Βέβαια. 

Πηγαίνατε από κοντά ως νέος τότε να τα δείτε; 

Ναι, υπήρχε και στην Αθήνα μια εξέλιξη στην τεχνολογία, στις τεχνικές, στα χυτήρια και τα λοιπά. Όπως προχωράει και σήμερα η χρυσοχοΐα, έχει... εξελίσσεται. 

Εξελίσσεται. 

Εξελίσσεται, ναι. Εξελίσσεται. Βέβαια εμείς είμαστε πιο πολύ στις τεχνικές, όχι στην τεχνολογία. Καταλάβατε; Τώρα δηλαδή υπάρχουν μηχανήματα που μπορείς να σχεδιάσεις κόσμημα και τα λοιπά μέσα από 3D και αυτά. Κι αυτό είναι μέσα στην τέχνη, αλλά είναι η εξέλιξη της χρυσοχοΐας, είναι μια εξέλιξη. Αλλά εμείς είμαστε πιο πολύ στις τεχνικές, παρά στην τεχνολογία. Δηλαδή μας άρεσε μια τεχνική που μπορεί να προέρχεται από την αρχαιότητα. Κι έτσι είναι το πιο... πιο ωραίο. Μπορεί να κάνεις το μοντέλο μόνος σου και να το προχωρήσεις. Μπορεί τώρα αν έχουνε... με την τεχνολογία, είναι ίσως πιο… Υπάρχουν χαρακτικά εργαλεία τώρα που μπαίνουν στο κοπίδι και κάνεις μια χάραξη. Ένα λέιζερ που μπορείς να κόψεις ένα μέταλλο. Εμείς τότε έπρεπε να γίνει, και ακόμα και σήμερα συνεχίζουμε την παλιά τεχνική, και τα κόβουμε στο χέρι.

Από αυτό σημαίνει, κύριε Θανάση, από αυτό που καταλαβαίνω, χωρίς να ξέρω, ότι αν φτιάξετε κάτι δεν μπορεί να ξανά φτιαχτεί ίδιο. Ποτέ. 

Όχι, δεν μπορεί να φτιαχτεί ίδιο ποτέ. Παρόμοιο και αυτά και πολύ κοντινό, ναι, μπορεί να φτιαχτεί. Αλλά όταν δεν είναι αντίγραφο από ένα καλούπι, υπάρχουν και τα χυτά κοσμήματα που τα επαναλαμβάνουμε, ας πούμε και τα λοιπά, αλλά όταν είναι στο χέρι ποτέ δεν μπορεί να είναι ίδιο, όσο και να θέλεις. Ποτέ δεν μπορεί να είναι ίδιο. Ποτέ. 

Κι έτσι είναι μοναδικό το κομμάτι. 

Είναι όντως μοναδικό, ναι. Μπορεί να είναι... Μπορεί να μοιάζει, είναι μοναδικό όπως είπατε.

Αλλά θα έχει απόκλιση σίγουρα. 

Σίγουρα, σίγουρα. Όσο και τελειότητα. Πολλές φορές όταν φτιάχνεις τα ίδια και εσύ λες… Αν είσαι τόσο πολύ προσεκτικός. Αλλά δεν είναι το ίδιο ποτέ. Ποτέ δεν είναι το ίδιο. Κι έτσι είναι όπως είπατε, η μοναδικότητα. 

Μάλιστα. Τι άλλο να πούμε; 

Δεν έχω κάτι άλλο έτσι να σας πω, γενικότερα με την τέχνη, συνεχίζουμε. 

Εδώ, συνεχίζετε, ναι, στη Στεμνίπτσα. Υπήρξε κάποια αλλαγή μεγάλη, εκτός από ό,τι υπαινιχθήκατε ήταν η τεχνολογία που άλλαξε έτσι λίγο το επάγγελμα. 

Ναι.

Υπάρχει αλλαγή εσείς που την έχετε παρατηρήσει;

Εντάξει, μπορεί και η τεχνολογία να… Αλλά χρειάζεται η τεχνολογία μέσα σε αυτή την τέχνη, εντάξει, γιατί υπάρχουνε ας πούμε κοσμήματα που βοηθάει. Ας πούμε υπάρχουν οι παραγγελίες που μπορεί κάποιο κόσμημα να είναι παραγωγικό. Μπορεί κάποιος άλλος να έρθει να σου πει… Πέρα από τα κοσμήματα, δεν κάνουμε μόνο κοσμήματα. Κάνουμε μετάλλια, κάνουμε οικόσημα, κάνουμε διάφορα. Και μπορεί να έρθει μια παραγγελία και να σου πει ο άλλος: «Θέλω να φτιάξουμε αυτά τα μετάλλια». Αυτά τα μετάλλια λοιπόν θα βγούνε παραγωγικά. Οπότε η τεχνολογία εκεί μας βοηθάει. Θα χρησιμοποιήσουμε το χέρι να το κάνουμε χειροποίητο το καλούπι, το πρότυπο, αλλά μετά θα το βάλουμε στην τεχνολογία, ώστε και να είναι και οικονομικό και να μπορεί να το αγοράσει. 

Σωστά. 

Γιατί δεν μπορεί να αγοράσει ένας όλο σκαλιστά στο χέρι να κάτσεις να τα φτιάξεις. Θα είναι ασύμφορο. Κι έτσι η τεχνολογία βοηθάει, αλλά πρέπει να ξέρεις σε ποιον τομέα θα βοηθήσει. 

Θα αξιοποιηθεί.           

Θα αξιοποιηθεί. Καταλάβατε; Να έχει ένα ενδιαφέρον. Δεν μπορείς να κάνεις όλο δαχτυλίδια, αλλά... και να τα βγάλεις όλα να είναι το ίδιο χυτά και τα λοιπά. Ενώ στην τεχνολογία θα βοηθήσει, όπως σας είπα, σε κάποια μετάλλια, σε κάποια αντίτυπα. Αυτό βοηθάει η τεχνολογία. 

Κατάλαβα. 

Μας βοηθάει πάρα πολύ. Ή όπως έχουν βγει τα μηχανήματα που λιώνουμε το χρυσό, ας πούμε. Ηλεκτρικά καμίνια. Παλιά δεν είχε και ήταν πολύ βασανιστικό δηλαδή με κάρβουνα και με φυσερά να λιώνεις. Ενώ τώρα η τεχνολογία αυτή βοηθάει στο λιώσιμο του μετάλλου, καταλάβατε; 

Το έχετε κάνει εσείς αυτό; 

Το κάναμε, ναι, κάναμε. Με το μάστορά μας αυτή τη δουλειά κάναμε. Όταν ξεκινήσαμε εδώ. Και πιο παλιά οι τεχνίτες οι παλιοί έτσι δουλεύανε. Ενώ τώρα αυτό μας βοηθάει. Υπήρχαμε... Δεν είχαμε τα οξυγόνα να λιώσουμε το μέταλλο. Τώρα αυτή η τεχνολογία βοηθάει τη χρυσοχοΐα. 

Πώς το κάνατε τότε; Μπορείτε να μας πείτε; 

[00:30:00]Αυτό γινότανε με φυσερά, μέσα σε ειδικά καμίνια, με ειδικά χωνιά από γραφίτες, τα οποία λιώνανε το μέταλλο. Λιώνανε το μέταλλο. Ήτανε βέβαια χρονοβόρο– 

Χρονοβόρο 

και να έχεις το φυσερό, να λιώνεις με χειροκίνητα φυσερά. 

Α, χειροκίνητα. Άρα έπρεπε να ήσουν εκεί. 

Ναι, για να ανεβάζει θερμότητα και τα λοιπά, για να μπορέσει να λιώσει το μέταλλο, γιατί θέλει κάποιους βαθμούς, θέλει 1.040 βαθμούς για να φτάσει σε μια τήξη μετάλλου, ας πούμε. Οπότε καταλαβαίνετε, οι θερμοκρασίες είναι πολύ μεγάλες. Ενώ τώρα με τα οξυγόνα, τα ηλεκτρικά καμίνια, είναι στάνταρ. Βοηθάνε. Και η τεχνολογία βοηθάει. 

[Δ.Α.] αυτό που είπατε.

Δεν μπορούμε να τα βάλουμε όλα και να πούμε δεν μας βοηθάει η τεχνολογία, όχι, θα ήταν λάθος. Βοηθάει. 

Έχετε βιώματα από τις παλιές τεχνικές. 

Ναι, ναι, γιατί δουλεύαμε με τις παλιές. Τώρα υπάρχουνε εργαλεία που τραβάς να φτιάξεις το σύρμα, ενώ έπρεπε να το βγάλεις με το χέρι. Έχουμε κυλίνδρους που κάνουμε τις πλάκες και τα ελάσματα. Αυτά τα κάνανε στα αμόνια, τα πυρώνανε και τα χτυπάγανε στα αμόνια για να φτιάξουνε ένα φύλλο μετάλλου ή οτιδήποτε. Ή σφυρήλατα. 

Πώς; Τα χτυπάγανε; 

Ναι, με θερμοκρασία και χτύπημα και έτσι ξανά. Σκλήρυνε. Πάλι θερμοκρασία, πάλι χτύπημα. Σφυρήλατα κοσμήματα που λέμε, από την αρχαιότητα δηλαδή, και κάνανε όλο αυτό. Είναι... Άμα ξέρεις κάποιες τεχνικές, μπορείς να κάνεις ένα κόσμημα εύκολα όπως κάνανε και οι αρχαίοι. Δεν είχαν ούτε κυλίνδρους ούτε αυτά. 

Σωστά. 

Τα κάνανε όλα με την τεχνική του... σε μέταλλο, με σφυριά. Σφυρήλατο, για να μπορέσει να μεγαλώσει και να γίνει πιο λεπτό ή να γίνει σύρμα ή οτιδήποτε. 

Μάλιστα. Εσείς ασχοληθήκατε ποτέ με κάποια άλλη δραστηριότητα εκτός από την τέχνη σας; 

Όχι, δεν θυμάμαι. Πέρα από κάποια πράγματα εδώ στο χωριό, έτσι αγροτικά ή να έχεις έναν κήπο, ξέρω γω, τέτοια πράγματα. 

Και αναγκαστικά κιόλας, όταν ζεις στο χωριό. 

Πιο πολύ ναι, με αυτά. Ή να πάμε βόλτα στο δάσος να μαζέψουμε μανιτάρια ή οτιδήποτε. Πιο πολύ όμως όχι. Η βασική μου δουλειά είναι αυτή, χρυσοχοΐα, δεν την έχω αλλάξει ποτέ. 

Ποτέ.

Όλα τα άλλα είναι... ποτέ. Όλα τα άλλα είναι ένα χόμπι ας πούμε, όπως ο καθένας όταν ζει σε ένα χωριό. Ή να πάμε για ξύλα τον χειμώνα. Που δεν γίνεται. Πρέπει να πας στο δάσος, να βρεις τα ξύλα σου για το χειμώνα. Γιατί είναι δύσκολη κι η ζωή εδώ πέρα στη Στεμνίτσα. 

Σωστά. 

Κι έχουμε αυτή τη διαδικασία. Πρέπει να κάνουμε τις εποχιακές δουλειές για να είμαστε το χειμώνα μια χαρά. 

Όντως. Κι εσείς πήρατε την απόφαση να ζήσετε στο χωριό όμως, άρα τα γνωρίζετε. 

Στο χωριό, ναι, ναι. 

Και πώς αισθάνεστε που ήσασταν εδώ, σπουδάσατε εδώ την τέχνη αυτή και τελικά ήρθατε εδώ για να εργαστείτε πάνω σε αυτή την τέχνη; Το περιμένατε; Το είχατε στο μυαλό σας; 

Όχι, βασικά, εντάξει, δεν το είχα και τόσο σκοπό, αλλά με όλο αυτό της πόλης και στα αστικά κέντρα και όλη αυτή τη... Η χρυσοχοΐα για να μπορείς να εργαστείς θέλει να είσαι και λίγο ήρεμος για να σου έρθει η έμπνευση. Γιατί όταν είσαι μέσα σε μια φασαρία, σε μια πολυκατοικία, σε ένα... και να αρχίσεις… Ήταν και αυτό ένα πρόβλημα. Ενώ εδώ όταν ήρθα, κατάλαβα αμέσως ότι είναι πιο εύκολο να δημιουργείς σε μια ησυχία και σε έναν άλλο χώρο. Υπάρχει έμπνευση, να πούμε. Εντάξει. Κι όλοι οι καλλιτέχνες, είτε οι ζωγράφοι και τα λοιπά, ψάχνουνε να βρούνε ένα ωραίο τοπίο για να μπορούνε να εργάζονται. Εντάξει. Και πιο πολύ δουλεύουμε το χειμώνα εδώ, που δεν έχουμε τόσο πολλή κίνηση τις καθημερινές στο εργαστήριο, γιατί τα Σαββατοκύριακα γίνεται ένας χαμός και δεν μπορείς να… Όταν σε σηκώνει ο άλλος από τον πάγκο και αυτά, χάνεις και… πρέπει... Θέλει πολλή υπομονή το χειροποίητο.   

Και δεν έχει και ωράριο αυτή η δουλειά. 

Δεν έχει, όχι τίποτα. Μπορεί να δουλεύεις από το πρωί μέχρι το βράδυ ασταμάτητα. Δεν έχει ωράριο, όχι. Δεν έχει ωράριο. Θέλει πολλές ώρες υπομονή, επιμονή και ανικανοποίηση, 3 πράγματα. 

Ανικανοποίηση. Δηλαδή τι εννοείτε;  

Να μην ικανοποιείσαι με τίποτα. Αυτό που... 

Συμβαίνει αυτό. 

Ναι, συμβαίνει πολλές φορές. 

Και ξανά από την αρχή ή διόρθωση; 

Όχι, ξανά από την αρχή και άλλο κόσμημα. Άλλο, άλλο. Δηλαδή, εντάξει, όχι ότι δεν ευχαριστιέσαι μόλις τελειώνει το κόσμημα και το βλέπεις, αλλά εντάξει. Υπήρχαν και μεγάλοι καλλιτέχνες όπως ο Φειδίας που ήταν ανικανοποίητος. 

Σωστά. 

Είχε φτιάξει ένα άγαλμα και έφτιαχνε την οπλή του αλόγου κάτω που ήταν από μάρμαρο και ήθελε όλο να τη φέρει πιο ωραία, ώστε τη χάλασε και δεν μπορούσε να διορθώσει το μάρμαρο. Και εκεί φαίνεται ότι η ανικανοποίηση που είχε για την τέχνη του, που ήταν τέλειο, κι από τέλειο το έκανε τόσο... τόσο που το σμίλευσε, ώστε να μικρύνει και εκεί φαίνεται η... Ενώ ήταν τέλειο, αυτός ήθελε πιο τέλειο και οπότε δεν μπορεί να το γεμίσει το μάρμαρο για να μπορέσει να το φέρει για να το ξανά δουλέψει. Κι έτσι φαίνεται… 

Εσείς μπορείτε να το διακρίνετε αυτό;

Ναι, ναι. Ένας, έτσι μου είχε πει, ένας πολύ μεγάλος χαράκτης πάλι, φίλος του Χαράλαμπου του Κατσούλη– 

Ναι, για πείτε μας. 

[00:35:00]αυτός λεγόταν, ξεχνάω το όνομά του. Ένας μεγάλος χαράκτης κι αυτός, ήταν μαζί με τον Κατσούλη. Θεόδωρος Πολυμενέας. Ήταν ένας πολύ μεγάλος χαράκτης, ο οποίος τον είχα δει σε μια έκθεση και όταν του είπα ότι είμαι μαθητής του Χαραλάμπη, μου λέει... να σηκωθεί να καθίσω. «Όχι, καθίστε», του λέω. «Όχι, είσαι μαθητής», και μετά συζητήσαμε πολλά πράγματα κι αυτός μου είπε: «Ένας καλλιτέχνης, ειδικά ένας χαράκτης, πρέπει να είναι... να νιώθει... θέλει τη χαρακτική την τέχνη αυτή, επιμονή, υπομονή και ανικανοποίηση», μου λέει. Μου είχε πει αυτή τη φράση. 

Ναι, όντως. Και μου το εξηγήσατε τώρα, γιατί δεν το κατάλαβα στην αρχή. 

Ναι, μου το είχε πει αυτός. 

Εσείς έκθεση έχετε κάνει; 

Όχι εκθέσεις. Συμμετέχω κάποιες φορές, αλλά όχι... Δεν κάνουμε. Εδώ δουλεύουμε για κομμάτια, παραγγελίες και για τους πελάτες που έρχονται, εντάξει. Οι εκθέσεις όχι, κι αυτά... δεν παίρνω μέρος σε αυτά. 

Εντάξει. 

Κι είμαι και λίγο έτσι, με τη διαφήμιση δεν τα πάω και τόσο καλά δηλαδή, εντάξει. Γιατί είναι και μια δουλειά που φτιάχνεις ένα κομμάτι, είναι διαφορετικό το άλλο, διαφορετικό το άλλο, οπότε δεν είναι να πεις ότι τα βάζω όλα και βγάζω αυτά και μπορώ να τα ξανά… εντάξει. 

Ναι, σωστά. Αυτό που λέγαμε πριν. Ότι κάτι είναι χειροποίητο– 

Ναι, είναι χειροποίητο, ναι. 

δεν μπορεί να ξανά βγει και να ξανά βγει. 

Ναι. Βέβαια θα μου πει: «Θέλω κάτι παρόμοιο». Αλλά πιο πολύ δουλεύουμε με τους πελάτες− 

Μπράβο, ναι.

και τους περαστικούς ή παραγγελίες ή οτιδήποτε. Και από καταστήματα μας παραγγέλνουνε για να τους κάνουμε μια σειρά από κοσμήματα ή οτιδήποτε. Δουλεύουμε σε αυτό το στυλ. 

Εντάξει. Σας κούρασα; 

Όχι, εντάξει, μια χαρά! Σας εύχομαι να ξανά έρθετε στη Στεμνίτσα, να πούμε και περισσότερα πράγματα. 

Μακάρι. Ήταν πάρα πολύ ωραία. 

Να σε γνωρίζω κι άλλους τεχνίτες εδώ, κι άλλους μαθητές που έχουν τελειώσει τη σχολή.  

Υπάρχουν μαθητές τώρα; 

Υπάρχουν μαθητές. Υπάρχουν αξιόλογοι τεχνίτες. Ένας μεγάλος τεχνίτης πάλι είναι ο Σωτήρης ο Καραλής, κι αυτός μεγάλος καλλιτέχνης και χαράκτης Στεμνιτσώτης, και άλλοι πολλοί, πάρα πολλοί. Σχεδόν η Στεμνίτσα μπορεί να έχει δεν ξέρω πόσους χρυσοχόους στην Αθήνα και σε όλη την Ελλάδα. Και σε όλο τον κόσμο. Πάρα πολλοί. Πάρα πολλοί. Δηλαδή το 80% των κατοίκων κάποια στιγμή ασχολούταν καθαρά και ακόμη και σήμερα με τη χρυσοχοΐα. 

Απίστευτο. 

Λόγω του ορεινού όγκου, δεν έχουμε –ξέρω γω– να έχεις χωράφια ή αυτά. Ήταν λίγοι κτηνοτροφία που είχανε και από εκεί και πέρα ήταν οι τέχνες, όπως σας είπα και στην αρχή: χαλκουργοί, καλαντζήδες, σιδεράδες, ασημιτζίδες. Και ξέχασα να σας πω ότι και μια μεγάλη τέχνη ήταν... και αυτό κακώς που το παρέλειψα, στην αργυροχοΐα. Μαζί με τον Χαράλαμπο Κατσούλη είχαμε κι έναν άλλον τεχνίτη, πολύ μεγάλο. Αυτός λεγόταν Αριστείδης Βλαχόγιαννης. Αυτός ήταν στην Πάτρα χρόνια, και μετά ήρθε και αυτός στη Στεμνίτσα, ο οποίος αυτός δίδαξε την τέχνη της τεχνικής της αργυροχοΐας. Η αργυροχοΐα είναι όταν κάνεις εικόνες σκαλιστές, σε μέταλλα. Αυτή λέγεται η τέχνη ρεπουσέ. Δηλαδή που φουσκώνεις ένα μέταλλο. Αυτό ανήκει... Αυτός ήταν ένας μεγάλος αργυροχόος, ο οποίος έκανε διάφορα αντικείμενα για τις εκκλησίες: ιερές λόγχες, ανθοφόρεια, σκαλιστά καντήλια, σκαλιστά και τα λοιπά. Αλλά δυστυχώς ήταν μια τέχνη λίγο πιο χοντρική, λίγοι... δεν την ακολουθήσαμε –ας πούμε–  τόσο πολύ, ενώ τη γνωρίζουμε... γνωρίζαμε κάποιες τεχνικές, μας επηρέασε πιο πολύ η χρυσοχοΐα και οι... έτσι δεν ακολούθησαν κάποιοι αυτή την τέχνη, από ό,τι ξέρω. Ενώ ήταν ένας μεγάλος μάστορας και αυτός, Αριστείδης Βλαχόγιαννης. 

Μάλιστα.

Έκανε την τέχνη στα εκκλησιαστικά είδη. 

Σημαντικό και αυτό που είπατε. Γιατί κι εδώ στη... παρατήρησα σε μια εκδρομή που κάναμε σε διάφορες μονές και εκκλησάκια, μας λέγανε: «Είναι από τη Στεμνίτσα αυτό». 

Ναι, μεγάλη τέχνη, η οποία, εντάξει, γνωρίζουμε κάποιες τεχνικές πάνω σε αυτό, 

Ναι. 

αλλά πιο πολύ με τη χρυσοχοΐα. Δεν ακολούθησε κανένας μαθητής. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποιος και μου διαφεύγει και έχει ακολουθήσει αυτό. Αλλά μεγάλη τέχνη, μεγάλη τέχνη. Εικόνες πολύ σημαντικής αξίας. 

Εσείς το κάνατε καθόλου αυτό; 

Ασχοληθήκαμε για πολύ λίγο κάποια στιγμή. Γνωρίζουμε τις τεχνικές, όταν θέλουμε να το κάνουμε σε κάτι μικρότερο, σε... γιατί αυτό μπορείς να το κάνεις και σε σμίκρυνση σε ένα αντικείμενο χρυσοχοΐας. Ας πούμε τεχνική να φουσκώσεις ένα αντικείμενο, ένα φύλλο και να το κάνεις… Αυτό λέγεται το φουσκωτό, τέχνη ρεπουσέ λέγεται στη… 

Γαλλικά; 

Ναι, ναι, όλες, οι περισσότερες ονομασίες στη χρυσοχοΐα είναι γαλλικής… 

Μάλιστα. 

οι περισσότερες ναι. 

Συνεχίζει η ασχετοσύνη μου, έτσι; 

Εντάξει. Στην ορολογία έχουμε– 

Με διαφωτίσατε όμως σε πολλά. 

γαλλική αυτή πιο πολύ, ναι.

Εσείς έχετε ταξιδέψει στη Γαλλία; 

Όχι, μόνο Ιταλία έχω πάει. Δεν έχει τύχει. 

[00:40:00]Στην Ιταλία πού; 

Έχω πάει Ρώμη κι αυτά. Μιλάνο. 

Πώς σας φάνηκε; 

Εντάξει, εντυπωσιακή. Ήθελα να πάω Φλωρεντία. Βασικά αυτό είναι το όνειρό μου, να πάω εκεί, να δω, εντάξει. Θέλω να έχω λίγο χρόνο για να μπορώ –όχι σε εκθέσεις και αυτά– να δω τη Φλωρεντία. 

Κατάλαβα. Ωραία. Ευχαριστώ πάρα πολύ! 

Να είσαι καλά, κι εγώ ευχαριστώ! 

Ήταν πολύ σπουδαία όλα αυτά. 

Εντάξει. Κι όπως σας είπα και πριν, να ξανά έρθετε και να υπάρχουν πιο… να δείτε και να σας πούμε πιο πολλά πράγματα για την τέχνη. 

Εννοείται. 

Και ιστορίες ακόμα που σιγά σιγά μπορεί να θυμηθώ και την επόμενη φορά να τα πούμε πιο καλύτερα. 

Αν θυμάστε κάποια, θα μου πείτε τώρα. 

Τώρα δεν μου έρχονται διάφορα. Εντάξει, ναι. Όπως σας είπα και πριν. Εντάξει. Αυτά. 

Εντάξει, ευχαριστούμε πολύ! 

Να είστε καλά, παιδιά!