[00:00:00]Καλημέρα σας! 

Καλημέρα.

Θα μας πείτε το όνομά σας;

Ονομάζομαι Μαρίνα Τριανταφύλλου.

Σήμερα είναι Σάββατο 20 Μαρτίου του 2021. Είμαι με την κυρία Μαρίνα Τριανταφύλλου, βρισκόμαστε στις Λεύκες της Πάρου, εγώ ονομάζομαι Μαρία-Μαρίνα Μπουκίου, είμαι ερευνήτρια στο Istorima και ξεκινάμε τη συνέντευξη. Κυρία Μαρίνα μου, θα μας πείτε πότε γεννηθήκατε και πού; 

Γεννήθηκα το 1966 στην Αθήνα.

Πολύ ωραία! Πείτε μας, έτσι, λίγα λόγια για την οικογένειά σας...

Το 1970 μετακομίσαμε με την οικογένειά μου στο χωριό Λεύκες, απ’ όπου κατάγονται οι γονείς μου, και εδώ άρχισα τα πρώτα μου... τα πρώτα μου έργα τέχνης, μικρά γλυπτά από πηλό που έφτιαχνα.

Πώς έγινε αυτή η αρχή; Πώς οδηγηθήκατε σε αυτό;

Ο θείος μου, ο αδερφός της γιαγιάς μου, ήταν αγγειοπλάστης, ο Ιωάννης Κυδωνιέας, και έφτιαχνε με πηλό πράγματα και μου άρεσε πάρα πολύ, έτσι έπαιρνα κομμάτια από πηλό και δημιουργούσα μικρά γλυπτά. Μέχρι τότε δούλευα τις πλαστελίνες, οι οποίες δεν άντεχαν στο χρόνο και ενθουσιάστηκα πολύ με τον πηλό που μπορούσε να ψηθεί και να παραμείνει στη μορφή που του έδινα.

Ο θείος σας είπατε ότι ήτανε ένας από τους παλιούς αγγειοπλάστης της Πάρου.

Ναι, και ένας από τους καλύτερους της Ελλάδας. Ήταν πρώτα στο Μαρούσι, στην Αθήνα, και μετακόμισε εδώ μεταπολεμικά και άνοιξε εργαστήριο στις Λεύκες, το οποίο λειτουργεί μέχρι σήμερα αλλά από κάποιο συγγενή του αυτή τη στιγμή.

Τι θέση είχε η αγγειοπλαστική εκείνη την εποχή στην Πάρο;

Είχε μεγάλη θέση, γιατί από ό,τι γνωρίζω φτιάχναν κανάτες για το νερό. Τότε το νερό δεν ήταν όπως είναι σήμερα, δηλαδή με τη βρύση στο σπίτι. Ήταν οι βρύσες στο δημόσιο και έπρεπε να μεταφέρουν το νερό, οπότε έπρεπε να φτιαχτούν κανάτια για να γίνει αυτό. Και οι αγγειοπλάστες έφτιαχναν δοχεία για τη μεταφορά του νερού, για χρήση... χρηστικής μορφής, για φαγητό, πιάτα για φαγητό, πιατέλες, διάφορα τέτοια αντικείμενα. Όπου τώρα σήμερα έχει εξελιχθεί σε πιο μοντέρνα σκεύη... χρηστικά σκεύη, η κεραμική. 

Οπότε σαν ανάμνηση από τα παιδικά σας χρόνια κυριαρχεί περισσότερο αυτή;

Κυριαρχεί αυτή και κυριαρχεί και ο παππούς μου που ήταν ξυλουργός και έκανε ξυλόγλυπτα. Δηλαδή, βρισκόμουν σε ένα περιβάλλον το οποίο ήτανε κατά κάποιο τρόπο καλλιτεχνικό. Έφτιαχνε ξυλόγλυπτα σε παραδοσιακά έπιπλα, καναπέδες, που χρησιμοποιούμε εδώ στο νησί, επί το πλείστον τα περισσότερα σπίτια έχουν τέτοιους καναπέδες νησιωτικούς. Και αυτά ήταν τα μεγαλύτερά μου ερεθίσματα με την τέχνη. Έτσι λοιπόν άρχισα και εγώ να ασχολούμαι με διάφορα πράγματα και να δείχνω την τάση μου προς την τέχνη. Στα πεντέμισί μου χρόνια, πήγα νωρίς στο σχολείο, πρώτη δημοτικού. Εκεί άρχισα να δείχνω και την αγάπη μου για τη ζωγραφική στο μάθημα της Αντιγραφής, που ονομάζεται Γλώσσα σήμερα, έπρεπε να φανταστούμε μια δική μας ζωγραφιά να συνοδεύει το κείμενο. Τότε η δασκάλα μου άρχισε να μου λέει: «Μπράβο, μπράβο» και να παίρνω άριστα. «Συνέχισε, έχεις ταλέντο». Μου άρεσε πάντα να βλέπω ανθρώπους που δημιουργούσαν μορφή σε άμορφα υλικά. Έτσι, αρχίσαμε στον ελεύθερό μας χρόνο με τον αδερφό μου, να φτιάχνουμε σκαλιστά έπιπλα μικρά, για τις κούκλες μου και εκείνος να φτιάχνει πατίνι για να παίζει. Έφτιαχνε διάφορα αντικείμενα που τα χρησιμοποιούσαμε σαν παιχνίδια. Η δουλειά... Η ζωή στο χωριό, με συγχωρείτε, η ζωή στο χωριό ήταν φανταστική. Υπήρχε μεγάλη ελευθερία, το χωριό ήταν πολύ καθαρό, δεν υπήρχε καθόλου φόβος, έγκλημα, ήταν ασφαλής για να μεγαλώσουμε, έτσι, ελεύθερα όπως μεγαλώσαμε εμείς με την οικογένειά μου. 

Εσείς δηλαδή γεννηθήκατε στην Αθήνα και όλη η οικογένεια μετέβη μετά εδώ στο...

Ναι, στο νησί.

Νησί.

Εκεί, λοιπόν, άρχισα στο σχολείο να δείχνω τα ενδιαφέροντά μου στη ζωγραφική και στο θέατρο και στη γυμναστική. Έλαβα μέρος σε θεατρικές παραστάσεις του σχολείου, με πρωταγωνιστικό ρόλο τις περισσότερες φορές, στο ρόλο της δασκάλας. Είχα ήδη εκφράσει στην έκθεσή μου ότι ήθελα να γίνω δασκάλα και ζωγράφος, όταν μεγαλώσω. Έτσι η δασκάλα μου, η Άννα η Αρκά-Κονταράτου, με ενθάρρυνε δίνοντάς μου αυτό το ρόλο. Θυμάμαι τον κόσμο να γελάει με τον τρόπο... με τον τρόπο τον αυστηρό που υποδυόμουν τη δασκάλα και φορώντας μεγάλους σκελετούς γυαλιών χωρίς τζάμια. Εκεί, στα εννιά μου χρόνια, στο σπίτι μας βάλαμε το πρώτο μας τηλέφωνο. Και ήρθε ο τεχνικός να συνδέσει τη συσκευή αυτή τη περίεργη που θα μας έδινε τη δυνατότητα να επικοινωνούμε με τον έξω κόσμο. Και κόβοντας τα καλώδια, τα περισσεύματα τα... τα άφησε για να τα πετάξουμε. Εγώ είπα στη μητέρα μου: «Όχι, τα θέλω, θέλω να φτιάξω πράγματα απ’ αυτά». Εκεί άρχισα να δημιουργώ τα πρώτα μου κοσμήματα.

Από τα καλώδια του τηλεφώνου…

Από τα καλώδια του τηλεφώνου, τα οποία οι συμμαθήτριές μου τότε στο σχολείο, στο δημοτικό σχολείο, δείξαν ενδιαφέρον και άρχισα να τους χαρίζω, να τους τα χαρίζω, και να φτιάχνω καινούργια, να παίρνω παραγγελίες από εκείνες για να φτιάχνω, να τους φτιάχνω βραχιόλια και σκουλαρίκια και οτιδήποτε, να τα φοράνε στα... εκτός σχολείου, γιατί δεν επιτρεπόταν στο σχολείο τέτοια πράγματα τότε. Εκεί. Κερδίζω... Λαμβάνω μέρος σε μια υποτροφία, μετά από την ενθάρρυνση της δασκάλας μου και μιλώντας με τη μητέρα μου, έλαβα μέρος σε μια υποτροφία ζωγραφικής δια αλληλογραφίας και κέρδισα την υποτροφία στη Σχολή ΑBC. Ήταν γαλλική σχολή και έδινε μαθήματα ζωγραφικής δια αλληλογραφίας. Έτσι, πήρα στα έντεκά μου χρόνια τα πρώτα μου μαθήματα ζωγραφικής, επίσημα μαθήματα ζωγραφικής. Στα έντεκα χρόνια μου, επίσης, πήγα και στο γυμνάσιο. Εκεί κερδίζω την πρώτη θέση σε αγώνα δρόμου εξακοσίων μέτρων, ανάμεσα σε όλους τους μαθητές του γυμνασίου. Ανακαλύπτει η καθηγήτριά μου το ταλέντο μου και με προωθεί και συμμετάσχω και σε άλλους αγώνες δρόμου στην Πάρο με το... εκπροσωπώντας το σχολείο, το Γυμνάσιο Πάρου, στην Παροικιά, και έτσι καταλήγω να κερδίσω τη θέση, να τρέξω στους Πανκυκλαδικούς στη Σύρο. Εκεί έτρεχαν παιδιά από όλα τα γυμνάσια του... και τα λύκεια του... των Κυκλάδων, όλων των Κυκλάδων. Εκεί έκανα... κέρδισα καλή θέση, στον αγώνα αυτό ανωμάλου δρόμου, και έφυγα για την Αθήνα να συμμετάσχω και να εκπροσωπώ το Γυμνάσιο Πάρου σε Πανκυκλαδικούς Αγώνες. Βλέποντας αυτή την επιθυμία και την... το πάθος που είχα για τον αθλητισμό, οι γονείς μου, και τα αδέρφια μου είχαν άλλες προσδοκίες, σκέφτηκαν να μετακομίσουμε στην Αθήνα, ξανά. Δηλαδή, είχαμε έρθει όταν ήμουνα στα τέσσερά μου χρόνια, οπότε στα δεκατέσσερά μου χρόνια, δεκατρία δεκατέσσερα χρόνια, αποφασίζουμε να... σαν οικογένεια να μετακομίσουμε στην Αθήνα, για να έχουμε περισσότερες ευκαιρίες. Και πηγαίνω τρίτη γυμνασίου πλέον, στην Αθήνα στο Μαράσλειο Γυμνάσιο Αθηνών. Παράλληλα, εφόσον ασχολούμαι και με τον αθλητισμό, μου δίνεται η ευκαιρία να τρέχω σε… στο στίβο, να συμμετάσχω σε αγωνίσματα στίβου και αγώνες δρόμου του Εθνικού Συλλόγου... Αθλητικού Συλλόγου των Αθηνών.

Η επαφή σας με την τέχνη συνεχίστηκε και στην Αθήνα; 

Η επαφή μου με την τέχνη συνεχίστηκε. Έκανα πίνακες και κοσμήματα, δημιουργούσα κοσμήματα τα οποία, όταν ερχόμουν το καλοκαίρι στην Πάρο, στις καλοκαιρινές μου διακοπές εργαζόμουν σε τουριστικές δουλειές, για να μπορώ να έχω και το χαρτζιλίκι μου και παράλληλα προωθούσα τα κοσμήματά μου σε τουρίστες. Εκεί άρχισα να έχω και τις πρώτες μου παραγγελίες από[00:10:00] Παριανούς επιχειρηματίες που ήθελαν... Τότε δεν υπήρχαν τα neon line, τη δεκαετία του ‘80 δεν υπήρχαν τα neon line, οι επιγραφές οι μεταλλικές και όλα αυτά. Και προτιμούσαν να είναι χειροποίητες οι επιγραφές τους. Και έφτιαχνα επιγραφές για καταστήματα και τοιχογραφίες για τη διακόσμηση χώρων σε επιχειρήσεις, όπως εστιατόρια, ξενοδοχεία και τέτοιου είδους επιχειρήσεις. Στο λύκειο άρχισα να ασχολούμαι και με την πολιτική. Ήμουνα άνθρωπος που μου άρεσε να βγαίνω μπροστά και να υποστηρίζω αιτήματα που μπορεί να είχε κάποιος συνάνθρωπός μου, κάποιος συμμαθητής μου ή κάποια φίλη μου και έτσι συμπεριλήφθηκα στο δεκαπενταμελές του λυκείου, εκλέχθηκα ως πρόεδρος... Τότε, όταν θέλαμε να κάνουμε διαμαρτυρίες, ήταν η λευκή αποχή. Μπαίναμε στην τάξη και δεν είχαμε συμμετοχή. Και έτσι κάποια από τα αιτήματά μας καταφέρναμε να ολοκληρωθούν, να πραγματοποιηθούν, κάποια άλλα όχι, βέβαια. Αυτά.

Όταν λέτε λευκή συμμετοχή, δηλαδή;

Λευκή αποχή, μπαίναμε στην τάξη και δεν συμμετέχαμε στην παράδοση του μαθήματος, μέχρι να εισακουστούμε στο συμβούλιο και να συζητηθεί το αίτημά μας. Κάποια από αυτά τα αιτήματα, με μεγάλη προσπάθεια... Αυτά τα αιτήματα μπορεί να ήτανε για θέμα κτιρίου, για θέρμανση, για παράθυρα που μπορεί να ήταν σπασμένα στο σχολείο μας και δεν είχαν αντικατασταθεί, διάφορα τέτοια θέματα. Κάναμε και πολλά events τότε, για να μαζεύουμε χρήματα για την πενταήμερη και ανεβάσαμε και μια θεατρική παράσταση. Τότε ήμουνα στην Παπαστράτειο, τεχνικό σχολείο. Με ενδιέφερε να σπουδάσω αρχιτέκτονας και παρακολουθούσα το τμήμα Δομικών. Και ανεβάσαμε και τη θεατρική παράσταση και είχαμε κάνει αρκετούς χορούς απ’ ό,τι θυμάμαι, για να μαζέψουμε τα χρήματα για την πολυπόθητη πενταήμερη. Υπήρχαν τότε οι πειρατικοί σταθμοί, ραδιοφωνικοί πειρατικοί σταθμοί, τη δεκαετία του ‘80, οι οποίοι μας φανήκαν πάρα πολύ χρήσιμοι, γιατί μπορούσαν να διαφημίσουν τα... τους χορούς μας και τα... οτιδήποτε κάναμε στο σχολείο και έτσι να έχουμε μεγαλύτερες συμμετοχές και να μπορούμε να συγκεντρώσουμε τα χρήματα που θέλαμε. Εκεί ανακαλύπτω και την... το ταλέντο που έχω στο να πείθω και στις δημόσιες σχέσεις. Βγαίνοντας στα καταστήματα στην Αθήνα και ζητώντας τους να συμμετάσχουνε με κάποιο δώρο στη λαχειοφόρο αγορά που θα είχαμε στα... στους χορούς που θα κάναμε, παράλληλα με αυτό τον τρόπο να διαφημίσουν και το κατάστημά τους. Και είχα μεγάλη επιτυχία σ’ αυτό, γιατί συγκεντρώναμε μεγάλες ποσότητες και πολύ ακριβά δώρα για τη λαχειοφόρο αγορά, η οποία... τα έσοδά της ήταν μεγαλύτερα από τα έσοδα των εισιτηρίων της συμμετοχής του... των events;

Στους χορούς.

Στους χορούς που γινόντουσαν, είτε στη θεατρική παράσταση. 

Και τα χρόνια στο λύκειο πώς συνεχίστηκαν;

Εκεί, τα χρόνια στο λύκειο συνεχίστηκαν, ήταν πολυτάραχα αλλά ειρηνικά παράλληλα. Δεν ήταν όπως σήμερα απ’ ό,τι αντιλαμβάνομαι. Υπήρχε μεγαλύτερη ομαδικότητα και όχι κομματικοποίηση. Ήμασταν πολιτικοποιημένοι, αλλά όχι κομματικοποιημένοι και αυτό μας έκανε μία γροθιά. Δεν είχαμε αντιπαραθέσεις και αντικρούσεις, σ’ αυτά που πιστεύαμε, όλοι προσπαθούσαμε για το κοινό καλό, δηλαδή το θέμα ενός γινόταν όλων. Νομίζω ότι ήταν πολύ καλύτερα τα πράγματα. Αργότερα, από ό,τι κατάλαβα άρχισαν να κομματικοποιούνται τα δεκαπενταμελές και η πολιτική στα σχολεία. Και εκεί αρχίσανε οι συγκρούσεις και όλα αυτά που βλέπω να συμβαίνουν αυτή τη στιγμή, οι καταστροφές, οι βανδαλισμοί και όλα αυτά που συμβαίνουν στο... στα δημόσια κτίρια, στα σχολεία και από ό,τι καταλαβαίνω παρακολουθείτε και εσείς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, από κει ενημερώνομαι. 

Εκεί, λοιπόν, στα είκοσί μου ερωτεύομαι και εγκαταλείπω το όνειρο της Αρχιτεκτονικής και δημιουργώ οικογένεια. Παντρεύομαι και αποκτώ τον γιο μου, τον Γιώργο, και αποφασίζουμε με... από κοινού με το σύζυγό μου να μεγαλώσουμε το παιδί μας στην Πάρο. Έτσι λοιπόν μετακομίζουμε και ερχόμαστε στην Πάρο και να δώσουμε τη δυνατότητα και στο παιδί μας να... να ζήσει αυτή την ελευθερία και την ασφάλεια που του... θα του πρόσφερε το χωριό. 

Με την επιστροφή στην Πάρο η ζωή δική σας πώς συνεχίστηκε εδώ, οι ενασχολήσεις σας; 

Εδώ συνέχισα να φτιάχνω στον ελεύθερό μου χρόνο, γιατί είχα και το παιδί που ήταν βρέφος και με είχε ανάγκη, αλλά στον ελεύθερό μου χρόνο, κατόπιν παραγγελιών, εξακολουθούσα να φτιάχνω ταμπέλες για καταστήματα, για τουριστικές επιχειρήσεις. Και όταν το παιδί μου πλέον έγινε δύο χρόνων και μπορούσε να... μπορούσε να εγγραφεί στον παιδικό σταθμό, λόγω οικονομικής δυσχέρειας έπρεπε και εγώ να εργαστώ. Εργάστηκα στο studio «Υρία», στα είκοσι δύο μου χρόνια, ως ζωγράφος στα κεραμικά. Ήταν πάρα πολύ ωραία εμπειρία, γιατί ήμουν σε ένα χώρο τον οποίο με κάλυπτε πνευματικά και ήταν... μου άρεσε αυτό που έκανα. Είχα όμως και τα δικά μου πράγματα, ανεξάρτητα με το τι έκανα για αυτό το εργαστήρι, ως ζωγράφος. Εξακολουθούσα να φτιάχνω τα δικά μου πράγματα, τη δική μου... τα δικά μου γλυπτά και ζωγραφικά έργα, κοσμήματα, και δεν είχα κάποιο τρόπο να τα προωθήσω. Συνήθως τα προωθούσα στις παραλίες, τότε υπήρχε η ελεύθερη αγορά. Αλλά αποφάσισα να κάνω κάτι πιο δραστικό και άνοιξα την πρώτη μου επιχείρηση στο Δρυό της Πάρου. Ήταν τουριστική επιχείρηση, καλοκαιρινή, όπου είχα ένα πολύ μικρό χώρο που προωθούσα τα έργα που έφτιαχνα και τα κοσμήματα και αργότερα έβαλα και άλλα αντικείμενα, γιατί δεν είχα τόσο μεγάλη παραγωγή, ώστε να καλύψω την... το ενδιαφέρον του κοινού, των ενδιαφερομένων, τέλος πάντων, των πελατών. Το 1990 άρχισε λίγο η οικονομία να κλονίζεται, είχαμε αργότερα τον Πόλεμο του Κόλπου. Οπότε αποφασίσαμε να μετακομίσουμε στην Αθήνα, μήπως υπάρχει περισσότερη ευκαιρία για δουλειές, για το σύζυγο και για μένα. Και μετακομίζουμε στην Αθήνα και φάνηκα πάρα πολύ τυχερή βρίσκοντας δουλειά κοντά στον γλύπτη Σπύρο Αρβανίτη. Εργάστηκα στο εργαστήρι του ως γλύπτρια, στον Πύργο των Αθηνών ήταν το εργαστήρι «Σπύρος Αρβανίτης» και ήμουν πολύ τυχερή για τα... πολύ ευλογημένη αισθάνθηκα στο να βρίσκομαι πάλι σ’ ένα χώρο ο οποίος είναι αυτός που με ικανοποιεί και πνευματικά, όχι μόνο οικονομικά αλλά και πνευματικά.

Η γλυπτική είχε μπει πλέον για τα καλά στη ζωή σας;

Ναι, είχε… Ήτανε αυτό που με ενδιέφερε περισσότερο εκείνη τη στιγμή και γι’ αυτό το έκανα, αλλά κατά καιρούς ξαναγύριζα στη ζωγραφική. Έχω καταλάβει ότι κάθε μορφή τέχνης, κάθε υλικό, αν προχωράω στο δρόμο και βρω ένα υλικό το οποίο δεν το χρειάζεται κάποιος, θα το πάρω και θα το… θα του δώσω μια άλλη μορφή ως γλυπτό ή θα το χρησιμοποιήσω. Από μικρή αυτό, δηλαδή, το ελάττωμα το είχα, πολύς κόσμος με χαρακτηρίζει σα ρακοσυλλέκτη και πολύς κόσμος συμμετέχει σ’ αυτό με το να μου φέρνει πράγματα που είναι κατεστραμμένα ή που δεν χρησιμοποιεί, μέχρι και σήμερα, για να τα χρησιμοποιήσω στην τέχνη μου. Συνεχίστηκ[00:20:00]ε, λοιπόν, το ενδιαφέρον μου, αλλά δυστυχώς η οικογένειά μου... ο σύζυγος μου δεν ήταν ευχαριστημένος από τις δουλειές που είχε, δεν ταιριάζαμε στον τρόπο που θέλαμε να συμβιώσουμε. Και έτσι το 1996 χωρίζουμε και αναλαμβάνω εξ ολοκλήρου την... το μεγάλωμα του γιου μου, την επιμέλειά του. Και οικονομικά και ηθικά. Το 1997, και δουλεύοντας πολλές ώρες για να επιβιώσω, αποφασίζω να επεκτείνω τις γνώσεις μου και προσπαθώ να δω τι θα είναι αυτό που θα με βοηθήσει να είμαι κοντά στο παιδί περισσότερες ώρες από ό,τι μπορούσα να είμαι δουλεύοντας για κάποιον άλλον. Έτσι λοιπόν αποφασίζω να επεκτείνω τις γνώσεις μου στην ζωγραφική και πιο εξειδικευμένα στη βυζαντινή αγιογραφία. Γράφομαι τότε στην Σχολή της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων, ΧΑΝ, τη λεγόμενη ΧΑΝ, στην οδό Ακαδημίας στην Αθήνα, και τελειώνω το πρώτο έτος με επιτυχία, σπουδάζοντας την τεχνική της βυζαντινής αγιογραφίας, παραδοσιακής βυζαντινής αγιογραφίας, φορητής εικόνας. Γνωστοί και φίλοι που έβλεπαν τ' αποτελέσματα που είχα σπουδάζοντας αυτή την τέχνη, άρχισαν να μου δίνουν παραγγελίες για εικόνες. Μ' αυτό τον τρόπο με βοήθησαν οικονομικά να συνεχίσω να πληρώνω τα δίδακτρά μου και να μπορώ να επιβιώνω, να πληρώνω τις υποχρεώσεις μου. Και αποφασίζω τότε, το καλοκαίρι του 1998, να... και με τη βοήθεια, βέβαια, των... της δασκάλας μου στη σχολή, ότι είμαι έτοιμη να μπορέσω να δεχτώ παραγγελίες και να πουλήσω μια εικόνα, γιατί την φτιάχνω με επιτυχία, να ανοίξω το πρώτο μου εργαστήρι αγιογραφίας στις Λεύκες, το οποίο λειτουργούσε τα καλοκαίρια. Και το χειμώνα, στην Αθήνα, συνέχιζα να δημιουργώ τις παραγγελίες που έπαιρνα από το εργαστήρι το καλοκαίρι και να τις στέλνω στο εξωτερικό, απ' όπου ήταν κάποιοι πελάτες, και στην Ελλάδα. Η σχολή είχε άλλα τρία έτη και θα έπρεπε να τα ολοκληρώσω. Εγώ ήδη είχα ανοίξει την επιχείρηση και δεν είχα χρόνο, τόσο πολύ των τριών ετών. Οπότε έκανα μία αίτηση στη σχολή μου, να μπορέσω να διδαχθώ τα τρία έτη σε ένα έτος. Το συμβούλιο τότε μου είπε ότι αυτό δεν γίνεται, δεν έχει γίνει ποτέ. Είναι... Αυτή η τέχνη που ήθελα να μάθω ήταν η τοιχογραφία, η συντήρηση έργων τέχνης και παλαιών εικόνων και θα έπρεπε ν’ ακολουθήσω την πολιτική της σχολής. Εγώ το θεώρησα σεβαστό αυτό που μου είπαν, αλλά επέμενα. Ήθελα να μου δώσουν αυτή την ευκαιρία, γιατί ήδη επαγγελματικά εγώ είχα ξεκινήσει την επιχείρησή μου και ήθελα να έχω ολοκληρωμένη γνώση του αντικειμένου, γιατί είχαν αρχίσει ήδη επισκέπτες στο εργαστήρι μου να μου εκφράζουν την επιθυμία να μάθουν αυτή την τέχνη. Οπότε για καλή μου τύχη, και πάλι θεωρώ ευλογημένη τη στιγμή, μου δόθηκε αυτή η ευκαιρία, εντατικά να τελειώσω τρία έτη μέσα σε ένα έτος. Και αυτά τα έτη ήτανε της τοιχογραφίας, fresco, την παλιά τεχνική που χρησιμοποιούσαν στις τοιχογραφίες, στους αρχαίους... στους παλαιούς ναούς. Secco λέγεται η στεγνή τοιχογραφία, η οποία γίνεται πάνω σε μουσαμά ή στον ίδιο το τοίχο με ειδική προετοιμασία και είναι πιο εύκολο για τους αγιογράφους σήμερα, γιατί φτιάχνουν τα έργα στο εργαστήρι τους και μπορούν να πάνε να τα κολλήσουν αργότερα στο ναό. Και το πολύ ενδιαφέρον μάθημα, πραγματικά, και ιστορικά αλλά και τεχνικά, της συντήρησης έργων τέχνης και παλαιών εικόνων. Το οποίο νομίζω ότι είναι και το πιο... όχι απλά πιο ενδιαφέρον, είναι κάτι που επεκτείνεται. Δεν μπορείς να γνωρίζεις όλα τα έργα που υπάρχουν και θέλουν συντήρηση. Το κάθε έργο σε οδηγεί σε άλλη χρονολογία, σε άλλη τεχνοτροπία, θέλει μεγάλη μελέτη, μεγάλη υπομονή, χρειάζεται μεγάλος χρόνος... πολύς χρόνος για τη συντήρηση ενός έργου και μεγάλη ευθύνη. Το να αναλαμβάνεις να αναστηλώσεις και να δώσεις ζωή για τα επόμενα πενήντα χρόνια σε κάτι που είναι ήδη κατεστραμμένο λόγω χρόνου, λόγω κλιματικών καταστάσεων, λόγω φωτιάς, πολλές φορές εικόνες από τα καντήλια σε ναούς, λόγω από τα έντομα τα οποία αφήνουν τις ακαθαρσίες τους. Το χειρότερο δε είναι το χημικό, το οποίο δυστυχώς οι πιστοί –οι γυναίκες επί το πλείστον– δεν αντιλαμβάνονται ότι με το... όταν προσκυνούν τις εικόνες με το κραγιόν, το οποίο είναι ανεξίτηλο τις περισσότερες φορές αλλά άλλες φορές αφήνει αποτύπωμα, δημιουργούν ζημιά. Οι περισσότερες ζημιές, αν προσέξετε, στις εικόνες στους ναούς είναι απ' τη μέση και κάτω. Γιατί συνήθως φίλαγαν τις εικόνες οι πιστοί με κραγιόν κτλ., οι νεωκόρισσες και οι νεωκόροι δεν γνώριζαν ότι καταστρέφεται η εικόνα με το να την καθαρίζεις απευθείας με οινόπνευμα, για να μπορεί να απολυμανθεί αλλά και να μην έχει και αυτές τις ακαθαρσίες, και τις καθάριζαν με οινόπνευμα. Και στην ουσία, με την πολλή χρήση και την επανάληψη, καταστρεφόταν το κάτω μέρος των εικόνων. Αυτό με τη συντήρηση, γιατί είχα την ευκαιρία να δω έργα, τα οποία χρονολογούνται διακόσια και τετρακόσια χρόνια πριν. Και αυτό που με εξέπληξε και με συνεπήρε περισσότερο ήταν ότι όταν άρχισα να συντηρώ ένα έργο το οποίο δεν μπορούσα να διακρίνω τι υπήρχε, γιατί ήταν τόσο σκοτεινό και τόσο... από καπνούς, από φωτιά που είχε αρπάξει ο ναός και δεν φαινόταν τι ήταν... Όταν άρχισα να καθαρίζω αυτή την εικόνα και είδα πόσο έντονα ήταν τα χρώματα τα οποία υπήρχαν κάτω από αυτή τη... το μαύρο πέπλο που υπήρχε και τις ακαθαρσίες από τα έντομα, εντυπωσιάστηκα πάρα πολύ. Εντυπωσιάστηκα πάρα πολύ με τα υλικά και ειδικά με την τεχνοτροπία της αβγοτέμπερας. Το αβγό είναι οργανικό, γιατί... για να αγιογραφήσουμε χρησιμοποιούμε τον κρόκο του αβγού, το οποίο είναι οργανικό μέσο, και το ξύδι, το οποίο σκοτώνει τα βακτήρια... Το ξύδι από σταφύλια, έτσι; Γιατί είναι σημαντικό, είναι δυνατό και σκοτώνει τα βακτήρια του οργανικού στοιχείου και κρατάει και τα χρώματα ζωηρά. Και αντέχει στο χρόνο. Από έργα που έχω συντηρήσει βλέπω περισσότερο την αβγοτέμπερα να αντέχει... Με συγχωρείτε. Από άλλα έργα τέχνης, τα οποία –συγγνώμη– τα οποία είναι κατασκευασμένα από λάδι ζωγραφικής, είτε από ακρυλικά είτε από άλλα είδη, η αβγοτέμπερα είναι κάτι το μοναδικό, είναι κάτι που κρατάει, κρατάει στο χρόνο. Κι αυτό είναι αποδεδειγμένο από τους ναούς και την παλαιότητα των εικόνων.

Το 2000 λοιπόν, έχοντας στο εργαστήριό μου στις Λεύκες, το καλοκαίρι, μου γ[00:30:00]ίνεται μία πρόταση να φύγω για την Αμερική, να μεταναστεύσω στην Αμερική, έτσι ώστε να μπορέσω να δώσω και την ευκαιρία στο γιο μου για καλύτερες σπουδές, διότι εδώ στην Ελλάδα τα οικονομικά μου δεν μου επέτρεπαν... Ο γιος μου ήταν σε ένα πολύ καλό σχολείο στην Ελλάδα, στην Ευαγγελική Σχολή Νέας Σμύρνης, το οποίο ήταν Πειραματικό Γυμνάσιο και είχε επιτυχία στο πανεπιστήμιο 99%. Αλλά είχε αρχίσει ήδη στο εκπαιδευτικό σύστημα να μην καλύπτεται η γνώση μέσω του σχολείου και να χρειάζονται ιδιαίτερα. Υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός και ήταν κάτι που εγώ προσωπικά, οικονομικά δεν θα μπορούσα να του προσφέρω. Μου δίνεται λοιπόν αυτή επαγγελματική ευκαιρία να βρεθώ στην Αμερική και έτσι μεταναστεύω με το γιο μου στην Αμερική. Κρατάω το εργαστήριό μου για δύο καλοκαίρια ακόμη, μέχρι το 2002, εδώ στις Λεύκες, όπου και έρχομαι τα καλοκαίρια και το ανοίγω, αλλά το 2000 αδυνατώ να κάνω αυτά τα ταξίδια κάθε χρόνο και έτσι αφοσιώνομαι στη ζωή μου στην Αμερική, όπου και κάνω την πρώτη μου έκθεση με επιτυχία στη ζωγραφική και στη βυζαντινή αγιογραφία, το 2002. 

Η ευκαιρία που σας δόθηκε από την Αμερική ποια ήταν, ώστε να πάρετε την απόφαση να μεταβείτε εκεί;

Ήταν να ασχοληθώ επαγγελματικά και να εκθέσω τα έργα μου. Υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον για τα έργα που ήδη είχαν... είχε δει ο επισκέπτης που με επισκέφτηκε στο εργαστήρι μου, της βυζαντινής αγιογραφίας. Υπήρχε και πρόταση από κάποια εκκλησία να την αγιογραφήσω, με τοιχογραφίες, αλλά δυστυχώς δεν είχα καταφέρει να φτιάξω την ομάδα που χρειαζόταν για να ανταπεξέλθω σε τόσο μεγάλο έργο, στην αγιογράφηση-τοιχογράφηση μιας εκκλησίας μεγάλης διάστασης. Με ποινικές ρήτρες, γιατί στην Αμερική πάνε όλα με το νόμο και αν δεν παραδοθεί μια εργασία που θα αναλάβεις την ημερομηνία που θα δηλώσεις, κάθε μέρα που θα περνάει αρχίζεις και πληρώνεις –«penalty» λέγεται– και πληρώνεις αποζημίωση στο ότι δεν ήσουνα εντάξει στη συμφωνία που έκανες. Έτσι λοιπόν δεν ανέλαβα αυτό το έργο το οποίο μου είχε προταθεί, γιατί δεν είχα δημιουργήσει ακόμα στην Αμερική την ομάδα που χρειαζόμουν για να στηρίξει ένα τέτοιο έργο και δεν ήταν εύκολο να μεταναστεύσουν κάποιοι ήδη εδώ αγιογράφοι απ’ την Ελλάδα. Οι περισσότεροι που γνώριζα εγώ είχαν οικογένεια και δεν θα αναλάμβαναν να λείψουν δύο χρόνια και τρία, που θα χρειαζόταν για να τοιχογραφηθεί αυτός ο ναός που μου είχε προταθεί. Έτσι λοιπόν, η ζωή μου συνεχίστηκε στην Αμερική. Ο γιος μου τελείωσε την πρώτη λυκείου στην Αμερική και οι καθηγητές του μου έδωσαν μια επιστολή... μου έστειλαν μια επιστολή, εάν θα επιθυμούσα να τελειώσει το λύκειο, δευτέρα και τρίτη λυκείου το ίδιο έτος. Δηλαδή στην Αμερική σου δίνεται η ευκαιρία, αν είσαι άριστος μαθητής, να μπορέσεις να προχωρήσεις με τις σπουδές σου πολύ πιο γρήγορα από κάποιον άλλον που δεν έχει την ίδια δυνατότητα. Έτσι λοιπόν ο γιος μου, ο Γιώργος, στα δεκαέξι του τελειώνει τη δευτέρα και την τρίτη λυκείου και είναι από τους μικρότερους σε ηλικία μαθητές που μπαίνει στο κολέγιο. Τότε ονειρευόταν να γίνει... να σπουδάσει ιατρική και έτσι βρίσκεται στο κολέγιο σε πολύ νεαρή ηλικία. Του δόθηκε ακαδημαϊκό μετάλλιο και γράφτηκε στην Honor Society, Τιμητική Κοινωνία της Αμερικής, Ακαδημαϊκή Τιμητική Κοινωνία της Αμερικής. Το 2004 λοιπόν, θέλω και εγώ να σπουδάσω. Στην Αμερική σου δίνεται η ευκαιρία, ό,τι ώρα αποφασίσεις, να ξαναεπιστρέψεις στο σχολείο και να σπουδάσεις οτιδήποτε επιθυμεί η καρδιά σου. Εγώ ήθελα να επεκτείνω τη γνώση μου στη γλώσσα και στην τέχνη, για να μπορέσω να προχωρήσω επαγγελματικά, γιατί ήδη είχα αρχίσει, είχα ξεκινήσει να κάνω ιδιαίτερα μαθήματα, σε ομογενείς ενδιαφερόμενους και σε Αμερικανούς, στην αγιογραφία και στη συντήρηση έργων τέχνης. Και ξαναγυρνάω και εγώ στο κολέγιο, στο κολέγιο το οποίο πήγαινε και ο γιος μου. Είχα την τύχη λοιπόν να πάρουμε μαθήματα και να βρεθούμε στην ίδια αίθουσα να παρακολουθούμε μαθήματα κολεγίου. Ήμασταν πολύ χαρούμενοι και ο γιος μου ήταν χαρούμενος, γιατί ήξερε την πορεία της ζωής μου, ότι έπρεπε κάποια στιγμή να εγκαταλείψω –με τη θέλησή μου βέβαια– τις σπουδές μου και τη... και τα όνειρά μου για τις σπουδές. Και χαρήκαμε πολύ που μας δόθηκε η ευκαιρία να έχουμε… να ζήσουμε τέτοια στιγμή, παρακολουθώντας μαθήματα στην ίδια αίθουσα στο κολέγιο, έχοντας επιλέξει την… τα ίδια μαθήματα. Εκεί λοιπόν, με επιλέγουν σε μία τάξη τέχνης, μία τάξη γλυπτικής που έπαιρνα, με επιλέγουν ως επιμελητή στο Κέντρο... στην Αίθουσα Τέχνης, την οποία έκθεταν τα έργα τους καλλιτέχνες από όλη την Αμερική, αλλά κάναμε και τις μαθητικές μας εκθέσεις, με πίνακες, γλυπτά και οτιδήποτε. Μία φορά του χρόνου κάνανε οι μαθητές έκθεση, αλλά όλο τον υπόλοιπο καιρό ερχόντουσαν καλλιτέχνες, δηλαδή δεχόμασταν... επιλέγαμε καλλιτέχνες από όλη την Αμερική και φέρναμε τα έργα τους, έτσι ώστε να έχουν τη δυνατότητα οι μαθητές του κολεγίου να δουν έργα άλλων καλλιτεχνών, να εμπνευστούν, να δουν τεχνοτροπίες και να φτιάξουν τα δικά τους έργα για τη δική τους έκθεση. Εκεί λοιπόν δούλεψα –ήταν κυβερνητική η δουλειά, δημόσια η δουλειά– δούλεψα παράλληλα με τις σπουδές μου, λέγεται work study, σαν βοηθός επιμελητή. Έτσι, μου δόθηκε η ευκαιρία να μάθω πάρα πολλά, να έρθω σε επαφή με πολλούς καλλιτέχνες, γιατί εγώ επικοινωνούσα μαζί τους για να τους κάνουν την πρόταση, να δω, να διαλέξω με τον επιμελητή τι έργα και ποιον καλλιτέχνη θα βάλουμε και πώς να στήνω εκθέσεις στο χώρο. Ήταν ένα σχολείο, δηλαδή μία τάξη, για μένα. Εκτός από δουλειά λειτούργησε και πολύ, πάρα πολύ επιμορφωτικά στην πορεία αργότερα της ζωής μου, στο πώς να στήνω τα έργα και να είναι θεατά και να ‘χουν την ικανότητα να αναδειχθούν με τον τρόπο που τους πρέπει. Γίνονται οι εκλογές στο... στο κολέγιο, κυβερνητικές εκλογές. Αυτές λέγεται... λέγονται κυβερνητικές μαθητών εκλογές, δηλαδή είμαστε σε συνοχή με την κυβέρνηση, μέσα κολεγίου. Και εκλέγομαι πρόεδρος της ομοσπονδίας όλων των συλλόγων του κολεγίου. Στο κολέγιο εκείνη τη στιγμή φοιτούσαν δύο χιλιάδες επτακόσιοι μαθητές και υπήρχαν πάνω από τριάντα, κάπου εκεί δηλαδή, τριάντα τριάντα πέντε διαφορετικοί σύλλογοι: σύλλογοι Ασιατών, σύλλογοι Αφρικανών σύλλογοι Μεξικανών… Διότι στην Αμερική είναι όλες οι φυλές, δεν είναι μόνο Αμερικάνοι, είναι διεθνή… είναι από όλες τις φυλές, μαθητές και πολίτες. Να φανταστείτε πολλοί από... μεγάλος πληθυσμός δεν είναι καν Αμερικανοί υπήκοοι, έχουν κρατήσει την υπηκοότητα τη δική τους, της χώρας της δικής τους. Έχουμε πολλούς ομογενείς που ακόμη δεν έχουν την υπηκοότητα την αμερικάνικη, αν και ζούνε πάρα πολλά χρόνια. Έτσι λοιπόν, εκλέγομαι και ξεκινάω να εκπροσωπώ τους μαθητές και τα αιτήματα όλων των συλλόγων. Ιδ[00:40:00]ρύω έναν σύλλογο, βλέποντας ότι δεν υπάρχει στήριξη για τους... στους καλλιτέχνες του κολλεγίου. Ιδρύω ένα σύλλογο για τους εικαστικούς καλλιτέχνες, αλλά και για τους μουσικούς, και εκλέγομαι από τα μέλη ως πρόεδρος. Ο σύλλογος λεγότανε «AMO: Art and Music Organization» και ο σκοπός του ήταν να προωθήσει και τους εικαστικούς καλλιτέχνες και τους μουσικούς. Έτσι λοιπόν, τους έφερνα σε επαφή... επαφές με εξωτερικούς χώρους, γκαλερί της πόλης, να εκθέσουν τη ζωγραφική τους, είτε με ομαδική είτε με ατομική έκθεση. Και τους μουσικούς τους κατεύθυνα σε studio, στα οποία ηχογραφούσαν τα demo τους και μετά με εκδηλώσεις τα προωθούσαμε, τα cd που δημιουργούσαν με τη μουσική τους, τα προωθούσαμε σε events σχολικά που κάναμε στο κολέγιο. Το 2009 υπήρχε μεγάλη κρίση στην... είχε ξεκινήσει από το 2008 αυτή η κρίση η οικονομική στην Αμερική. Τότε λοιπόν κόπηκαν πολλά από τα πακέτα που δίνονταν στην παιδεία. Σκέφτηκα, λοιπόν, μαζί με το συμβούλιο, Senators λέγονται και εγώ ήμουνα ο πρόεδρος, αποφασίσαμε να κινητοποιηθούμε, να δράσουμε με το δικό μας τρόπο. Έτσι λοιπόν, κινητοποιήσαμε όλα τα κολέγια της Καλιφόρνιας –γιατί ήμουνα στην Πολιτεία της Καλιφόρνιας– και μαζευτήκαμε έξι χιλιάδες μαθητές, τον Μάρτιο του 2009, και κάναμε πορεία διαμαρτυρίας στο Καπιτώλιο στο Σακραμέντο στην Καλιφόρνια –όπου εκεί είναι όλα τα κυβερνητικά στελέχη της πολιτείας αυτής– και πετύχαμε να μιλήσουμε με τους εκπροσώπους και να τους πούμε τα αιτήματά μας. Το εκπληκτικό που –συγγνώμη– που μου έκανε μεγάλη εντύπωση; Η ανταπόκριση! Σε δύο εβδομάδες ήρθε ο κυβερνήτης, ο Schwarzenegger, ο γνωστός ηθοποιός κιόλας, τότε ήταν κυβερνήτης της πολιτείας αυτής, και είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω προσωπικά και να μας δώσει πακέτα βοήθειας στο σχολείο μας, όπως έκανε και σε άλλα κολέγια της Καλιφόρνιας. Το ίδιο έτος τώρα, το 2009, συμμετάσχω σε διεθνή σεμινάρια ηγετικών στελεχών, με ομιλητές από όλη την Αμερική και από άλλα κράτη, ηγέτες... με ηγετικές θέσεις σε διοικητικές επιχειρήσεις και σε μεγάλες εταιρείες και επιχειρήσεις. Το οποίο με βοήθησε πάρα πολύ και στην επικοινωνία μου και στην ευθύνη που είχα ως... ως να εκπροσωπώ μαθητές, αιτήματα και να ασχολούμαι με θέματα που αφορούσαν τις δημόσιες σχέσεις και την επικοινωνία. Κάνω αίτηση στα πανεπιστήμια, γιατί έπρεπε να προχωρήσω και να ειδικεύσω τις γνώσεις μου πλέον, και ένα από τα πανεπιστήμια που με δέχτηκε –γιατί με δέχτηκαν τρία τέσσερα πανεπιστήμια της Καλιφόρνιας– ήδη είχα δείξει την ευαισθητοποίηση μου για το περιβάλλον, και επέλεξα το πανεπιστήμιο «Davis», το οποίο βρίσκεται στην πόλη Davis της Καλιφόρνιας και είναι το πιο πράσινο… η πιο πράσινη πόλη της Αμερικής. Να φανταστείτε έχει σαράντα πέντε χιλιάδες πληθυσμό, οι τριάντα χιλιάδες είναι μαθητές, οι οποίοι δεν οδηγούν αυτοκίνητα, σπάνια θα έβλεπες αυτοκίνητο σ’ αυτή την πόλη. Είναι ποδήλατα, μόνο με ποδήλατα και διατηρούν κάθε μορφή πράσινης ζωής. Εκεί, μου δίνεται η ευκαιρία, στο πανεπιστήμιο, μου δίνεται η ευκαιρία να έχω πολύ αξιόλογους καθηγητές όπως είχα και στο προηγούμενό μου σχολείο βέβαια, και να δημιουργήσω έργα μεγάλων διαστάσεων, από ένα μέτρο μέχρι και τέσσερα μέτρα. Ήθελα να δώσω έμφαση, ήμουν κατά δηλαδή της κάθε μορφής κακοποίησης, είτε του ανθρώπου είτε του περιβάλλοντος, τα έργα μου λοιπόν είχαν μια ποσότητα, μια επανάληψη στο υλικό που χρησιμοποιούσα. Ένα από τα έργα μου τα οποία πρότεινα και τελικά, με τη συνεργασία δύο συμμαθητών μου στο πανεπιστήμιο, πραγματοποιήθηκε ήτανε το «Why?» project. «Γιατί;» Αυτό το έργο το δημιουργήσαμε με τριακόσια πλαστικά μπουκάλια γάλατος, δίλιτρα ήτανε, και είχα την ευκαιρία να προτείνω να μπει στο ποτάμι, το οποίο συνέδεε το πανεπιστήμιο με την πόλη, δηλαδή πέρναγε μέσα από το πανεπιστήμιο. Μέχρι τότε δεν είχαν εκθέσει στο ποτάμι, ήταν μια εγκατάσταση η οποία ήταν μεγάλη πρόκληση για μένα, γιατί έπρεπε να μετρήσω το βάθος του… απ’ την όχθη στον ποταμό και να υπολογίσω τα λασπώδη εδάφη και όλα αυτά, για να στηθεί και να μη δημιουργήσουμε πρόβλημα στο περιβάλλον. Με επιτυχία το στήσαμε και προτάθηκε ένα από τα καλύτερα έργα. Η διαμαρτυρία μας ήταν: γιατί οχτώ δισεκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια, πλαστικά αντικείμενα, τέλος πάντων, δημιουργούνται και πόσο καύσιμο διοχετεύεται στη δημιουργία των πλαστικών που θα μπορούσε να διοχετευτεί αυτή η ενέργεια σε άλλους τομείς. Ήμουν πολύ ευχαριστημένη που βρισκόμουν σ' αυτό το χώρο, γιατί πραγματικά μου άρεσε αυτός ο εναλλακτικός τρόπος ζωής. Είχαμε οι περισσότεροι φοιτητές την ίδια φιλοσοφία. Σαν δεύτερη σπουδή είχα τα περιβαντολογικά, οπότε και το ενδιαφέρον μου, τα μηνύματα που ήθελα να περάσω τότε στην τέχνη, μέσα από την τέχνη, ήταν αυτός ο σκοπός: πώς να προστατευθεί το περιβάλλον και κατά της κακοποίησης any –συγγνώμη– κάθε μορφή κακοποίησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της φύσης, του περιβάλλοντος. Έχω δημιουργήσει γλυπτό, το οποίο ήταν τρία μέτρα, με εκατό λάστιχα από ποδήλατα, τα οποία ήταν κατεστραμμένα και πεταμένα και τα ανακύκλωσα, δηλαδή τα ξαναχρησιμοποίησα με άλλο τρόπο. Έχω γλυπτό με… έχω δημιουργήσει γλυπτό με τριακόσια εξήντα πέντε μαχαίρια δείπνου, τα οποία βρισκόντουσαν σε ένα παλαιοπωλείο και τα αγόρασα και υπήρξε πάλι αυτή η υπερκατανάλωση. Γιατί στην Αμερική όταν δεν χρειάζονται κάτι ή όταν δεν θέλουν, υπάρχουν τα παλαιοπωλεία, υπάρχουν τα καταστήματα που βοηθάνε... υπάρχουν καταστήματα non-profit, χωρίς να έχουν κερδοσκοπικό… που βοηθούν ορφανά παιδιά και που συλλέγουν πράγματα από ιδιώτες και τα πουλούν για να διαθέσουν τα κέρδη σε τέτοιους οργανισμούς, όπως είναι για ορφανά παιδιά, Ερυθρό Σταυρό και άλλες… άλλους μεγάλους οργανισμούς. Αυτό το γλυπτό που είχα τριακόσια εξήντα πέντε μαχαίρια παρουσίαζε ένα παγοπέδιλο, ένα… με πολύ πιο μοντέρνα μορφή. Δηλαδή αντί το μεταλλικό στήριγμα που έχει το πέ[00:50:00]διλο, εγώ χρησιμοποίησα τα τριακόσια εξήντα πέντε μαχαίρια, τα οποία δήλωναν τις ημέρες του χρόνου και τις εμπνεύσεις και τα σχέδια που είχα για κάθε χρόνο. Κάθε μαχαίρι αυτό δήλωνε, ήταν αντιπροσωπευτικό. Ήταν εντυπωσιακό και χαίρομαι πολύ που μου δόθηκε η ευκαιρία, έργα μου, μέσω εκθέσεων, ατομικών ή και προσωπικών, να γίνουν θεατά δημόσια. Παράλληλα, ότι υπήρξε μεγάλη… μεγάλο ενδιαφέρον και μεγάλη ανταπόκριση στην τέχνη που ήδη ήξερα και έφερνα απ’ την Ελλάδα, τη βυζαντινή αγιογραφία. Έτσι ώστε πανεπιστήμια και κολέγια της Καλιφόρνιας στην Αμερική να με καλούν ως ομιλητή σε αμφιθέατρα και σε αίθουσες, στο τμήμα της Ιστορίας Τέχνης, να μιλήσω και να δείξω την τεχνοτροπία της βυζαντινής παραδοσιακής τέχνης. Έτσι, είχα την ευκαιρία να διαδώσω κάτι που ήταν πρωτόγνωρο για πάρα πολλούς. Δεν είχαν ιδέα την αβγοτέμπερα και τη γνώση της τεχνικής της αγιογραφίας και τη βυζαντινή τέχνη. Και για μένα ήταν κάτι το οποίο μου έδωσε ώθηση να συνεχίσω και με αυτή την τέχνη, παράλληλα με ό,τι κάνω και να μην την εγκαταλείψω, ούτε να ξεχάσω ότι ήταν αυτή η τέχνη η οποία με οδήγησε στην Αμερική και, από ό,τι θα καταλάβετε, με ξαναεπανέφερε στην Ελλάδα.

Μετά από όλα αυτά, λοιπόν, επανήλθατε πίσω;

Δυστυχώς, το 2006, είχα την πρώτη τραγική απώλεια, του πολυαγαπημένου μου αδερφού, σε πολύ νεαρή ηλικία, έφυγε αιφνίδια. Και ακολουθώντας, το 2007, η απουσία του πατέρα μου, που έφυγε και εκείνος, είχα ήδη αρχίσει να νοσταλγώ την θαλπωρή της οικογένειας και όσους είχαν παραμείνει και σκεπτόμουν κάποια στιγμή, πολύ αργότερα, την επιστροφή μου στην Ελλάδα. Το 2008, δυστυχώς, χάνω και το σύντροφό μου, από αιφνίδιο θάνατο. Οπότε, όλα αυτά σημάδεψαν τη ζωή μου, αν και εγώ ήθελα να συνεχίσω σε έναν ρυθμό πολυάσχολο, ώστε να μη σκέφτομαι αυτές τις μεγάλες απουσίες, που είχα στη ζωή μου. Τις μόνιμες απουσίες, γιατί δεν ήταν προσωρινές, ήταν μόνιμες πλέον απουσίες. Και έτσι λοιπόν, το 2013, μετά από κάποια οικογενειακά προβλήματα που συνέβαιναν εδώ στην Ελλάδα, θέματα υγείας κτλ., αποφασίζω να εγκαταλείψω τις σπουδές και την επέκταση των σπουδών μου και την καριέρα μου στην Αμερική και να επιστρέψω στην Ελλάδα, όπως και έκανα, επέστρεψα.  Έπρεπε να επιβιώσω και δυστυχώς ήρθα σε μία κατάσταση μεγάλης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, το 2013. Βέβαια, ήρθα με πολύ θετικό πνεύμα, ότι οι καταστάσεις δεν παραμένουν οι ίδιες. Προσπαθούσα να ενθαρρύνω τον κόσμο, ότι δεν θα παραμείνει αυτή η κρίση, γιατί ήδη είχαμε περάσει στην Αμερική μία ανάλογη και πολύ πολύ χειρότερη κρίση, γιατί στην Αμερική… Η Αμερική σαν χώρα είναι νέα χώρα και δεν υπάρχουν περιουσιακά στοιχεία. Εκεί λοιπόν, έζησα από κοντά το ότι σε ένα βράδυ οι τράπεζες πήραν ένα εκατομμύριο σπίτια από τους ιδιοκτήτες, γιατί χρώσταγαν τα δάνεια. Αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν πόρους ή άλλο τρόπο για να ζήσουν, όπως εμείς εδώ στην Ελλάδα, που υπάρχει κατά κάποιο τρόπο η οικογένεια, η αλληλεγγύη, θα σε πάρει ο άλλος σπίτι του κτλ. Εκεί το κράτος κινητοποιήθηκε, τους βοήθησε και οι περισσότεροι γύρισαν στα πανεπιστήμια, να πάρουν σπουδαστικά δάνεια, για να επεκτείνουν τις γνώσεις τους και παράλληλα να ξανασταθούν στα πόδια τους και να βοηθήσουν την οικογένειά τους. Όσο για τα δάνεια και τα σπουδαστικά δάνεια, ήμουν πολύ τυχερή που ήμουν άριστη σε όλη αυτή την πορεία την ακαδημαϊκή στην Αμερική, διακρινόμουν κάθε τρίμηνο, τετράμηνο, ανάλογα την σχολική περίοδο που είχε το κάθε μάθημα, και ήμουν full student, δηλαδή είχα αρκετές μονάδες μαθημάτων, αρκετά μαθήματα σε κάθε semester… Πώς λέγεται;

Τρίμηνο;

Σε κάθε τρίμηνο. Μπράβο! Σε κάθε τρίμηνο. Και έπαιρνα υποτροφία και τα δίδακτρά μου. Και επειδή ο βαθμός μου ήταν άριστος, με χρηματοδοτούσαν και για τα βιβλία. Έτσι λοιπόν, είχα πάρα πολύ μεγάλη βοήθεια από το κράτος και από το σχολείο, λόγω των επιδόσεών μου. Και δεν δυσκολεύτηκα τόσο πολύ οικονομικά με τις σπουδές μου κάποια χρόνια, έτσι; Κάποια χρόνια, όταν ξεκίνησα, έπρεπε να πληρώνω τα δίδακτρά μου. Αργότερα όμως, που άρχισα να έχω άριστες αποδόσεις ακαδημαϊκά, έπαιρνα και τις υποτροφίες. Έτσι λοιπόν, όπως σας είπα, για να μην μακρηγορώ, το 2013 αποφασίζω και επιστρέφω στην Ελλάδα, μόνη μου αυτή τη φορά. Ο γιος μου παραμένει στην Αμερική, ζει στην Αμερική, είναι μόνιμος κάτοικος εκεί. Και συνεργάζομαι, για βιοποριστικούς λόγους, τον πρώτο χρόνο που ήρθα, με το studio «Υρία» ξανά, ένα χώρο τον οποίο ήταν οικείος για μένα, γιατί ήδη είχα δουλέψει εκεί πιο νέα και ξαναεπανήλθα. Έχοντας την επιθυμία να έχω το δικό μου χώρο και το δικό μου studio και την αγάπη μου για αυτό το χωριό, το οποίο είχα φύγει πριν δεκατρία χρόνια και είχα άδοξα κλείσει το πρώτο μου εργαστήρι, είχα αυτή την αγάπη και την επιθυμία να ξανανοίξω ένα εργαστήρι για να μπορεί ο κόσμος αυτός, ο οποίος πέρναγε τα καλοκαίρια και, από ό,τι μου λένε καταστηματάρχες στο χωριό, με έψαχνε, να με ξαναεντοπίσουν και να γνωρίσω και καινούργιο κόσμο και να δώσω την ευκαιρία στον εαυτό μου και στην τέχνη μου να γίνει θεατή στους περαστικούς, στους επισκέπτες και στους ντόπιους ακόμη. Το 2014 λοιπόν, νοικιάζω αυτό το χώρο, εδώ που γίνεται η συνέντευξη, το studio μου, ο οποίος χώρος ήταν εγκατελειμμένος τα δύο τρία τελευταία χρόνια, ήταν για πάρα πάρα πολλά χρόνια κρεοπωλείο και τεχνικά είχε αρκετές ζημιές σαν χώρος. Νοικιάζω αυτό το χώρο λοιπόν, τον Ιούλιο του 2014, χωρίς να γνωρίζω ότι υπάρχουν κωλυσιεργίες, χωρίς να γνωρίζω τη νοοτροπία πώς εργάζονται εδώ στην Ελλάδα και αναλαμβάνω αυτή την ευθύνη αυτού του χώρου. Δυστυχώς, μου πήρε δύο χρόνια για να λειτουργήσει κανονικά αυτός ο χώρος, υπολειτουργούσα, διότι ήταν σε κατάσταση οικοδομής. Ο βοηθητικός χώρος είχε ζημιές λόγω ετών, τα υδραυλικά του, τα ηλεκτρικά του, όλα αυτά. Και έτσι υπολειτουργούσα. Υπήρχε όμως μεγάλο ενδιαφέρον για τη βυζαντινή αγιογραφία και για τη γλυπτική. Εδώ, με τη γλυπτική, ήρθα και το υλικό που ξεκίνησα να δουλεύω με πάθος, το οποίο είχα δουλέψει και στην Αμερική αλλά με εισαγόμενα μάρμαρα από την Ιταλία, μάρμαρα από την Καρράρα... Εδώ είχαμε το παριανό μάρμαρο, το Parian μάρμαρο, το οποίο μας χαρακτηρίζει και είμαστε διεθνώς [01:00:00]διάσημοι με αυτό το μάρμαρο, από τα γλυπτά τη Νίκη της Σαμοθράκης, την Αφροδίτη της Μήλου και πόσα άλλα δηλαδή αυτή τη στιγμή να κατονομάσω. Και ξεκίνησα να δουλεύω με πάθος από το... από το 2014, που επέστρεψα, ‘13-’14, με το μάρμαρο. Λόγω όγκου και βάρους, άρχισα να δείχνω ενδιαφέρον για μικρά αντικείμενα, τα οποία δεν είχα δει ξανά, δηλαδή να φτιάχνει κάποιος. Και έτσι άρχισα να προκαλώ τον εαυτό μου, πόσο πολύ πιο μικρό αντικείμενο μπορώ να δημιουργήσω. Έτσι λοιπόν, δημιούργησα το πρώτο μου ένα εκατοστό εδώλιο, κυκλαδικό. Αργότερα έφτιαξα τη μορφή της Αφροδίτης το… σε αυτές τις διαστάσεις, ένα εκατοστό, δύο εκατοστά, τα οποία μετέτρεψα και σε… σαν κόσμημα αυτή τη στιγμή προωθώ. Και φτιάχνω και μεγαλύτερα: δέκα πόντους, δέκα εκατοστών, διαστάσεις δέκα εκατοστών, είκοσι εκατοστών, τριάντα εκατοστών. Αυτές τις διαστάσεις τις χρησιμοποιώ, διότι είναι πιο εύκολο για τους επισκέπτες να μεταφέρουν ένα αντικείμενο σε αυτές τις διαστάσεις που ασφαλώς είναι και βαρύ. Έτσι λοιπόν, θέλοντας να δώσω την ευκαιρία τα έργα μου να ταξιδέψουν, περιορίστηκα σ’ αυτά τα μεγέθη... Φτιάχνω και μεγαλύτερα, τα οποία θα βρεθούν σε συλλογές ιδιωτών, στην Ελλάδα πιθανόν, γιατί είναι πολύ δύσκολο να σταλεί ένα μεγάλο αντικείμενο στο εξωτερικό. Και συνεχίζω με πάθος να πειραματίζομαι το μάρμαρο, ρετάλια μαρμάρου, δηλαδή υπολείμματα μαρμάρου –δυστυχώς, δεν έχουμε λυχνίτη πλέον, σε μεγάλες ποσότητες και σε μεγάλες διαστάσεις– της Πάρου και μάρμαρο της Νάξου, το οποίο χρησιμοποιώ και για τους μαθητευόμενους, γιατί έχει μεγαλύτερους κρυστάλλους και είναι πιο εύκολο να σμιλευθεί και να λαξευτεί από αρχάριους. Το 2016 έχοντας μεγάλο… στα τέλη του 2015, αρχές του 2016, έχοντας μεγάλο ενδιαφέρον από τους επισκέπτες και για τη βυζαντινή αγιογραφία και μην έχοντας ολοκληρώσει τη λειτουργικότητα στο χώρο μου, ήθελα παράλληλα να προσφέρω και στην Πάρο εθελοντισμό. Ήθελα να προσφέρω χρόνο και γνώση, οτιδήποτε μπορούσα να προσφέρω σε αυτό το νησί που τόσο αγαπώ. Έψαχνα να βρω ένα χώρο ο οποίος να μπορεί να καλύψει τους ήδη ενδιαφερόμενους. Δωρεάν, με δωρεάν μαθήματα αγιογραφίας. Έχοντας λοιπόν αυτά τα άτομα που ενδιαφερόντουσαν και ζούσαν στην Πάρο και το χειμώνα, έψαχνα να βρω χώρο και με τη βοήθεια του Δημήτρη του Αρκουλή, ο οποίος κατάγεται από δω από τις Λεύκες και είναι δημοσιογράφος. Με τη βοήθειά του και τη στήριξή του, ήρθα σε επικοινωνία με τον πρόεδρο της ΚΔΕΠΑΠ τότε, Θανάση Μαρινόπουλο, προτείνοντάς του να μου δοθεί η αίθουσα συνεδριάσεων του… που βρίσκεται στο «Σπίτι της Λογοτεχνίας», στις Λεύκες εδώ, η οποία είναι μεγάλη και θα μπορούσε να μου δώσει αυτήν την άνεση χώρου και να μπορέσουν οι μαθητές να διδαχθούν, για να παραδώσω τα ανιδιοτελή δωρεάν μαθήματα βυζαντινής αγιογραφίας. Πραγματικά βρήκε, ο πρόεδρος της ΚΔΕΠΑΠ, βρήκε εξαιρετική την προσφορά μου και μιλώντας στο συμβούλιο αποφάσισαν να μου παραχωρήσουν, για συγκεκριμένες ώρες και για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, δωρεάν αυτή την αίθουσα, για να μπορέσω εγώ να παραδώσω την βυζαντινή αγιογραφία. Υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον, εκτός από τους ενδιαφερόμενους που ήδη είχα, μπαίνοντας διάφορα πόστερ και στην… σε όλο το νησί, υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον. Σαράντα άτομα ήρθαν να μάθουν βυζαντινή αγιογραφία. Τελικά παρέμειναν γύρω στα τριάντα και κατά το τέλος των δωρεάν μαθημάτων, τα οποία ήταν εντατικά και ταχύρρυθμα, διότι έχω δημιουργήσει ένα δικό μου τρόπο, εντατικής ταχύρρυθμης –ταχύρρυθμης, ναι, σωστά;– διδασκαλίας. Λόγω της αναγκαιότητας έγινε αυτό, επειδή έχω πολλούς επισκέπτες τουρίστες, από άλλα κράτη, που ενδιαφέρονται για αυτή την τεχνική. Από το πρώτο μου εργαστήριο, όταν ξεκίνησα το 1998, με το πρώτο μου εργαστήριο εδώ στις Λεύκες, δημιούργησα αυτό τον ταχύρρυθμο τρόπο εντατικών μαθημάτων, όπου σε σαράντα ώρες να μπορεί κάποιος να δημιουργήσει τη δική του εικόνα, σε ξύλο, με παραδοσιακό τρόπο και χρησιμοποιώντας την αβγοτέμπερα. Και έτσι, αυτό τον τρόπο χρησιμοποίησα και γι’ αυτά τα μαθήματα, έτσι ώστε, δίνοντας την ευκαιρία σε οποιονδήποτε θέλει, να δημιουργήσει τη δική του εικόνα και όχι να σχεδιάσει και να... και να έχει αυτή τη γνώση σε πολύ μακροχρόνια περίοδο. Αυτό το έκανα απ’ την αναγκαιότητα, αλλά και από την ήδη εμπειρία που είχα εγώ ως μαθήτρια, ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα, εάν υπάρχει ικανότητα, στο να επιτευχθούν ταχύρρυθμα αυτά τα… αυτή η γνώση και η πράξη, γιατί αυτό είναι με τις τέχνες. Η θεωρία εάν δεν γίνει πράξη, δεν υπάρχει υπόσταση στην τέχνη. Έτσι λοιπόν, επιτυχώς οι μαθητές τελείωσαν σε μικρό χρονικό διάστημα, των τριών μηνών. Το Γενάρη του 2016 ξεκινήσαμε τα μαθήματα και τον Απρίλιο είχαν έτοιμες, ολοκληρωμένες δουλειές: εικόνες της Παναγίας, αντίγραφο του… της Παναγίας του Θεοφάνους, από τη Μονή Σταυρονικήτα στο Άγιο Όρος, της Γλυκοφιλούσας, της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας. Και εισηγήθηκα την έκθεσή τους, την οποία έγινε στον ίδιο χώρο, στο χώρο της αίθουσας στο «Σπίτι της Λογοτεχνίας», με μεγάλη επιτυχία και πολύ μεγάλη επισκεψιμότητα από κατοίκους και του νησιού, αλλά και από επισκέπτες από άλλα μέρη του κόσμου. Το 2017 συνεχίστηκε, ξαναέγινε αυτό την άνοιξη, πάλι από Γενάρη μέχρι τον Απρίλιο και επακολούθησε έκθεση και το 2018 ξανά επαναλήφθηκαν αυτά τα δωρεάν μαθήματα. Παράλληλα εγώ εδώ στο εργαστήρι, ήδη η λειτουργικότητα είχε ξεκινήσει, γιατί εργασίες είχαν ολοκληρωθεί –αυτές οι βαριές τεχνικές εργασίες που χρειαζόταν για να λειτουργήσει σωστά το εργαστήρι– και παρέδιδα μαθήματα σε μικρότερα group, γλυπτικής και βυζαντινής αγιογραφίας. Κάποιοι ήθελαν να επεκτείνουν τη γνώση τους στην αγιογραφία και, εκτός από τη φορητή εικόνα, ήθελα να μάθουν περισσότερα για τη βυζαντινή τέχνη. Και άλλοι καινούργιοι μαθητές, οι οποίοι είχα, οι οποίοι επισκέπτονται το εργαστήρι μου το καλοκαίρι και δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον και θέλουν να συμμετάσχουν σε ομαδικά μαθήματα ή ιδιωτικά μαθήματα στο εργαστήρι μου, είτε στη γλυπτική, στη μαρμαρογλυπτική, είτε στη βυζαντινή τέχνη, την αγιογραφία. Δυστυχώς, από τον Μάρτιο του 2019, λόγω Covid, σταμάτησα να διδάσκω και να έρχομαι σε επαφή, διότι η βυζαντι[01:10:00]νή αγιογραφία και η γλυπτική είναι κάτι άμεσο. Δεν θα μπορούσα δηλαδή να διδάξω με τηλεδιασκέψεις. Θα μπορούσα, αλλά πιστεύω ότι δεν είναι το ίδιο κατανοητό ή επιθυμητό από το να είναι άμεσο το μάθημα και όχι μέσω τηλεδιασκέψεων. Και έτσι περιμέναμε τις εξελίξεις. Το ενδιαφέρον υπάρχει, υπάρχει παγκοσμίως. Έχω πάρα πολύ κόσμο που ενδιαφέρεται να επιστρέψει και να ξανακάνει διακοπές στο νησί μας και να έχει την ευκαιρία να πάρει μαθήματα σε ομαδικά group μαρμαρογλυπτικής, που κάνω το καλοκαίρι, τα καλοκαίρια. Και σε Έλληνες ασφαλώς, οι οποίοι θέλουν να έρθουν διακοπές το καλοκαίρι και να δημιουργήσουν είτε τη δική τους προσωπική βυζαντινή εικόνα είτε το δικό τους γλυπτό από μάρμαρο, το οποίο έχουμε άφθονο εδώ στην Πάρο. Και στη Νάξο, που είναι πολύ κοντά και χρησιμοποιούμε πολύ και το μάρμαρο αυτό της Νάξου, που είναι πολύ πιο εύκολο να το δουλέψεις. Βέβαια, το μειονέκτημα και το πλεονέκτημα του παριανού μάρμαρου, αντίθετα με της Νάξου, είναι ότι το παριανό μάρμαρο είναι… η σκληρότητά του είναι τόση, ώστε σου… και οι κρύσταλλοι, δηλαδή λόγω κρυστάλλων, οι κρύσταλλοι είναι τόσο πολύ ανεπαίσθητοι και μικροί, οι οποίοι σου δίνουν τη δυνατότητα να κάνεις λεπτομέρειες. Το μάρμαρο της Νάξου έχει μεγαλύτερους κρυστάλλους, μπορεί να δουλευτεί πολύ εύκολα, γιατί αυτό δίνει άλλη ένταση στη σκληρότητα. Είναι πιο μαλακό μάρμαρο, αλλά δεν σου δίνει τη δυνατότητα να μπορέσεις να κάνεις αυτές τις λεπτομέρειες τις οποίες μπορείς να κάνεις με το παριανό μάρμαρο, λόγω κρυστάλλων. Δηλαδή όταν θέλεις να κάνεις μία πτυχή σε ένα άγαλμα, όπως οι πτυχές του ρούχου της Νίκης και τέτοιου είδους, σας δίνω ένα παράδειγμα για να καταλάβετε γιατί χρησιμοποιούσαν το πάριο μάρμαρο. Δεν γίνεται εφικτό και εύκολα με τα καλέμια που χρησιμοποιώ εγώ, γιατί χρησιμοποιώ καλέμια. Τα περισσότερά μου έργα είναι με καλέμια, λίμες, δηλαδή με τον παραδοσιακό τρόπο δουλεύω. Και με οψιδιανό, ο οποίος οψιδιανός είναι ένα... 

Ηφαιστειογενές;

Σας ευχαριστώ! Ναι.

Ηφαιστειογενές. 

Ηφαιστειογενές.

Πέτρωμα. 

Πέτρωμα, το οποίο το βρίσκουμε επί τω πλείστον στη Μήλο. Με αυτό σμιλεύω τα μικρά έργα και προσπαθώ πολλές φορές να δημιουργώ έργα με αυτό τον τρόπο, τον παραδοσιακό, και με τα καλέμια μου και με το… με τις λίμες. Σας μιλάω τώρα και περιμένω πότε θα λήξει το Covid, να έρθω σε επαφή και να μπορέσω να δημιουργήσω τέχνη με τους ενδιαφερόμενους.

Συνεχίζετε κατά κάποιο τρόπο δηλαδή την παραδοσιακή αρχαία ελληνική τέχνη της γλυπτικής εδώ στο νησί.

Συνεχίζω και προσπαθώ να μην αντιγράφω. Είμαι πολύ… είμαι εμπνευσμένη από τα αρχαία αγάλματα και την αρχαία ιστορία της Ελλάδας, αλλά προσπαθώ να μην προσβάλλω την ιστορία και την τέχνη αυτήν, την τόσο… τέλεια, να το πούμε; Αυτά τα σώματα, τα κορμιά που χρησιμοποιούσαν, με την τελειότητα. Θέλω να παρέμβω σ’ αυτό, γιατί έχουμε δώσει μία εικόνα κάποιων μέτρων, το σώμα του ανθρώπου, το οποίο μερικές φορές δημιουργεί υπερβολή ενάντια στην πραγματικότητα. Δεν ξέρω αν με καταλαβαίνετε. Ψυχολογικά, όλα αυτά τα όμορφα αγάλματα, τα ομορφιά κορμιά, σώματα που… τα ανδρικά σώματα, τα γυναικεία σώματα, τα οποία μας έχουν εκθέσει από αρχαιοτάτων χρόνων, δημιουργούν ένα πρότυπο μοντέλο, το οποίο δεν είναι εφικτό και αρχίζει να τείνει να μην συνδέεται με την πραγματικότητα. Έτσι λοιπόν, στα έργα μου προσπαθώ να κάνω δικές μου παρεμβάσεις, με μοντέρνα… με μοντέρνους σχεδιασμούς και αν χρησιμοποιήσω, που θαυμάζω πολλά από αυτά τα έργα, εάν και έχουν αυτή την τέλεια μορφή σώματος, με μέτρα τα οποία τα έχουν καθορίσει κάποιοι, όπως Da Vinci και κάποιοι άλλοι στην αρχαιότητα, «τα σωστά μέτρα» –σε εισαγωγικά έτσι;– ενός σώματος. Με μικρές ανεπαίσθητες μερικές φορές παρεμβάσεις, χρησιμοποιώ αυτά τα μοντέλα και εξελίσσω το δικό μου έργο. Δηλαδή παίρνω στοιχεία από αυτά τα αγάλματα, όπως την Αφροδίτη της Μήλου, τη Νίκη της Σαμοθράκης. Ένα έργο που πραγματικά θα ήθελα να αντιγράψω –αν και δεν ξέρω αν θα γίνει όπως το πρωτότυπο, δεν θα το ήθελα αυτό, το θεωρώ δηλαδή κάπως σαν προσβολή το να κάνεις copy ένα... τόσο μοναδικά έργα όσο είναι αυτά– είναι η επιτύμβια στήλη, η οποία βρέθηκε τον πέμπτο αιώνα στην Πάρο, με Parian μάρμαρο, που δείχνει το κορίτσι που αποχαιρετά τα αγαπημένα της περιστέρια. Αυτό έχει… Αυτή τη στιγμή είναι στο μουσείο, σε κάποιο μουσείο της Νέας Υόρκης, είναι επιτύμβια στήλη, γύρω στο ένα μέτρο και κάτι. Πραγματικά επιθυμώ να την αναβιώσω με ένα τέτοιο έργο. Μου αρέσει αυτή η αθωότητα και η αγάπη που βγάζει αυτή η επιτύμβια στήλη. Αν και επιτύμβια, δίνει κάποιο άλλο μήνυμα μέσω της αγάπης του κοριτσιού για τα περιστέρια που θέλει να αποχωριστεί. Αυτό τουλάχιστον καταλαβαίνω εγώ βλέποντας αυτή την επιτύμβια στήλη.

Και τι μορφή θέλετε να της δώσετε εσείς;

Τη μορφή την ίδια, αλλά ασφαλώς και δεν θα είναι ακριβώς, ακριβέστατο αντίγραφο. Θα προσπαθήσω με μικρές παρεμβάσεις να μην είναι ακριβές αντίγραφο. Γιατί για μένα ένα ακριβές αντίγραφο είναι μία κλοπή και μία επανάληψη στους πρωτομάστορες, σ’ αυτούς τους μεγάλους καλλιτέχνες οι οποίοι σχεδίασαν και δημιούργησαν, στους δημιουργούς, σ’ αυτούς τους πρώτους δημιουργούς. Δηλαδή, όταν επαναλαμβάνεις ένα έργο τέχνης και το κοπιάρεις, το… ακριβώς το επαναλαμβάνεις, αναπαράγεις άλλον δημιουργό και όχι εσένα. Οπότε, εγώ πραγματικά είμαι εμπνευσμένη και σέβομαι αυτή τη… αυτά τα έργα, τα οποία είναι μοναδικά και παγκόσμια γνωστά. Και τα εκλαμβάνω σαν έμπνευση, παντρεύοντάς τα με τις δικές μου ιδέες και με τις δικές μου σκέψεις και δημιουργώντας γλυπτά τα οποία αντιπροσωπεύουν το συναίσθημα ή τον προβληματισμό που έχω κάθε στιγμή που δημιουργώ. Γιατί αυτό μεταλλάσσεται, μπορεί σήμερα να με απασχολεί, όπως και δουλεύω, δηλαδή αυτή τη περίοδο εργάζομαι σε ζωγραφικά έργα και σε γλυπτά, τα οποία, εάν όλα οδεύσουν σωστά, το καλοκαίρι, φέ[01:20:00]τος, του 2021, θα τα εκθέσω στο χώρο μου και σε κάποιους άλλους χώρους στο νησί. Αφορούν την κακοποίηση, κάθε μορφής κακοποίηση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, που εγώ είμαι ενάντια και μέσω της τέχνης θα κάνω αυτήν την… –statement;– αυτή την αναφορά και αυτή τη διαμαρτυρία.  Αυτό που ξέχασα να σας πω και που πραγματικά με ενθουσιάζει είναι όταν δημιουργώ εγκαταστάσεις στο χώρο εδώ, στο εργαστήρι τεχνών, το «Χωροχρόνο», που λειτουργεί και ως γκαλερί, ως εκθεσιακός χώρος, αλλά και ως εργαστηριακός χώρος. Τα καλοκαίρια, κάθε καλοκαίρι, δημιουργώ μια εγκατάσταση, την οποία προσκαλώ και προκαλώ τους περαστικούς, τους επισκέπτες απ’ όλα τα κράτη, τουρίστες και Έλληνες, να συμμετάσχουν, όποιος θέλει φυσικά, με τη δική τους αναφορά, η οποία είναι γραπτή, τις περισσότερες φορές είναι γραπτή. Έτσι λοιπόν, τους δίνεται η ευκαιρία να συμμετάσχουν σε ένα έργο τέχνης, το οποίο μπορεί να έχω ξεκινήσει εγώ αλλά χωρίς τη δική τους συμμετοχή δεν υφίσταται. Όπως είναι αυτό το έργο τώρα που σας έδειξα, το «Σήμερα». Αυτό ξεκίνησε το 2017, παιδιά απ’ όλο τον κόσμο, απ’ την Ελλάδα και από άλλα κράτη που έρχονται να επισκεφτούν τη… να επισκεφτούν τη χώρα μας για διακοπές το καλοκαίρι, σε αυτό το πανό, το οποίο είναι γύρω στα τέσσερα μέτρα, έχουν γράψει το «σήμερα» σε όλες τις γλώσσες, στη γλώσσα τους δηλαδή. Έχουν ζωγραφίσει μερικά παιδιά, έχουν γράψει τις ημερομηνίες που έχουν περάσει από το χώρο. Και γιατί το «σήμερα»; Το «σήμερα» ήταν ένα… μία αναφορά στο να καταλάβουν τα παιδιά και εγώ η ίδια, που το ξεκίνησα, ότι το χθες έχει περάσει, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για το χθες. Το αύριο δεν το ξέρουμε, υποθέτουμε τι θα γίνει. Αυτό που υφίσταται είναι το σήμερα. Τα παιδιά έδειξαν πάρα πολύ μεγάλο ενθουσιασμό και συμμετοχή. Το βλέπετε. Είναι αμέτρητα τα παιδιά που έχουν συνυπογράψει σ’ αυτό το έργο, όπου και συνεχίζεται και τα επόμενα καλοκαίρια. Όπου βρίσκουν χώρο κενό, θα συμμετάσχουν, με διαφορετικές ημερομηνίες. Είναι ένα έργο δηλαδή που δεν έχει σταματήσει να υφίσταται και να συμμετέχουν τα παιδιά. Στα… τα παιδιά έχουν προσφέρει γλυπτά στο χωριό.  Κάθε χρόνο, τον Ιούνιο, γιορτάζουμε το Άγιο Πνεύμα. Το χωριό μας γιορτάζει τη… είναι η Αγία Τριάδα, έχουμε αυτή τη μεγάλη… το μεγάλο ναό, τον οποίο επισκέπτονται πάρα πολύς κόσμος το καλοκαίρι. Αλλά γιορτάζουμε το Άγιο Πνεύμα και πρωταγωνιστεί στο νησί το χωριό μας και ο ναός αυτός. Έτσι λοιπόν, από το 2017, ξεκίνησα μία προσπάθεια... ‘16 - ’17 θα σας γελάσω τώρα με τη χρονολογία. Στο πόστερ είναι. Μερικές φορές, όταν κάνεις πολλά πράγματα, οι ημερομηνίες λίγο συγχέονται. Διαθέτω, λοιπόν, το studio κάθε καλοκαίρι, τον Ιούνιο, μία βδομάδα, δωρεάν το διαθέτω για κάποιες ώρες σε γονείς και σε παιδιά που ζούνε στο νησί, να... ή έχουνε… ή επισκέπτονται το νησί εκείνο το διάστημα για διακοπές, λόγω σχολικών διακοπών, να δημιουργήσουν περιστέρια από ελαφρά υλικά, έτσι ώστε να συμμετέχουν σε αυτό τον εορτασμό του Αγίου Πνεύματος. Έτσι λοιπόν, δίνεται η ευκαιρία να συμμετάσχουμε ενεργά και να ομορφύνουμε το χωριό στολίζοντας αυτά τα περιστέρια σε διάφορες τοποθεσίες του χωριού, σαν αξιοθέατο για τους τουρίστες και για τους επισκέπτες, λόγω της εορτής. Εκείνο το τριήμερο είναι… έχει μεγάλη επισκεψιμότητα το χωριό, αυτό το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος.

Κυρία Μαρίνα, τι σημαίνει τελικά για σας τέχνη;

Τα πάντα. Απ’ ό,τι καταλάβατε, αυτό που με απασχολεί και που συζητάω είναι η τέχνη. Ασφαλώς και προτεραιότητα μου και το μεγαλύτερο έργο τέχνης που θα μπορούσα να συμμετάσχω ήταν η γέννηση του παιδιού μου, που ήταν και ένα σημαντικό… ένας σημαντικός σταθμός στη ζωή μου. Γιατί σε νεαρή ηλικία απέκτησα ένα παιδί και επικαλέστηκα μία τόσο μεγάλη ευθύνη, η οποία για μένα… ήταν απόλαυση. Κοντά στο γιο μου μεγάλωνα και εγώ. Δεν μου δόθηκε η ευκαιρία να μεγαλώσω, ώστε να είμαι περισσότερο έτοιμη να... και να μεγαλώσω ένα δικό μου παιδί. Οπότε εγώ, αντίθετα με γονείς άλλους, όχι η μοναδική βέβαια, γιατί υπάρχουν και νεότερες μητέρες από μένα, επικαλέστηκα να μεγαλώσω ταυτόχρονα μεγαλώνοντας ένα παιδί. Έτσι λοιπόν για μένα, απ’ τα μεγαλύτερα επιτεύγματα μέχρι στιγμής στη ζωή μου είναι αυτή η συμμετοχή στην δημιουργία μιας νέας ζωής, όπως είναι ο γιος μου. Και από κει και πέρα η τέχνη, κάθε μορφής, κάθε υλικού. Αυτή τη στιγμή με έχει συνεπάρει, τα τελευταία εφτά χρόνια, το μάρμαρο, αλλά παράλληλα συλλέγω αντικείμενα που χρησιμοποιούν οι γεωργοί και είναι κατεστραμμένα, δηλαδή αυτά είναι σάπια. Αυτά είναι που σκάβουν τη γη, όταν θέλουν να οργώσουν τη γη, και όταν καταστρέφονται τα αντικαταστούν με καινούργια. Οπότε οι γεωργοί του νησιού μου φέρουν αυτά τα αντικείμενα, τα οποία είναι μέταλλα σκουριασμένα, και εγώ θα τα συγκολλήσω μεταξύ τους, όπως έχω κάνει και την ταμπέλα το… είναι από τέτοια υλικά η ταμπέλα του εργαστηρίου μου, αν θα την προσέξετε. Να δημιουργήσω γλυπτά, δηλαδή χρησιμοποιώ σύρμα, χρησιμοποιώ οτιδήποτε υλικό μπορεί να εκφράσει το πώς αισθάνομαι την ανάλογη στιγμή. Άρα για μένα τέχνη είναι η ίδια η ζωή, η ζωή η δική μου! Είναι ένα μέσο έκφρασης, ένα μέσο ζωής! 

Και με τον ίδιο τρόπο δίνετε και εσείς ζωή στα υλικά και εμπνέετε τη ζωή μέσα από τα υλικά.

Κάπως έτσι, αυτό… Για μένα δηλαδή, δεν έχω… η τέχνη μου γίνεται ο λόγος μου. Ο λόγος, η κραυγή, η κραυγή αγωνίας, για οτιδήποτε θέλω να αναφερθώ. Γιατί, δυστυχώς, η πολιτική έχει δυσκολέψει πολύ στην εποχή μας. Η επικοινωνία. Για μένα η επικοινωνία, σε αυτό το χωριό που αγαπάω πάρα πολύ και σε αυτή τη χώρα στην Ελλάδα, δεν υπάρχει! Ξαφνικά αισθάνομαι ότι οι άνθρωποι, οι οποίοι επικοινωνούσαν κάποτε, έχει ακυρωθεί αυτό το μέσο επικοινωνίας, το άμεσο και έχει αντικατασταθεί με ένα απρόσωπο, άψυχο e-mail ή ένα post στα μέσα, στα ηλεκτρονικά μέσα, τα οποία ακυρώνουν την άμεση επικοινωνία που κάποτε είχε ο κόσμος. Ακυρώνουν τις [01:30:00]μεγάλες ηλικίες, που δεν ασχολούνται με ηλεκτρονικά μέσα, που δεν έχουν αυτή την παιδεία. Συμβαίνουν δρώμενα στο νησί αυτό, που ζω εγώ αυτή τη στιγμή, στο χωριό αυτό συγκεκριμένα, τα οποία δεν γνωρίζουν. Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν γνωρίζουν. Γνωρίζουν άνθρωποι από άλλα μέρη της Ελλάδας και δεν γνωρίζουν οι ίδιοι οι κάτοικοι του χωριού τι συμβαίνει στο χώρο που ζούνε. Εκεί νομίζω ότι είναι ένα μεγάλο πλήγμα γι’ αυτόν τον τόπο, είναι η επικοινωνία. Εγώ αισθάνομαι ευλογημένη και τυχερή γιατί έχω βρει ένα άλλο μέσο να επικοινωνώ και αυτό είναι η τέχνη μου. Ακόμη νιώθω τυχερή, γιατί έχω αυτή την ευκαιρία, ανεξάρτητα με αυτή την περίοδο που είναι μειωμένη η επισκεψιμότητα στη χώρα μας, έχω την ευκαιρία τα καλοκαίρια να επικοινωνήσω με πολλούς επισκέπτες που με επισκέπτονται στο εργαστήρι μου, εδώ στο «Χωροχρόνο». Αλλά λυπάμαι, γιατί συμβαίνουν μερικές φορές σπουδαία και σημαντικά θέματα, είτε παραστάσεις είτε ομιλίες, τις οποίες ένας απλός κάτοικος του χωριού, μη έχοντας ηλεκτρονική πρόσβαση, δεν ενημερώνεται. Με… με ένα χαρτί, με το λόγο, με οτιδήποτε. Με οτιδήποτε ενημερωνόταν τα προηγούμενα χρόνια. Υπάρχει ένα μεγάφωνο στο κοινοτικό μέγαρο, το οποίο πριν χρόνια, όταν γινόταν κάτι ή ερχόταν κάποιος ομιλητής στο χωριό ή γινόταν κάποια συγκέντρωση ή συμβούλια, ανακοινώνονταν αυτά. Ντελάλη το λέγαμε αυτό το μεγάφωνο. Το μεγάφωνο υπάρχει ακόμη, αλλά δεν χρησιμοποιείται για τους κατοίκους του χωριού για ενημέρωση, όταν θα παραστεί ο δήμαρχος ή όταν θα γίνει κάποιο συμβούλιο... Αυτό το μεγάφωνο, δυστυχώς, εξυπηρετεί συμφέροντα ξένων, για παράδειγμα έρχεται ο άνθρωπος που κάνει τις παραστάσεις με τον Καραγκιόζη και μπορεί αυτό το μεγάφωνο επανειλημμένα και με… σε συνέχεια δηλαδή, καθημερινά να ανακοινώνει τις παραστάσεις για τον Καραγκιόζη, που καλό είναι και αυτό, να ενημερώσει τις οικογένειες. Αλλά αυτό το μέσο χρησιμοποιείται για προσωπικά συμφέροντα και όχι για δημόσια συμφέροντα, όπως είναι σοβαρές συζητήσεις ή αποφάσεις ή θέματα που μπορούν να παρουσιαστούν και προβλήματα που αντιμετωπίζει ο τόπος μας, εδώ. Χωρίς να ενημερωθεί... να ενημερωθούν οι κάτοικοι αυτού του τόπου. Αυτή είναι δηλαδή η απογοήτευσή μου. Απ’ την άλλη, αισθάνομαι ευλογημένη και τυχερή που ζω σ’ αυτόν τον τόπο, που δεν υπάρχει έγκλημα, έχουμε καθαρό αέρα, το περιβάλλον, κάθε εποχή. Έχω την ευκαιρία να τη ζω, είμαι από τους τυχερούς. Δεν βρίσκομαι σε μεγάλη πόλη και χαίρομαι για αυτό. Έτσι μου δίνεται η ευκαιρία να… η ευκαιρία, όχι μόνο η ευκαιρία, αλλά και η ελευθερία να δημιουργήσω την τέχνη μου. Σε κάθε διάσταση γεωμετρική, από ένα εκατοστό μέχρι και τρία τέσσερα μέτρα. Μπορώ να βγω έξω στο περιβάλλον, στο ανοιχτό εργαστήριο που έχω στο λόφο εδώ στις Λεύκες και παραδίδω τα ομαδικά μαθήματα. Έχουμε ένα ανοιχτό εργαστήριο, το οποίο είναι έξω στη φύση και κάνουμε τη μαρμαρογλυπτική. Εκεί μπορώ να φτιάξω μέχρι και τρία και τέσσερα μέτρα έργα. 

Ως καλλιτέχνις που μπορείτε να κατανοήσετε τις μορφές της τέχνης γύρω σας, ποιες είναι αυτές οι μορφές, οι εκφάνσεις της τέχνης, μεταφορικά και κυριολεκτικά, που συναντάτε εδώ, στο χωριό;

Η αρχιτεκτονική! Είναι κάτι το μοναδικό! Έχουμε... είμαστε το χωριό με τις περισσότερες εκκλησίες. Έχουμε γύρω στις τριάντα πέντε μικρές εκκλησίες, οι οποίες καλύπτουν αρκετά ελληνικά ονόματα και αγίους. Δηλαδή έχουμε τον ναό της Αγίας Τριάδας που είναι αξιόλογος, πολύ παλαιός… 

Με τα μαρμάρινα καμπαναριά του.

Αυτά που είναι πραγματικά έργα τέχνης και συντηρήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες και αυτό είναι σημαντικό. Τι άλλο να σας πω; Αν θα προχωρήσετε μέσα σ’ αυτό το χωριό, θα καταλάβετε αυτή την αύρα, τη… της αρχιτεκτονικής, που... και γεωγραφικά, όπως έχει στηθεί το χωριό αυτό, αλλά και από τις παλαιές κατοικίες, με τον παραδοσιακό τρόπο χτισμένες, της ξερολιθιάς, την τεχνική της ξερολιθιάς. Εγώ είχα… ήμουν τυχερή που έζησα και την περίοδο που το χωριό ήταν πάρα πολύ καθαρό, το άσπρισμα των δρόμων ήταν μία ρουτίνα, ήταν τρόπος ζωής κάποτε. Οπότε προχωρούσες στο χωριό και ήταν όλα φρεσκοασπρισμένα, τα λαχανικά, και τα μετέφερε γάιδαρος, όταν ήμουνα εγώ, στα παιδικά μου χρόνια δηλαδή σ’ αυτό το χωριό. Τη συλλογή των σκουπιδιών το ίδιο, με γαϊδούρια γινόταν. Τώρα η απογοήτευσή μου είναι με τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα. Δηλαδή έχει προστεθεί η τεχνολογία με την παραδοσιακότητα που διακρίνει αυτό το χωριό, αυτό το πάντρεμα, που έμενα, εμένα, στην αισθητική μου, δεν μου αρέσει. Είναι κάτι που δεν μου αρέσει. 

Αν μπορούσατε… 

Αυτή η αισθητική. Δηλαδή θα μπορούσαν, ας πούμε, τα αυτοκίνητα αυτά να παρκάρουν εκτός του παραδοσιακού χώρου και όχι να παρκάρουν δίπλα απ’ το σπίτι τους ο καθένας ή να μπαίνει στο χωριό με το αυτοκίνητο του. Να μην υπάρχει αυτή η εικόνα στον επισκέπτη, όταν έρχεται, να υπάρχουν αυτοκίνητα μέσα σ’ αυτό το χωριό. Θα μπορούσε να φέρει το αυτοκίνητό του, ν’ αφήσει τα εμπορεύματα, είτε τις αποσκευές, και να ξαναφύγει και να παρκάρει εκτός της παραδοσιακής ζώνης, αυτής που είναι το χωριό μας. Αυτό είναι το γεγονός που με στεναχωρεί. Τα καλοκαίρια ειδικά που έχουμε πάρα πολλούς επισκέπτες. 

Ποιο είναι το όραμά σας για το χωριό;

Η επικοινωνία! Η επικοινωνία που κάποτε ήταν… Οι άνθρωποι επικοινωνούσαν περισσότερο. Οι άνθρωποι που διοικούν επικοινωνούσαν περισσότερο, και στο νησί και στο χωριό! Αυτό είναι το όραμα μου: να υπάρξει καλύτερη επικοινωνία, αλληλεγγύη και εθελοντισμός, ο οποίος αυτή τη στιγμή είναι αγγαρεία. Φαίνεται σαν αγγαρεία. Δεν θέλει να το κάνει κανένας, δεν θέλει να προσφέρει κανένας. Όλοι αγαπάμε τον τόπο μας, τι κάνουμε για αυτόν; Έχω ακούσει πάρα πολλές προθέσεις, καλές προθέσεις, θετικές προθέσεις, όσο καιρό έχω επιστρέψει στην Ελλάδα. Δεν έχω δει έργα να γίνονται. Έχω προσφερθεί επανειλημμένες φορές και εδώ είμαι, όποιος χρειάζεται κάτι που θα μπορέσω να το προσφέρω, είτε το χρόνο μου είτε τις γνώσεις μου, είμαι ανοιχτή σε προτάσεις γι’ αυτή... γι’ αυτές τις προσφορές. Δεν έχω δει ακόμη το ανάλογο ενδιαφέρον. Οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνω είναι προσωπικές, όταν προσφέρω ανιδιοτελώς και δωρεάν. Είναι καθαρά προσωπικές, χωρίς τη στήριξη διοικητικών στελεχών, που θα έπρεπε νομίζω. Εκτός από κάποιους που με στήριξαν σε αυτά τα δωρεάν μαθήματα που έκανα και πραγματικά βρήκαν την ιδέα μου εξαιρετική και μου πρόσφεραν [01:40:00]το χώρο. Ιδέες για προσφορά και για εξέλιξη αυτού του τόπου, αυτού του χωριού έχω, όταν θα μου δοθεί η ευκαιρία, σίγουρα θα τις μοιραστώ με διοικητικούς παράγοντες που μπορούμε να ενεργήσουμε άμεσα. Είμαι ανοιχτή και στον απλό κόσμο, όταν μου λέει τα παράπονά του. Αυτά εγώ προσπάθησα πολλές φορές να τα μεταφέρω σε δημόσιες συζητήσεις, αλλά δεν γνωρίζω πότε γίνονται, για να μπορέσω να τα μεταφέρω. Επανειλημμένα ζητάω να υπάρξει ενημέρωση. Εάν δεν θέλουν να κάνουν συνολική, ας κάνουν προσωπική και σε προσωπικό επίπεδο. Ένα μήνυμα στο κινητό μου, ότι θα έχουμε συμβούλιο τότε. Τα συμβούλια, από το νόμο του Καλλικράτη, είναι ανοιχτά προς το δημόσιο, δικαιούται ο καθένας πολίτης, μόνιμος κάτοικος αυτού του τόπου, να λάβει μέρος. Θα πρέπει να λάβει γνώση για να λάβει μέρος. Τυπώνεται σε κάποιες εφημερίδες, τις οποίες εφημερίδες υπάρχουν stand, πρέπει να έχεις αυτοκίνητο, πρέπει να πας σε άλλο χωριό, αν δεν υπάρχει εδώ στο χωριό έντυπο για να ενημερωθείς. Δεν είναι εφημερίδα που σου αποστέλλεται στο σπίτι, είναι μια δωρεάν εφημερίδα που τυπώνεται, και μπράβο τους για αυτή την προσπάθεια που την συνεχίζουν. Μιλάω για την «Παριανή Γνώμη» και η «Παριανή Φωνή». Την «Παριανή Φωνή».

«Παριανή Γνώμη» νομίζω.

Δύο είναι οι εφημερίδες. Η μία άρχισε να πωλείται νομίζω, πρέπει να είσαι συνδρομητής. Η «Φωνή της Πάρου», συγνώμη, τώρα μπερδεύτηκα, έτσι; Υπάρχει η «Παριανή Γνώμη» υπάρχει και η «Φωνή της Πάρου», την οποία την εκδίδει κάποιος που κατάγεται κιόλας από το χωριό μας, είναι εδώ στο χωριό μας. Και πραγματικά μπράβο για την προσπάθειά τους, αλλά δεν υπάρχουν αρκετές ώστε να ενημερωθούμε. Δηλαδή εκεί καταγράφονται τα συμβούλια που γίνονται, ή εκ των υστέρων ή πριν γίνουν, αλλά θα πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε πού διατίθεται αυτή η εφημερίδα για να ενημερωθούμε. Υπάρχουνε χώροι οι οποίοι με… ανακοινώσεων, οι οποίοι δεν έχουν ούτε μία ανακοίνωση. Υπάρχει χώρος έξω από το κοινοτικό κτίριο, που θα έπρεπε να υπάρχουν οι ανακοινώσεις και δεν υπάρχουν. Μπορεί να ακούγομαι γραφική, αλλά αυτό συμβαίνει από την επιθυμία μου για να προσφέρω ό,τι είναι δυνατόν, ώστε να γίνει αυτό το χωριό παγκοσμίως ένα απ’ τα καλύτερα μέρη που θα μπορούσε κάποιος να επισκεφθεί.

Γιατί του αξίζει.

Όχι μόνο λειτουργικά αλλά και αισθητικά. Ναι, γιατί του αξίζει. Γιατί πραγματικά αγαπάω αυτό το χωριό και ό,τι περνάει απ’ το χέρι μου, είτε σε ατομικό επίπεδο, με ατομικές πρωτοβουλίες, είτε σε ομαδικό, εάν μου δοθεί η ευκαιρία, θα το προσφέρω. 

Όσο για τις μορφές της τέχνης που έχουν χαθεί ή που αξίζει να διασωθούν εδώ στο χωριό, ποιες είναι αυτές;

Οι μορφές της τέχνης είναι: η μαρμαρογλυπτική, η βυζαντινή αγιογραφία... Έχουμε καλλιτέχνη η οποία την… η οποία διδάσκει ζωγραφική, σχέδιο. Έχουμε την αγγειοπλαστική, στο χωριό μας. Πριν λίγα χρόνια είχαμε και την υφαντουργική, που θα ήταν καλό να επαναληφθεί μια τέτοια τέχνη, γιατί ήταν παραδοσιακή. Είχαμε πολλές γυναίκες οι οποίες έκαναν υφαντουργία στο χωριό μας. Και υπάρχουν και άλλες τέχνες, οι οποίες αυτή τη στιγμή μπορεί να μη μου έρχονται στο… κατά νου, αλλά θα μπορούσε να γίνει αυτό το χωριό ένας πυρήνας εργαστηρίων και τεχνών, ώστε να προσφέρει στον επισκέπτη αυτή τη γνώση και την αισθητική, παράλληλα, των τεχνών. 

Και απ’ ό,τι βλέπετε, ιδίως για τους τουρίστες, αποτελεί μεγάλο ενδιαφέρον. 

Εγώ έχω τεράστιο ενδιαφέρον, σε προσωπικό επίπεδο, με το εργαστήρι μου, διότι εργάζομαι, σμιλεύω, λαξεύω μάρμαρα το καλοκαίρι. Έτσι ώστε δίνεται η ευκαιρία στους επισκέπτες να δουν τι φτιάχνω και τι επεξεργάζομαι. Και πολλές φορές θέλουν να συμμετέχουν σ’ αυτό. Αυτό το ενδιαφέρον το βλέπω και όταν δημιουργώ βυζαντινές εικόνες και υπάρχουν επισκέπτες πάλι που θέλουν να συμμετέχουν. Ή να επανέλθουν, να ξαναεπισκεφτούν το νησί μας μόνο και μόνο για να εκμεταλλευτούν τις διακοπές τους μαθαίνοντας την τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας ή της γλυπτικής. Για παράδειγμα, έχω μαθητές οι οποίοι, όταν είχα το πρώτο μου εργαστήριο, ερχόντουσαν από άλλα νησιά να παρακολουθήσουν, απ’ την Ίο, για να κάνουν μαθήματα βυζαντινής αγιογραφίας, απ’ την Αντίπαρο.

Καλλιτεχνικός τουρισμός δηλαδή. 

Θα μπορούσε. Ναι, το πιστεύω αυτό, ότι θα μπορούσε. Υπάρχει το νησί της Τήνου που έχει δημιουργήσει Σχολή Μαρμαρογλυπτικής, έδωσε τόσο μεγάλη έμφαση αλλά δεν… δεν προσφέρει το μάρμαρο και την ποιότητα του μαρμάρου που έχει αυτό το νησί και την ιστορία. Και μπράβο τους, κατάφεραν και έκαναν ένα πάρα πολύ ωραίο μουσείο στην Τήνο. Όχι όσο το δικό μας το μουσείο, στην Πάρο, που πολλοί δεν έχουν… Δεν είχαν; Δεν έχουν τη δυνατότητα; Ή τους έχει ξεφύγει να επισκεφτούν. Το μουσείο στην Παροικιά, στην Πάρο. Το Αρχαιολογικό Μουσείο. Αλλά έχουμε και την… φυσικά και τον σπουδαίο ναό της Εκατονταπυλιανής.

Πολλά, πολύ μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά και πολύ σπουδαία έργα τέχνης.

Σίγουρα, όπως τα Αρχαία Λατομεία, τα οποία είναι εγκατελειμμένα, στο Μαράθι. Από κει εξήγαν το… τον λυχνίτη. Το μάρμαρο. Το διάσημο μάρμαρο της Πάρου, το κατάλευκο, το οποίο πέντε με έξι εκατοστά βάθος έχει διαφάνεια. Και μερικά κομμάτια, τα παλαιά χρόνια δηλαδή υπήρχαν, γιατί τώρα υπάρχει έλλειψη από τόσο μεγάλους όγκους κτλ., υπήρχε διαφάνεια, διαύγεια, σε πολύ περισσότερα εκατοστά. Έφτανε και το μισό μέτρο, να περνάει το φως. Διαύγεια, στο μάρμαρο. Αυτή η καθαρότητα. Το λευκό. Και αυτό γιατί δεν έχει… είχε πολύ λεπτούς μικρούς κρυστάλλους και έτσι επέτρεπε την διείσδυση του φωτός. Η... αυτή η καθαρότητα του λευκού του λυχνίτη.

Μοναδικό υλικό στο είδος του.

Μοναδικό πραγματικά και δυσεύρετο. 

Ας ευχηθούμε οι Παριανοί να αντιληφθούν και να εκτιμήσουν και να αξιοποιήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά από κάθε άποψη.

Ας ευχηθούμε και οι διοικητικοί παράγοντες να δώσουν την απόλυτη… το απόλυτο ενδιαφέρον για όλα αυτά που διαθέτει αυτό το νησί και να τα αξιοποιήσουν και να τα εκμεταλλευτούν σωστά για τους επισκέπτες και για τους κατοίκους του νησιού. Γιατί θα μπορούσε να γίνει ένας μεγάλος… Να σε ελκύσει δηλαδή. 

Πόλος έλξης.

Πόλος έλξης, ακριβώς! Συγγνώμη για τις διακοπές που κάνω, αλλά μου έρχονται σε άλλη γλώσσα αυτά που σκέφτομαι και γι’ αυτό κάνω τις παύσεις μερικές φορές. Να γίνει πόλος έλξης πραγματικά! Έχουν γίνει κάποια έργα, αλλά θα μπορούσαν να γίνουν άλλα τόσα. Και τελικά είναι πού δίνεται η έμφαση. Τι έργα γίνονται. Πού θέλει αυτό το νησί να πάει; Τι έργα θέλει να δείξει; Εάν το νησί θέλει να είναι καλλιτεχνικό, θα πρέπει να στρέψει το ενδιαφέρον του και στους καλλιτέχνες. Θα πρέπει να βοηθήσει μικρές επιχειρήσεις, οι οποίοι… οι οποίες διαθέτουν οι καλλιτέχνες. Θα πρέπει να γίνουν προκηρύξεις. Β[01:50:00]λέπουμε ενέργειες, ο καθένας αυθαίρετα μπορεί να στήσει ό,τι θέλει χωρίς άδεια, χωρίς προκήρυξη, χωρίς ισάξια ευκαιρία. Υπάρχουν καλλιτέχνες στο νησί που θα ‘θελαν να δώσουν τα έργα τους ή να βάλουν ένα έργο τους σε δημόσιους χώρους. Είχε γίνει το συμπόσιο των μαρμαρογλυπτών, χρειάστηκε πάρα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα να αποφασιστεί πού θα τοποθετηθούν και αυτή τη στιγμή από ό,τι έχω αντιληφθεί, τα περισσότερα έργα είναι στο Δημαρχείο της Πάρου. Υπάρχουν τόσοι άλλοι χώροι, δημόσιοι χώροι, που θα μπορούσαν αυτά τα έργα να στηθούν και να γίνουν άξια θαυμασμού από επισκέπτες! Εκεί αποφασίστηκε να τοποθετηθούν, εκεί τοποθετήθηκαν. Εύχομαι να γίνουν προκηρύξεις και να υπάρξουν καινούργια έργα από καλλιτέχνες, του νησιού και μη, αν δεν είναι αρκετοί οι καλλιτέχνες του νησιού και θέλουν να προσφέρουν και από άλλα νησιά, να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε έργα για δημόσια θέα. Αλλά για όλα αυτά χρειάζονται… χρειάζεται το ενδιαφέρον πρώτα και δεύτερον οι προκηρύξεις, τις οποίες θα πρέπει να ενημερωθούμε. Βλέπεις ότι όλα είναι μια αλυσίδα; Μπορεί να υπάρξει μια προκήρυξη και να μην καταλάβουμε ότι έγινε και να χαθούν αυτά τα χρήματα, εάν διατίθενται από την Ευρώπη για καλλιτεχνικούς σκοπούς ή οτιδήποτε. Εικαστικές τέχνες. 

Έτσι είναι. Εμπλοκή της διοίκησης με την τοπική κοινωνία, κατανόηση των θεμάτων και όλοι μαζί να αποφασίσουν πού θέλουν να πάνε τελικά την Πάρο. Πού θέλει αυτό και πού αξίζει αυτό το νησί να πάει, να κατευθυνθεί; 

Συμφωνώ μαζί σας, όλα ξεκινάνε από την επικοινωνία. Και θα ήθελα να καταλήξουμε αυτή την συνέντευξη με αυτό που είναι πολύ σημαντικό μέσο: η επικοινωνία, μέσω των ανθρώπων. Η διαφορά που μας διαχωρίζει, αυτό που μας διαχωρίζει με τα ζώα και με τα φυτά είναι η γλώσσα και νοημοσύνη. Εάν αυτά τα δύο δεν μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε, τότε τι είναι αυτό που μας διαχωρίζει; Όλα βασίζονται σ’ αυτή την επικοινωνία, στο πώς θα διαδώσεις, πώς θα μεταδώσεις κάποια πράγματα. Εάν δεν υπάρχει αυτή η επικοινωνία και ο κοινός σκοπός, αυτή η πρόοδος αυτού του τόπου, δεν θα επιτευχθεί τίποτα νομίζω. Και αν επιτευχθεί κάτι σε πολύ αργούς ρυθμούς και από προσωπικές προσπάθειες, ανεξάρτητες, ατομικές ή οτιδήποτε. 

Πάρα πολύ σημαντικά όλα όσα μας είπατε! Σας ευχαριστούμε για όλα όσα μοιραστήκατε μαζί μας!

Να είστε καλά και εις το επανιδείν! 

Σας ευχαριστούμε για τα μηνύματα που περάσατε, να συνεχίσετε να εμπνέεστε και να εμπνέετε τη ζωή και τα νοήματα της, με κάθε τρόπο και με κάθε μέσον, φέρνοντας θετικές αλλαγές μέσα από την τέχνη σας και τον τρόπο ζωής σας.

Να είστε καλά! Σας ευχαριστώ.

Και εσείς!