[00:00:00]Λέγομαι Μιχάλης Πολυχρόνης. 

Είναι Πέμπτη 20 Οκτωβρίου του 2022. Είμαστε με τον Μιχάλη Πολυχρόνη στην Καλλιθέα Αττικής. Εγώ είμαι ο Θάνος Κώτσης, ερευνητής του Istorima. Μιχάλη, ξεκινώντας θα ήθελα να σε ρωτήσω λίγα πράγματα για τη ζωή σου απ’ τα παιδικά σου χρόνια. 

Γεννήθηκα το σωτήριον έτος του 1969, εκεί στις αρχές της άνοιξης, στην Αγία Παρασκευή Λέσβου. Δυστυχώς ή ευτυχώς, εγώ δεν έμεινα πολύ εκεί, σχεδόν καθόλου δηλαδή, οπότε δεν έχω μνήμες από εκεί, γιατί φύγαμε εσπευσμένα για Αθήνα ένα χρόνο μετά, το 1970, λόγω μιας δικής μου ασθένειας. Και οι γονείς μου, επειδή υπήρχε και τότε και ακόμα η κραταιά, η εσωτερική μετανάστευση, αποφάσισαν λόγω και της δουλειάς και πολλών άλλων πραγμάτων, να μείνουν Αθήνα. Οπότε πολιτογραφημένος, θεωρώ τον εαυτό μου ότι είμαι Αθηναίος. Αν και το κύτταρο της Λέσβου, για να μη σου πω της Μικράς Ασίας, παραμένει πολύ έντονο μέσα μου. Ουσιαστικά, λοιπόν, μεγάλωσα στην Αθήνα. Όλα μου τα εκπαιδευτικά χρόνια ουσιαστικά, στην εκπαίδευση, στα σχολεία ήμουν εδώ, στην περιοχή του Φαλήρου και της Νέας Σμύρνης. Όπου, δεν είναι τυχαίο, δεν είναι τυχαία η περιοχή, γιατί εκεί πέρα υπήρχαν πάρα πολλοί τη δεκαετία του ’70, και υπάρχουνε υποπτεύομαι ακόμα, πάρα πολλοί Μυτηλινιοί, εξού και υπάρχουν και στην Νέα Σμύρνη και απόγονοι των Μικρασιατών. Οπότε σαν να μας καλούσε το αίμα, κατά κάποιο τρόπο, το κύτταρο. Φοίτησα εδώ, εννοώ, στο Φάληρο και στην Νέα Σμύρνη σε Δημοτικό, σε Γυμνάσιο, σε Λύκειο. Η μόρφωση ουσιαστικά, η επίσημη, είναι λυκειακή, είναι μέχρι το Λύκειο, για διάφορους λόγους. Δεν ξέρω τώρα αν θέλεις να συνεχίσω, εννοώ μέχρι τώρα. Περνώντας από πολλές και διάφορες άσχετες δουλειές, από πολύ μικρός το όνειρό μου ήταν το ραδιόφωνο, σχεδόν χωρίς να ξέρω τι είναι ραδιόφωνο, δηλαδή χωρίς να έχω ακόμα και την επαφή με… Τότε ήτανε της μόδας, εννοώ τότε τη δεκαετία του ’70 που μεγάλωσα, ήταν της μόδας τα τρανζιστοράκια. Χωρίς να ξέρω καν τι είναι αυτό, σαν να άρχισα, θυμάμαι, να κάνω εκπομπές μέσα στο μυαλό μου. Δηλαδή στον μεσημεριανό αναγκαστικό ύπνο, το ζιζάνιο που υπήρχε μέσα μου, άρχισε να, επειδή ήθελε να βγει έξω από την πόρτα και να επικοινωνήσει, άρχισε να κάνει, να απευθύνεται εσωτερικά, με τη μορφή μιας πρωτόλειας εκπομπής, στον έξω κόσμο, στους εν δυνάμει ακροατές. Δεν θυμάμαι, βέβαια, τα θέματα των εκπομπών, να πω την αλήθεια.  Θυμάμαι μόνο ότι μόλις συνειδητοποίησα, μέσω ενός πολύ αγαπημένου προσώπου, της γιαγιάς μου, που να φανταστείς εκείνη είχε ραδιόφωνο, το τρανζιστοράκι της εποχής, και όχι οι δικοί μου γονείς, δηλαδή μέσα στο σπίτι. Εκεί, λοιπόν, πήγαινα και ακούγαμε με τη γιαγιά μου τα δύο-τρία κρατικά προγράμματα που υπήρχαν τότε, τα οποία βέβαια ήτανε ένας πακτωλός πολύ καλής μουσικής, πολύ καλού πολιτιστικού προϊόντος, το οποίο τολμώ να πω ότι με εκπαίδευσε. Δηλαδή, η εκπαίδευση που έχω πάρει μουσικά, πολιτιστικά, γλωσσικά μέσα από το ραδιόφωνο εκείνης της εποχής, μέχρι και τέλη δεκαετίας του ’80, νομίζω ότι, αναλογικά, δεδομένης[00:05:00] της μόρφωσης που θα μπορούσα να πάρω αργότερα και που πήρα από ένα έτσι λίγο στεγνό εκπαιδευτικό σύστημα, μέχρι το Λύκειο τουλάχιστον, ήτανε ανεπανάληπτη. Και κάνοντας μία μεγάλη παρένθεση, οφείλω να δώσω τα εύσημα και να ευχαριστήσω την ΕΡΤ σαν δημόσιο οργανισμό, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80, γιατί μετά μπήκε η ραδιοφωνία και λοιπά και λοιπά η ελεύθερη, οπότε λίγο τα πράγματα αλλοιώθηκαν, πήραν, τέλος πάντων, άλλη τροπή.  Μέχρι τότε, λοιπόν, ουσιαστικά η μόρφωσή μου, αυτή δηλαδή που λάμβανα από τον έξω κόσμο, ήτανε το ραδιόφωνο, φυσικά τα βιβλία. Να φανταστείς, έπιανα τον εαυτό μου να διαβάζει δύο και τρία βιβλία συγχρόνως, πάντα όμως έχοντας, όχι αυτό που λέμε μία συντροφιά, να παίζει κάπου. Η Ραδιοτηλεόραση ήταν το αγαπημένο μου περιοδικό, γιατί τότε η Ραδιοτηλεόραση είχε, και δυστυχώς καταργήθηκε, είχε όλα τα προγράμματα τα ραδιοφωνικά, ακόμα και ειδικά όσον αφορά το Τρίτο Πρόγραμμα και τι θα παίξει η κάθε εκπομπή. Οπότε καταλαβαίνεις ότι, δυστυχώς δεν τις έχω, αλλά το τεκμήριο που υπήρχε και μπορούσα έτσι να το αντιπαραβάλω, να το ακούσω να το, ήτανε, για τα δικά μου δεδομένα τότε, πρωτόφαντο. Και με σφράγισε.  Όπως καταλαβαίνεις, λοιπόν, παρόλα όσα είχα, όσα μπορεί να σκεφτόμουνα επαγγελματικά, ουσιαστικά αυτό που ήθελα να κάνω από τριών-τεσσάρων ετών, δηλαδή από τότε που άρχισα να καταλαβαίνω τον εαυτό μου, ήταν με κάποιο τρόπο το ραδιόφωνο. Όχι γενικά ο χώρος του θεάματος, δηλαδή η τηλεόραση ή… Το ραδιόφωνο. Και όχι με την ρομαντική-εξωραϊστική πλευρά που μπορεί να το είχανε κάποιοι στο μυαλό τους τότε δηλαδή. Ή τη βαυκαλιστική πλευρά, δηλαδή να ακούω τον εαυτό μου ή τη φωνή μου στο ραδιόφωνο και όλα όσα μπορεί κάποιος να σκεφτεί μέσα από όλα αυτά. Σαν να ήθελα να δώσω πίσω, να ξεπληρώσω, με πολλά ή λίγα εισαγωγικά, όλο αυτό το καλό που μου πρόσφερε, την πολιτιστική γνώση και την κουλτούρα, που ουσιαστικά μου πρόσφερε το ραδιόφωνο κυρίως. Παρεμπιπτόντως και η τηλεόραση, κατά κάποιο τρόπο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80, της ΕΡΤ…  Σαν να υπήρχε, δηλαδή, ένας συνεχής διάλογος, σαν να ήθελα από τότε, δηλαδή από την εκπομπή, ας πούμε, που άκουγα. Τώρα θα σου πω μία του Διονυσόπουλου που είχε ή του Παπάζογλου – νομίζω πρέπει να ήταν ο γιος του ρεμπέτη, που έκανε κάτι καταπληκτικές εκπομπές για το ρεμπέτικο στα τέλη της δεκαετίας του ’70- αρχές δεκαετίας ’80 στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Πράγματα, δηλαδή, που δεν μπορούσες να τα ακούσεις από αλλού. Δεν υπήρχε ο πακτωλός τότε των προσφερόμενων υπηρεσιών που υπάρχει τώρα. Αναλογικά, βέβαια, είναι το ίδιο ποσοστό που ακούει ή που ενδιαφέρεται γι’ αυτό, αναλογικά. Γιατί εγώ πιστεύω ότι όσο πιο πολλές πήγες γνώσης έχεις, αυτό δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά θα μπορείς… Ένα μεγάλο, ένα μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού πηγαίνει προς αυτές τις γνώσεις. Πρέπει όσο προσφερόμενες περισσότερες πήγε[00:10:00]ς έχεις, πρέπει να έχεις σιγά σιγά το υπόβαθρο να τις, τέλος πάντων, να τις ξεχωρίσεις και να τις φιλτράρεις μέσα σου και να βγάλεις τα συμπεράσματα και τα αποκτήματα για σένα και για όσους ενδιαφέρεσαι. 

Ποια ήταν η αφορμή τελικά να ασχοληθείς μετά με το ραδιόφωνο; Προέκυψε κάτι; 

Η αφορμή, δεν υπήρξε αφορμή, υπήρξε μία πορεία σιγά σιγά, την οποία υπερηφανεύομαι ότι προκάλεσα εγώ. Δηλαδή δεν υπήρχε κάποιος κάπου. Άρχισα με, δειλά δειλά, με μία εκπομπή καθημερινή, χωρίς αμοιβή, στον δημοτικό σταθμό του Νέου Ηρακλείου. Στις χρυσές εποχές, βέβαια, της ιδιωτικής ραδιοφωνίας, τότε τη δεκαετία του ’90, 1995, όπου κάθε βράδυ έντεκα με πέντε το πρωί, έντεκα το βράδυ με πέντε το πρωί, επειδή ξέρεις η μη αμοιβή στην Ελλάδα σε αφήνει και λίγο ελεύθερο να δώσεις κάποια περισσότερα πράγματα.  Σε εμένα δεν λειτούργησε ως κίνδυνος, γιατί ήμουνα πολύ έξω από αυτό, δεν με πείραζε δηλαδή, να με πούνε ότι, ξέρεις, βάζει περίεργα πράγματα, βάζει οτιδήποτε. Η καθημερινή, λοιπόν, αυτή η εκπομπή άρχισε να παρουσιάζει, πιστεύω ακόμα και τότε για το ελληνικό ραδιόφωνο, πολύ εξελιγμένα πράγματα.  Δηλαδή σε μία εκπομπή μπορούσες να ακούσεις από ρεμπέτικο μέχρι ατονική μουσική, με μία αλληλουχία που νομίζω ότι δεν προσέβαλλε τον ακροατή. Τον έβαζε σιγά σιγά, γιατί τότε άκουγαν ακόμα ραδιόφωνο, τον έβαζε σιγά σιγά μέσα σε μία πορεία και σε μία αλληλουχία. Αυτή, λοιπόν, η εκπομπή μού άνοιξε, άρχισαν να την ακούνε μουσικοί, ακόμα και πολιτικοί. Ερήμην μου, βέβαια, εννοώ ότι δεν ήξερα ποιος ήταν, ευτυχώς, ο ακροατής από πίσω και άρχισαν σιγά σιγά οι προτάσεις να έρχονται. Μη φανταστείς, λίγες, αλλά εκείνες που μάλλον ήθελα ή μάλλον με οδηγούσαν σιγά σιγά στην πρώτη μου αγάπη, θα εξηγήσω αργότερα τι εννοώ.  Άρχισα, λοιπόν, μου έγινε μία πρόταση από ένα περιοδικό για μία στήλη απλά μουσικοκριτικής, αργότερα ένα καινούργιο περιοδικό, δεν ξέρω αν μπορώ να πω το όνομα, το Music life τότε, που ήταν κατά βάση ένα ποπ περιοδικό. Απλά στην εποχή που άρχισε και ο τύπος να έχει μία τεράστια έκρηξη, άρχισε να μαζεύει, δεν είχε μόνο δηλαδή μουσική ποπ, είχε στήλες για κλασική, για μπλουζ, για την world μουσική, που ήταν η μεγάλη μου αγάπη πάντα, και η ελληνική παραδοσιακή και ευρύτερα η world.  Όχι το κομμάτι που καλώς ή κακώς ονομάσαμε ethnic, εκεί που είχε εμπορικά-τουριστικά στοιχεία, τη world μουσική και τη fusion.  Και το ένα έφερε το άλλο. Τελείωσα από τον σταθμό που σου είπα, τον 9.41 Επικοινωνία, μέσα όμως από τα περιοδικά άρχισα να γνωρίζομαι με μουσικούς, με καλλιτέχνες. Το 2001 άρχισε να εκπέμπει, αν θυμάμαι καλά το 2001 πρέπει να ιδρύθηκε, το Kosmos στην ΕΡΤ, που ήταν ουσιαστικά το στοιχείο μου. Με μεγάλη έτσι καλώς εννοούμενη ζήλια, το έβλεπα έτσι από μακριά, μέχρι που μου δόθηκε η ευκαιρία σε μία αλλαγή, το 2003, έχοντας ήδη[00:15:00] μπει μέσα στην συντακτική ομάδα του Διφώνου – που για μένα ήταν από τα καλύτερα περιοδικά που έχουν περάσει και στη διεύθυνση της Άννας Βλαβιανού, και αργότερα του Μιχάλη Κουμπιού, και αργότερα, μέχρι που δυστυχώς έκλεισε στις αρχές της κρίσης, το 2011, αν θυμάμαι.

Τέλος πάντων, σε, μία δεκαετία ήμουνα ήδη μέσα στο Δίφωνο και το 2003 μπαίνω στην ΕΡΤ. Καταλαβαίνεις ότι ένα παιδί που, με όλα αυτά που προηγήθηκαν, να μπει ένα παιδί, τέλος πάντων, ένας νέος ακόμα τότε, να μπει μέσα στην ΕΡΤ που είχε ακουστικά, πολιτιστικά γαλουχηθεί, δεν είναι μικρό πράγμα.  Θυμάμαι την πρώτη με εκπομπή, 1η Μαΐου του 2003, σαν δοκιμαστική ήτανε, να χάνω τα λόγια μου τελείως, να μην μπορώ δηλαδή να μιλήσω στο μικρόφωνο καν. Γιατί; Γιατί υπήρχε, είχα μπει στον προσωπικό μου ναό κατά κάποιο τρόπο, όπου, παρεμπιπτόντως, με είχε σώσει από πάρα πολλά πράγματα πιο μικρό. Γινότανε, λοιπόν, αυτό που ήθελα από μικρός: να ξεπληρώσω αυτά που εγώ προσωπικά χρώσταγα στην ΕΡΤ, στο ραδιόφωνο. Η πορεία μου εκεί πέρα διήρκησε τρεισήμισι χρόνια. Φυσικά δεν, είναι άλλο να φαντάζεσαι τι υπάρχει έξω από ένα θεσμό και άλλο να τον ζεις μέσα. Για διάφορους λόγους σταμάτησε η συνεργασία μου το 2006. Ουσιαστικά διήρκησε, δηλαδή, περίπου 3,5 χρόνια. Ήξερα ότι από τότε ήταν πάρα πολύ δύσκολο να ξαναμπώ μέσα στην ΕΡΤ, είχα πάρει όμως εγώ τα εφόδια και την αναγκαία εμπειρία, τη ραδιοφωνική κυρίως. Είχα, δηλαδή, δοκιμάσει την άλλη πλευρά, ώστε να είμαι λίγο πιο σίγουρος πλέον, για το ότι καλά σκεφτόμουν όλα αυτά τα χρόνια, καλά έκανα και μπήκα και πιστεύω ότι άξιζε η παρουσία μου εκεί. 

Τι κέρδισες και τι σε δυσκόλεψε; 

Καταρχήν κέρδισα μία προσωπική ικανοποίηση, δεν θα πω μία αναγνωρισιμότητα, γιατί δεν με ενδιέφερε ποτέ. Κέρδισα μία τεχνική κατάρτιση, δηλαδή, πώς γίνεται το ραδιόφωνο. Βέβαια, δεν ήξερα ότι τα χρόνια, τα πολύ λίγα χρόνια που θα ακολουθούσαν, πλέον το handmade θα κυριαρχούσε στο ραδιόφωνο, και ο καθένας, μέσα σε έξι-επτά χρόνια από τότε που έφυγα από την ΕΡΤ, θα μπορούσε να κάνει και εκπομπή από το σπίτι του, οπότε ξέρεις ένα φρούριο κι ένα θέσφατο πέφτει, αλλά τέλος πάντων. Κέρδισα εμπιστοσύνη στον εαυτό μου και με ρώτησες τι έχασα.  Άρχισα από τότε, λυπάμαι που το λέω, να χάνω, καλώς ή κακώς, τον ιδεατό κόσμο που μπορεί να είχα μέσα στο μυαλό μου ότι λειτουργούσε το ραδιόφωνο της ΕΡΤ.  Δεν μιλάω για την ενημέρωση, τον ενημερωτικό τομέα και δεν μιλάω περισσότερο για τους ανθρώπους, μιλάω για όλο το άλλο σύστημα, το οποίο πολύ λίγα χρόνια μετά, φτάνοντας στο 2011, είδαμε ότι όλο αυτό το σύστημα, το εμπλεκόμενο πολιτικά και λοιπά και λοιπά… Που μοιραία οι περισσότερες εθνικές ραδιοτηλεοπτικές προτάσεις που υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, καλώς ή κακώς, συμπλέουν με την εκάστοτε πολιτική παράταξη που υπάρχει στα πράγματα και που κυβερνά. [00:20:00]Η ΕΡΤ, όπως ξέρουμε όλοι, έκλεισε. Το πρόσωπό της Ελλάδας, το όποιο πρόσωπό της Ελλάδας, το ραδιοτηλεοπτικό. Γιατί νομίζω ότι ένας εθνικός ραδιοτηλεοπτικός φορέας είναι το πρόσωπο προς τα έξω της Ελλάδας, της κάθε χώρας, οπότε κλείνοντάς το είναι σαν να στερείς ένα παράθυρο. Οπότε, για μένα ήτανε, όποιες αιτιάσεις και να υπάρχουνε, όποια συν και πλην και να έχουνε ορθωθεί και να έχουν συζητηθεί, για μένα το κλείσιμο της ΕΡΤ ήτανε μία μορφή στυγνής δικτατορίας. 

Θυμάσαι εκείνες τις μέρες; 

Δυστυχώς εγώ δεν ήμουνα, δεν ήμουνα μέσα στην ΕΡΤ, αλλά είχα διατηρήσει πολλές επαφές. Πραγματικά ο αγώνας που έδωσαν όσοι βρέθηκαν και έχασαν τη δουλειά τους, πέρα από όλα τα άλλα, και με αυτό τον τρόπο, ήτανε πάρα πολύ, ο αγώνας ήταν πάρα πολύ σημαντικός. Η οδύνη στα μάτια, στα πρόσωπα και στις ψυχές των ανθρώπων που ήταν μέσα στην ΕΡΤ, ανεξάρτητα της οποίας σχέσης μπορεί να έχεις, τις καταλαβαίνω. Υπήρχαν και υπάρχουν πάρα πολλοί αξιόλογοι άνθρωποι μέσα στην ΕΡΤ, όπου πραγματικά λυπήθηκαν και πραγματικά έδιναν ψυχή τε και σώματι τον εαυτό τους μέσα στην ΕΡΤ, παρόλες τις παθογένειες. Πάντα ένας δημόσιος οργανισμός έχει παθογένειες. Οι άνθρωποι, λοιπόν, αγωνίστηκαν. Νομίζω ότι εκεί πέρα τα χρόνια, μέχρι που μπήκαν τα ΜΑΤ, ήταν ένα μικρό Πολυτεχνείο. Τα ΜΑΤ ήτανε τανκς. Δεν θέλω ούτε να μειώσω ούτε να υποβαθμίσω την αντιπαραβολή αυτή με το Πολυτεχνείο. Σαφώς το Πολυτεχνείο ήταν ένα κορυφαίο γεγονός. Παρόλα αυτά υπάρχουν πάρα πολλά μικρά «Πολυτεχνεία» που μπορεί να δει κανείς στην ιστορία της χώρας, στη μεταπολίτευση. Ένα, λοιπόν, από αυτά πιστεύω στη συνθήκη, και στον τόπο, και στον χρόνο, τέλος πάντων, που έγινε ήταν αυτό το κλείσιμο της ΕΡΤ και ο αγώνας που έδωσαν οι ίδιοι, όσοι απέμειναν μέσα και λειτουργούσαν δύο χρόνια την ΕΡΤ.  

Πήγες καθόλου; 

Είχα πάει πάρα πολλές φορές. Δεν ήθελα να πάω στα στούντιο, παρόλο που κάποιοι με φώναζαν. Ήμουνα έξω, μιλούσα με πάρα πολλούς γνωστούς που είχα από τα χρόνια που ήμουνα κι εγώ στην ΕΡΤ. Ε, κάποιοι είναι ακόμα, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Μέχρι που μπήκαν, λοιπόν, τα ΜΑΤ, αν το θυμάμαι καλά, τον Νοέμβριο του 2013.

Η ΕΡΤ κλείνει οριστικά το σήμα και ξαφνικά όλη η υποδομή, όχι όλη, η περισσότερη υποδομή μετακομίζει απέναντι από την ΕΡΤ, στην ΕΡΤ Open, το όνομα που της δώσανε. Η ΕΡΤ Open, αν θυμάμαι καλά, έγινε περίπου ένα μήνα μετά το κλείσιμο της ΕΡΤ, από τον Γενάρη, δηλαδή τον Δεκέμβριο του 2013.  Τον Γενάρη, λοιπόν, του 2014, χτυπάω την πόρτα της ΕΡΤ Open, ως αλληλέγγυος. Φιλιά, αγκαλιές και όλα αυτά. Εντάσσομαι, λοιπόν, στο πρόγραμμα της ΕΡΤ Open. Αν θυμάμαι καλά τότε, αρχικά με ένα ελληνικό πρόγραμμα, με ελληνική μουσική, αλλά ξαφνικά συνειδητοποιώ ότι αυτό που λεγόταν Kosmos, το Kosmos δηλαδή της ΕΡΤ, στην ΕΡΤ Open δεν υπήρχε. Οπότε αναλαμβάνω από τότε μία εκπομπή, το «Καραβάνι των ήχων», που τη διατηρώ ως σ[00:25:00]ήμερα, 2022. Έχουν περάσει, λοιπόν, οκτώ χρόνια μέσα στην ΕΡΤ Open. Αλλά φυσικά η ΕΡΤ Open δεν είναι η ίδια η οποία ξεκίνησε, όπως ξεκίνησε. 

Πώς ήσασταν τον πρώτο καιρό εκεί; 

Υπήρχε ένα πολύ, πολύ μεγάλο κλίμα αγωνιστικότητας, αισιοδοξίας. Παρ’ όλ’ αυτά, αρκετά νωρίς, οι παθογένειες της ΕΡΤ ενέσκηψαν και μέσα στο περιβάλλον της ΕΡΤ Open. Πάρα πολλοί, τέλος πάντων, κάποιοι έφυγαν, γιατί διαφώνησαν με διάφορα διαδικαστικά και μη, και άρχισε σιγά σιγά να μένει ένας πυρήνας. Η παθογένεια, όμως, αυτή δυνάμωνε και, μετά λύπης μου το λέω, ότι όταν άνοιξε η ΕΡΤ τελικά, το 2015, δεν υπήρξε, δεν κεφαλαιοποιήθηκε ούτε ο αγώνας που έγινε στο προαύλιο της ΕΡΤ, μέχρι που ήταν ανοιχτή η ΕΡΤ το 2013, ούτε ο αγώνας που δόθηκε μέσα στην ΕΡΤ Open. Να υπενθυμίσω ότι στην ΕΡΤ Open υπήρχανε, υπήρχε το Δεύτερο Πρόγραμμα υπήρχε το Πρώτο Πρόγραμμα, υπήρχε η ΕΡΑ Σπορ, με πρωτόλεια μέσα, όχι τα μέσα του γίγαντα που ονομάζουμε ΕΡΤ. Παρ’ όλ’ αυτά, έβγαινε ένα αξιοπρεπέστατο πρόγραμμα, με πρόγραμμα. Αυτοδιαχειριζόμενο ήτανε όλο το εγχείρημα, δεν θα μπορούσε να ήταν κι αλλιώς. Δυστυχώς, οι παθογένειες που κουβαλούσαν μέσα από το ίδρυμα… Ξαναθυμήθηκα, από κάποια στιγμή και πέρα, ξαναθυμήθηκα το πρώτο όνομα της ΕΡΤ που λεγότανε Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και κράτησα το «ίδρυμα». Η ιδρυματοποίηση, λοιπόν, που υπήρξε μέχρι το κλείσιμο της ΕΡΤ, δυστυχώς έκανε σε λίγους την εμφάνισή του και μέσα στην ΕΡΤ Open. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς νομίζω. Δεν ξέρω ποιοι ήθελαν γρήγορα ή πιο αργά αποτελέσματα. Γεγονός είναι πάντως ότι με το που άνοιξε η ΕΡΤ, ξεχάστηκε όλο το πράγμα της ΕΡΤ Open.  Ένα λάθος της κυβέρνησης – για μένα ήταν λάθος και τολμώ να το πω γιατί δεν είναι, νομίζω ότι δεν εκφράζω πολιτική άποψη, εκφράζω μία άποψη που υπήρχε στα μυαλά πάρα πολλών. Ήταν ένα λάθος ότι δεν ενέταξε το πρόγραμμα των σταθμών της ΕΡΤ Open μέσα στην ΕΡΤ. Θα μπορούσε να υπάρχει η διαφορετική φωνή, όπως πολύ καλά την υπηρέτησε η ΕΡΤ Open. Κι αν θες, να υπάρχει και ένα άλλοθι, ένα ραδιοφωνικό άλλοθι, που θα ονομαζόταν ΕΡΤ Open, ώστε να ενσωμάτωνε όλες τις διαφορετικότητες, τις περιφερειακές φωνές, τους συλλόγους, ακόμα και σε πολιτιστικό επίπεδο, να ενσωμάτωνε στο πρόγραμμά της τους μικρούς συλλόγους από όλη την Ελλάδα, τις μικρές παρεμβάσεις, όλα αυτά που συνηθίζουμε να ονομάζουμε πολιτιστικό ή πολιτισμικό περιθώριο. Θα μπορούσε άνετα να τα ενσωματώσει μέσα σε αυτό που λεγόταν ΕΡΤ Open, ώστε να δικαιώσει και την πορεία της. 

Πώς εξοπλίστηκε στην αρχή και πως το χρηματοδοτήσατε, πώς το στήσατε; 

Νομίζω ότι εξοπλίστηκε, στην αρχή, μέσα από πράγματα από ήρθαν από την ΕΡΤ, αν γνωρίζω καλά. Ήταν υπό την αιγίδα της ΠΟΣΠΕΡΤ και του Καλφαγιάννη, που ήτανε μέχρι τότε ο πρόεδρος της ΠΟΣΠΕΡΤ. Να μην ξεχάσω να δώσω εύσημα σε δύο-τρεις ανθρώπους μέσα στην ΕΡΤ Open, που στήριξαν και στηρίζουν μέχρι τώρα την ΕΡΤ Οpen. Είναι η Εύα η Μαυρογένη. Ο Μανώλης ο Σάλας, που [00:30:00]ο άνθρωπος δεν ήξερε καν από, ήρθε αλληλέγγυος, δεν ήξερε καν από ηχοληψία, και ουσιαστικά μαζί με τον Παναγιώτη Ζέκιο, είναι οι μόνοι που έχουνε μείνει τώρα. Αυτοί, λοιπόν, οι τρεις άνθρωποι, ουσιαστικά, με τα χρόνια, γιατί πολλές φορές ιστορικά δικαιώνεται και ένας άνθρωπος και ένας θεσμός, στήριξαν και στηρίζουν, μέχρι στιγμής, την ΕΡΤ Open.

Θυμάσαι την πρώτη εκπομπή που έκανες εκεί; 

Ναι, η πρώτη εκπομπή ήτανε με κάποιον ηχολήπτη. Υπήρχε το Δεύτερο Πρόγραμμα που στεγαζόταν σε ένα πολύ, πολύ μικρό στουντιάκι, μέσα στον χώρο της ΕΡΤ Open. Ένα διαμέρισμα ήτανε, δεν ήταν κάτι άλλο, και είναι ακόμα. Και υπήρχε και το μεγάλο στούντιο, όπου γίνονταν οι πιο μεγάλες συνεντεύξεις, όπου υπήρχε ακόμα το διαχωριστικό του στούντιο και του ηχολήπτη. Στο μικρό, όμως, στούντιο ουσιαστικά υπήρχε ο ηχολήπτης που ήτανε δίπλα μου. Προσκυνούσαμε μία μικρή κονσόλα και ουσιαστικά εκεί πέρα έμαθα και ηχοληψία. Θυμάμαι, λοιπόν, την πρώτη εκπομπή που ήτανε με ελληνικά τραγούδια στο Δεύτερο Πρόγραμμα, που… Και τη συγκίνηση που ένιωσα, γιατί ήταν σαν να ξαναβαπτιζόμουνα μέσα στην ΕΡΤ. Αυτό ήταν η ΕΡΤ τότε, δεν υπήρχε ΕΡΤ. Είχε ανοίξει το μόρφωμα της ΝΕΡΙΤ και της ΔΤ απέναντι, αλλά νομίζω ότι ουδείς το έπαιρνε σοβαρά, παρά μόνο ουσιαστικά αυτοί που το άνοιξαν. Και ήταν πολύ συγκινητική στιγμή.  Παρ’ όλ’ αυτά, είχανε μπει σιγά σιγά τα σπέρματα της αμφιβολίας και της ματαίωσης από τότε, ότι ό,τι και να γίνει, καταρχήν, η ΕΡΤ των παιδικών χρόνων είχε περάσει ανεπιστρεπτί, και ότι αυτό που λέμε ΕΡΤ πλέον και νομίζω ότι αποδεικνύεται και στις μέρες μας πια, ότι δεν διαφέρει σε πάρα πολλά σημεία, πέραν του ενημερωτικού τομέα, το ξαναλέω, από αυτό που λέμε ιδιωτική τηλεόραση. Έχει πολύ καλές εκπομπές, και ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά, αλλά νομίζω ότι ουσιαστικά αυτό που ενδιαφέρει είναι η ακροαματικότητα, η θεαματικότητα και η εκλαΐκευση. Η εκλαΐκευση είναι πολύ δυνατός παράγοντας για πολλά πράγματα, αρκεί όμως να μη χάνεται από κάτω η βάση. Νομίζω ότι σε πάρα πολλά πια θέματα πια, η ΕΡΤ έχει ως μόνιμο στόχο την ακροαματικότητα, την θεαματικότητα και όχι την, αυτό που συνταγματικά είναι δοσμένη να δίνει, το πολιτιστικό προϊόν και, το ξαναλέω, την εικόνα της Ελλάδας, της πραγματικής Ελλάδας και όλης της Ελλάδας στον κόσμο. 

Πάμε λίγο προς τα πίσω. Πώς προετοίμαζες μια εκπομπή, ιδιαίτερα αυτές τις εκπομπές με την world music. Πώς επέλεγες τα κομμάτια; 

Πάντα είχα στον νου μου, και από πολύ μικρός, δηλαδή από τότε που άρχισα να ακούω συνειδητά μουσική. Συνειδητά άρχισα να ακούω μουσική από τα οκτώ μου χρόνια. Με βοήθησε, όπως είπα, πάρα πολύ το ραδιόφωνο της ΕΡΤ, γιατί είχε πάρα πολλές εκπομπές θεματικές. Δηλαδή, για κλασική, εννοώ πέραν του Τρίτου, για την world τότε, την παραδοσιακή, για το ρεμπέτικο, για το ελληνικό, είχε θέατρο, είχε... Δηλαδή ήταν ένα κράμα πολιτιστικό, το οποίο άρχισε να λειτουργεί μέσα μου ως κράμα. Τι εννοώ; Ακόμα και τώρα, τις εκπομπές τις φτιάχνω φροντίζοντας να μην μένω σε ένα είδος. Αν μιλάμε για εκπομπές world, σε ένα γεωγραφικό τόπο. Δηλαδή, να μην έχω, ας πούμε, μια εκπομπή που να αφορά μόνο στην Ευρώπη.[00:35:00] Και μέσα από ’κεί να περνάω και τις προσμίξεις, που πλέον αναγκαστικά και ευτυχώς, η world μουσική κατάφερε να δώσει και να εμπλουτίσει το ρεπερτόριό της.  Δηλαδή, πολύ καλή η μουσική που παραγόταν μέχρι τη δεκαετία του ’90, δηλαδή οι φυλές ας πούμε της Αφρικής, τα παραδοσιακά τραγούδια των λαών της βαλκανικής, τα ράγκας της Ινδίας. Πέρα από όλα αυτά όμως άρχισαν οι μουσικοί, ήδη από τη δεκαετία του ’80, να πειραματίζονται με πάρα πολλά πράγματα και να φέρνουνε κοντά παραδόσεις λαών, ακόμα και μέσα στην ελληνική επικράτεια ,και παραδόσεις Ηπείρου, ας πούμε, και Μικράς Ασίας. Αυτό με ενδιέφερε, πάντα με ενδιέφερε, δηλαδή, ο διάλογος, η συζήτηση, οι προσμείξεις, έχοντας όμως πάντα ως γνώμονα και ως φίλτρο –δεν ξέρω αν τα καταφέρνω ή όχι, αυτό είναι θέμα των ακροατών, αυτών που με ακούνε, τέλος πάντων– να υπάρχει από κάτω μία γνώση. Να μην είναι δηλαδή ένα πολύ εύκολο εγχείρημα μουσικό, το οποίο θα έχει ένα απλό μπιτάκι και αυτό που λέμε έθνικ. Θα έχει ο μουσικός, που οι μουσικοί που διαλέγω έχουν από κάτω μία βάση μουσική, που βλέπεις, ακούς και αισθάνεσαι την πρωτόλεια παράδοση. Αυτό ουσιαστικά με ενδιαφέρει να παρουσιάσω, με όσα δεδομένα υπάρχουν.  Δεν με ενδιαφέρει πάρα πολύ να στέκομαι μόνιμα και κυρίως στα καινούρια πράγματα. Θέλω μέσα στις εκπομπές να περνάει το παρελθόν και το παρόν, να υπάρχει και εκεί αυτός ο διάλογος. Δηλαδή ένα καινούριο κομμάτι, τι αναφορές έχει στο παρελθόν, ώστε ένας ακροατής μουσικά, πέρα από τις πληροφορίες που μπορείς να του δώσεις, που στις ημέρες μας τις πληροφορίες μπορεί να τις βρεις, αν θες να ψάξεις. Να τον κάνεις να είναι, τι να σου πω τώρα, σαν ένα, σαν στο πανηγύρι που το βιώνει, σε μία μουσική εκδήλωση που συμμετέχει. Να είναι… Μέσα από τα κομμάτια και τις επιλογές, να φαίνεται και το χθες και το σήμερα, και η ζεύξη και οι προσμείξεις, και η γνώση και η άποψη. Θα μου πεις, όλα μαζί σε όλες τις επιλογές; Φυσικά και όχι. Αλλά έναν ακροατή να κάνεις να συγκινηθεί για ένα κομμάτι σε κάθε εκπομπή, στις ημέρες μας, με όλο αυτό τον ζόφο που επικρατεί, νομίζω ότι είναι κέρδος. 

Κλείνοντας τώρα, έχεις στον νου σου κάποια στιγμή ραδιοφωνική, κάποια εκπομπή ή κάποια συνάντηση με μουσικό που να την ξεχωρίζεις περισσότερο από τις άλλες. Ή τέλος πάντων να έχει αποτυπωθεί ξεχωριστά; 

Ναι. Θα σε πάω πίσω, στο 1995, που, όπως είπα, έκανα εκπομπές έντεκα το βράδυ με πέντε το πρωί, άγριες ώρες και ραδιοφωνικά και γενικά. Παρ’ όλ’ αυτά, υποτίθεται ότι τότε ήταν και οι πλέον ραδιοφωνικές ώρες, ειδικά από τις οχτώ το βράδυ και μετά. Και επίσης, ακόμα τότε που δεν είχε ανοίξει και το ίντερνετ, υπήρχανε ακροατές πιστοί, για το ραδιόφωνο γενικά εννοώ. Θυμάμαι, λοιπόν, ήμουνα με μία φίλη μέσα στο στούντιο, και για να δεις πόσο μεταφυσικά μερικές φορές λειτουργεί αυτό που πραγματικά θες και κάνεις από την ψυχή σου. Είμαστε, λο[00:40:00]ιπόν, μέσα στο στούντιο και συζητάμε αν ανοίγαμε ένα μπαρ, πώς θα θέλαμε να είναι, με τι μουσικές και λοιπά. Αφού, λοιπόν, είπαμε ό,τι πιο προχωρημένο μπορεί να υπάρχει μέσα στο μπαρ ως μουσικό αποτύπωμα, ανέφικτο βέβαια, ψάχναμε, λοιπόν, το όνομα. Λέγαμε ο ένας το ένα, ο άλλος το άλλο.  Κάποια στιγμή χτυπάει το τηλέφωνο. Ήταν ένας  ακροατής από την άλλη πλευρά, μας δίνει συγχαρητήρια για την εκπομπή, οκέι, τρεις η ώρα τη νύχτα. Και μεταξύ αστείου και σοβαρού, του λέμε, να, εδώ, ας πούμε, έχουμε στήσει ένα μπαρ και αναζητάμε όνομα. Πάρα πολύ ωραία, λέει, θα το πείτε Namaste, το οποίο είναι ουσιαστικά ο χαιρετισμός στην ύπαρξή και στη θεότητα για τους Βουδιστές. Ουσιαστικά αυτό που λέγεται ως Namaste, μεταφράζεται, είναι «Ευχαριστώ τον Θεό που κατοικεί μέσα μου». Namaste, λοιπόν, είναι η δεύτερη εκπομπή που αργότερα έκανα στην ΕΡΤ Open,  μία φορά την εβδομάδα πια, πέρα από το «Καραβάνι των Ήχων». Namaste λέγομαι και ως DJ, τέλος πάντων, σε κάποια μπαρ που δουλεύω. Γιατί, ξέχασα να σου πω, ότι σε όλη αυτή τη διάρκεια, υπήρχε και από το ’94 και μετά, σχεδόν κάθε μέρα δουλεύω και σε μπαρ DJ. Και για μένα η παράφραση αυτού είναι, ευχαριστώ τη μουσική, παύλα, αυτό θα το πω για πρώτη φορά, το ραδιόφωνο που κατοικεί εντός μου. 

Κάποιο τραγελαφικό περιστατικό με κάποιον έτσι ακροατή; Κάποιο περίεργο τηλεφώνημα; 

Περίεργο, ναι, υπήρχε και νομίζω ότι έχει εξακριβωθεί αυτό. Και πάλι τότε. Σου λέω τότε, γιατί στην Ελληνική Ραδιοφωνία, στην ΕΡΤ, είναι λίγο δύσκολο να συμβούν αυτά. Με πήρε ένας άνθρωπος, ο οποίος με ευχαρίστησε, κάτι μου έλεγε όμως η φωνή του. Προσπαθούσα να θυμηθώ, λοιπόν, προσπαθούσα να θυμηθώ. Ήταν ηλικιωμένος άνθρωπος, μία, δύο η ώρα τη νύχτα. Και αργότερα, μαθαίνω, δεν θυμάμαι από πού, δυστυχώς δεν θυμάμαι από πού, αλλά από έγκυρη πηγή, μαθαίνω ότι την εκπομπή άκουγε ο Χαρίλαος Φλωράκης. Δηλαδή, με πήρε τηλέφωνο από το πουθενά. Να φανταστείς ότι η λήψη του σήματος του  9.41 τότε δεν ήταν σε όλη την Αττική. Ήτανε δημοτικός σταθμός, είχανε λίγες κεραίες προφανώς, οπότε έπιανε, μπορούσες να το πιάσεις, αλλά όχι ας πούμε στο αυτοκίνητο τόσο καθαρά, μόνο να ’σαι σπίτι, σε σταθερό έδαφος και κάπου να βάλεις την κεραία. Οπότε μίκρυναν οι ακροατές, το πλήθος που μπορούσε να ακούσει. Το να σε ακούει, όμως, με τόσο δύσκολη μουσική και σε τόσο περασμένη ώρα ο Χαρίλαος Φλωράκης, που νομίζω τότε είχε πια παροπλιστεί, δηλαδή, δεν ήταν έτσι τα πράγματα, ήταν κάτι που μου έχει μείνει. Απορίας άξιον πώς και τι. 

Πολύ ωραία, σ’ ευχαριστώ πολύ 

Να ’σαι καλά!