[00:00:00]Καλημέρα! Θα μας πείτε το όνομά σας; 

Δεν το ξέρετε; Χρίστος Γεωργούσης.

Σήμερα είναι Πέμπτη 4 Φεβρουαρίου του 2021. Εγώ ονομάζομαι Μαρία-Μαρίνα Μπουκίου, είμαι ερευνήτρια στο Istorima, βρίσκομαι με τον κύριο Χρίστο Γεωργούση στην Παροικιά της Πάρου και είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε τη συνέντευξή μας. Κύριε Χρίστο μου, θα μας πείτε πότε γεννηθήκατε και πού;

Το 1945 στις Λεύκες Πάρου. 

Πολύ ωραία! Πείτε μας έτσι λίγα λόγια για το οικογενειακό σας περιβάλλον. 

Έζησα σε μεγάλο σπίτι που είναι του 1700. Ήμουνα τυχερός ότι έζησα διαρκώς σε μεγάλα σπίτια, εκτός από εξαιρέσεις. Ήτανε στο κέντρο του χωριού. Ο πατέρας μου ήταν αστυνομικός και παντρεύτηκε τη μητέρα μου, που τη γνώρισε στην Παροικία ως μοδίστρα και ζήσανε μετά στις Λεύκες. Είμαι δίδυμος, γεννήθηκα πρώτα εγώ και μετά η αδερφή μου και έχω έναν αδερφό τέσσερα χρόνια μεγαλύτερο. Ζήσαμε φτωχικά και καλά, θα έλεγα, ζεστά, γιατί δε θυμάμαι ποτέ τους γονείς μου να μάλωσαν. Το λέω αυτό συχνά και απορούν κάποιοι, οι οποίοι έχουνε πιο βαριές μνήμες από τα οικογενειακά τους. Καλή ατμόσφαιρα ήτανε μες στο σπίτι, τα καταφέραμε και τσουλήσαμε, μέχρι που οι καταστάσεις άλλαξαν.

Τι εννοείτε ότι άλλαξαν οι καταστάσεις; 

Ε, περάσαμε από τη φτώχεια σε μια πιο μέτρια ζωή. Αλλά πέρασαν χρόνια αρκετά. Ο πατέρας μου έπαιρνε μια σύνταξη ως αστυνομικός. Εντούτοις, στα πλαίσια του χωριού ήταν υπάλληλος, δεν ήταν αγρότης. Παρόλο που έκανε αγροτικές δουλειές. Αυτό τι σήμαινε; Σήμαινε ότι ήταν σε καλή κατάσταση. Διότι οι αγρότες τώρα πώς θα πορευτούν; Να πουλήσουν κάποιες ελιές, λίγο λάδι, να ανταλλάξουν κάποια τρόφιμα... Ήταν δύσκολα τα πράγματα στο χωριό. Γι' αυτό και η μετανάστευση κυρίως έπληξε αυτά τα χωριά, τα ορεινά. Απ' το '50 μέχρι το '65 δηλαδή που κράτησε, γιατί μετά είχαμε την άλλη πορεία, όπου τα σπίτια έκλειναν και οι άνθρωποι έφευγαν και θυμάμαι τη γιαγιά μου να κοιτάει την Αγία Τριάδα ανατολικά και να κλαίει: «Πάει και ο Καρδαμίδας!». Ένας ντόπιος ήταν. «Φεύγει κι αυτός!» Κάθε σπίτι τα μάζευε και έφευγε. Οι άντρες γινόντουσαν θυρωροί, εφημεριδοπώλες, κουλουρτζήδες, κηπουροί στους κήπους ή λατόμοι στα λατομεία. Με αποτέλεσμα ένα σχολείο το οποίο έσφυζε από ζωή, σιγά σιγά να κινδυνέψει να κλείσει. Τώρα είναι μαζί με τον Κώστα ένα σχολείο. Ευτυχώς δεν έκλεισε!

Από τα παιδικά σας φτωχικά χρόνια ποιες αναμνήσεις κυριαρχούν περισσότερο στο μυαλό σας;

Είναι πολλά που κυριαρχούν αλλά κυριαρχούν, όπως λέω, εκείνα που μου έδωσαν τα μεταπτυχιακά. Το μεταπτυχιακό στις Λεύκες, στο δημοτικό σχολείο, από τον καιρό που αρχίζουμε και θυμόμαστε, ήταν η ζωή στο σχολείο, η στέρηση και το κρύο, διότι δεν είχαμε θέρμανση. Μεταπτυχιακά, έτσι τα λέω! Η στέρηση θα ξαναφανεί τώρα εδώ στη συνέχεια της κουβέντας, γιατί κάποτε υπήρξε μεγαλύτερη κάπου. Ήταν λοιπόν χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης το κρύο και η μικρή καταπίεση στο σχολείο, με τους δασκάλους που χτύπαγαν. Κάποιοι ήταν καλοί βέβαια και ιδιαίτερα οι κοπέλες, ορκισμένοι να μην κακομεταχειριστούν τα παιδιά. Άλλοι βέβαια έπαιρναν βέργες κυδωνιάς και μας άλλαζαν τα φώτα. Ο υποχρεωτικός εκκλησιασμός, τα εθνικιστικά, τα οποία ήταν στην πρώτη [00:05:00]διάταξη. Και κάποια καλά απ' τους δασκάλους που μέσα σε όλη αυτή τη δυσκολία κατάφεραν και μας έμαθαν λίγα γράμματα. Μας έδωσαν μια ώθηση για περαιτέρω σπουδές. Εγώ έχω να θυμάμαι ότι είχα και καλούς δασκάλους. Κατακρίνω κάποιους για ορισμένες πτυχές της συμπεριφοράς τους, αλλά γενικά ήταν καλοί δάσκαλοι. Αυτά ως προς το δημοτικό. Γιατί αν πάμε στο γυμνάσιο έχουμε άλλα φαινόμενα τώρα, στο γυμνάσιο. Έχουμε εκείνη την αδιέξοδη πορεία προς την παπαγαλία, ένα καταπιεστικό σχολείο λιγάκι σα μοναστήρι, μια μεγάλη σύμπνοια με τα παιδιά. Έχω ακόμα σχέσεις με συμμαθητές της εποχής εκείνης. Η παπαγαλία ήταν χαρακτηριστικό. Και μέσα σ' αυτές τις καταστάσεις της Παροικιάς, ποιο ήταν το μεταπτυχιακό; Το μεταπτυχιακό ήταν αφενός η έλλειψη δυνατότητας να δούνε την δουλειά τους πιο παραγωγικά, πιο... Με μεγαλύτερη φαντασία και ευφορία οι δάσκαλοι, και δεύτερο κάποιοι καλοί, ξεχωριστοί άνθρωποι οι οποίοι διακρίθηκαν και μας έγιναν πολικοί στη ζωή μας, όπως ο Λουκέρογλου Αβραάμ ο φιλόλογος, όπως ο Αδαμίδης ο Βασίλης φιλόλογος και αυτός. Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση ξεχώριζαν δηλαδή κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι ήταν σπουδαίοι και ίσως μας βοήθησαν να οραματιστούμε κι εμείς, να γίνουμε δάσκαλοι, να έχουμε καλή επαφή με τα παιδιά, να προχωρήσουμε τις σπουδές. Αυτά μέχρι το γυμνάσιο. Μέσα στο γυμνάσιο τώρα το εξατάξιο, είναι η μετάβαση μου στην Εύβοια όταν είμαι στα δεκαοχτώ μου. Εκεί στην Εύβοια ένα μεγάλο μεταπτυχιακό είναι η εσχάτη στέρηση! Γιατί εκεί τα πράγματα ήταν διπλά δύσκολα. Το σπίτι δεν είχε... Πέρα από το κρύο που περάσαμε γιατί χιόνισε δύο μέτρα και δεν είχαμε μέσα στο σπίτι θέρμανση και κάποια ώρα έπρεπε να γυρίζω τις σελίδες της Χημείας που διάβαζα να δώσω εξετάσεις με τη γλώσσα, γιατί το χέρι πάγωνε! Το είπα αυτό κάπου στο γυμνασιάρχη στη Μύκονο και μου είπε ότι αυτοί όταν ανέβαιναν ένα σκαλοπάτι το θεωρούσαν κατόρθωμα, γιατί ήταν παιδιά της Κατοχής –πιο μεγάλος ο γυμνασιάρχης– αδύνατα, σκελετωμένα και δεν μπορούσαν ν' ανέβουν το σκαλοπάτι. Τότε λοιπόν σκέφτηκα ότι όσα και να 'χω εγώ να πω, ο άλλος έχει ακόμα πιο σπουδαία! Όσα βαριά και να 'χω, ο άλλος μπορεί να έχει βαρύτερα πράγματα. Αυτά ήτανε μέχρι το γυμνάσιο.

Μετά αρχίζει το πανεπιστήμιο, που είναι μια άλλη... ένα άλλο μεταπτυχιακό αυτό. Το πανεπιστήμιο, το έχω πει πολλές φορές, ήτανε χαρακτηριστική η απανθρωπιά του συστήματος και των ανθρώπων του! Έτσι λέω ότι στο πανεπιστήμιο γνώρισα κακούς ανθρώπους και στο στρατό, στη δικτατορία καλούς ανθρώπους. Χωρίς συναίσθημα. Ένα πρόγραμμα το οποίο μπορεί να λειτουργούσε το πρωί, και μετά να πήγαινε το βράδυ, έτσι ώστε να μη σου δίνει καμιά ευχέρεια να μπορείς να έχεις κάποια δουλειά. Ήσουνα όλες τις ώρες εξαρτημένος. Πολλές φορές λέω ότι το σχολείο έγινε για να έχουν δουλειά οι καθηγητές, το πανεπιστήμιο για να έχουν δουλειά οι καθηγητές, οι οποίοι είχαν κι άλλες εργασίες, και ο στρατός για να έχουν δουλειά οι αξιωματικοί και όχι για να υπηρετεί την πατρίδα. Αυτά τα έχω βγάλει από τα συμπεράσματα που έχω τώρα, τώρα, μεγάλος. Εκεί λοιπόν τα μεταπτυχιακά στο πανεπιστήμιο δεν ήταν το χαρτί που πήρα της φυσικής μετά από πολλές δυσκολίες. Μόνο το εργαστήριο της φυσικής λειτουργούσε τέλεια με τον Αλεξόπουλο. Πρέπει να τον αναφέρουμε όσο και αυστηρός και να ήταν. «Καίσαρ Αλεξόπουλος!» Από κει μάθαμε φυσική, με τα εργαστήρια. Οι βοηθοί του ήταν απαράδεχτα κακοί άνθρωποι. Τα αρνητικά του πανεπιστημίου ήτανε εξαιρετικά πολλά. [00:10:00]Απορώ που δεν γράφτηκε ένα βιβλίο με βάση αυτό: τα αρνητικά του Πανεπιστημίου Αθηνών τη δεκαετία '60 με '80 πιθανώς, με '70, η δικτατορία. Γιατί μετά μπορεί να υπάρχουν άλλα αρνητικά. Στο χημείο πηγαίναμε, δεν είχαμε άλλους χώρους, όπου έγινε ένα δεύτερο χημείο. Για πολλά χαρακτηριστικά μαθήματα δεν υπήρχε βιβλίο, αλλά υπήρχαν σημειώσεις φοιτητών. Αν αρχίσω τώρα για τα αρνητικά θα μας πάρει όλη την ώρα. Το μεταπτυχιακό εκεί λοιπόν είναι ο τρόπος με τον οποίο σπούδαζε η νεολαία. Ήταν ασέβεια προς τη νεολαία! Για την οποία ευθύνεται όλο το κατεστημένο τότε της Αθήνας. Αυτά για τη φοιτητική μου ζωή. Ο στρατός ήτανε από μόνος του ένα μεταπτυχιακό. Είπα ότι γνώρισα καλούς ανθρώπους, έχω ακόμη επαφή με κάποιους. Ήταν αξιωματικοί οι οποίοι δεν πολυπίστευαν στη δικτατορία, αξιωματικοί οι οποίοι πίστευαν ότι έχουν να διδάξουν και ανθρωπιά. Έχω να λέω ονόματα, διάφορα. Μέχρι που ο λοχαγός μού ‘γραψε γράμμα όταν έφυγα. Που γύρευαν σχέσεις παραγωγικές, συναισθηματικές κι ας ήταν δικτατορία! Ένας στρατός, που με εντυπωσίαζε γιατί μου έδωσε να καταλάβω ότι είχα αυτή την ικανότητα να τα καταφέρω με τις σχέσεις των ανθρώπων. Αυτό ήταν ένα πρώτο έναυσμα για να επιχειρήσω μετά να γίνω δάσκαλος! Τα κατάφερα εκεί με όλους τους χαρακτήρες, είχα αντοχή, είχα ενδιαφέρον να τους μάθω και ερμήνευσα την αγάπη που μου είχαν ως ανταπόδοση στην αγάπη που έδινα εγώ σ' αυτούς. Γιατί δεν μπορούσα να ερμηνεύσω γιατί ο λοχαγός με αγαπάει δηλαδή, εγώ στρατιώτης ήμουνα. Ή γιατί ο ταγματάρχης μίλαγε για μένα και έσταζε μέλι η γλώσσα του, δεν του ‘κανα τον υπηρέτη. Κατανόησα πολύ αργά πάντως ότι ο λόγος αυτής της αγάπης των ανθρώπων αυτών ήταν ότι έβλεπαν το ενδιαφέρον που είχα γι' αυτούς και μου το ανταπέδιδαν. Το οποίο στη συνέχεια το γεύτηκα στο σχολείο.

Μετά, όταν απολύθηκα από το στρατό, πήρα το πτυχίο, χρώσταγα ένα δυο μαθήματα, τα πήρα, τα τέλειωσα ευτυχώς και έκανα την πρώτη μου επαφή με μαθητές, από το '70, στο φροντιστήριο του Ελευθεριάδη. Εκεί γνώρισα παιδιά δεκαεννιά είκοσι χρονώ που έπρεπε να τα κατευθύνω να δώσουν εξετάσεις. Παραγωγική αυτή… Επιδίωξα καλές σχέσεις με αυτούς, δεν ήμουνα ο αυστηρός. Έκανα το χαρακτήρα μου δηλαδή ιδεολογία, η οποία φαίνεται ότι απηχούσε κάποια φοβερή ανάγκη τον καιρό εκείνο, ότι ο μαθητές ήθελαν ένα σχολείο πιο ανθρώπινο! Έτσι λοιπόν το '74… Πρέπει να μείνω λίγο εδώ, να μείνω. Πριν πάω στην ζωή μου ως δάσκαλος, όπου εκεί θα τελειώσω βέβαια. Έχουμε τα γεγονότα της Αθήνας, τα μεγάλα γεγονότα ήμουνα παρών! Τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα: το θάνατο του Γεωργίου Παπανδρέου τότε με τη δικτατορία του '67, τις διαδηλώσεις στη Νομική με τη Χούντα, την εξέγερση του Πολυτεχνείου, που τη ζήσαμε από πολύ κοντά, της μετοχής σε κάποιες οργανώσεις εκεί, τα επικίνδυνα πράγματα που κάναμε, να μοιράζουμε προκηρύξεις ή να τρέχουμε από δω και από κει… Κάποια ώρα περάσαμε με κόκκινο, μας σταμάτησε αστυνομικός και ήτανε οι τσάντες μας γεμάτες προκηρύξεις. Ευτυχώς δεν κοίταξε μέσα! Ε, διάφορα τέτοια της τόλμης που κάναμε. Εγώ δεν άντεχα κιόλα, έτσι και με συλλαμβάνανε δηλαδή, θα είχα πρόβλημα. Με δυο σφαλιάρες, δεν ήθελα και πολύ. Πάντα ήμουνα οργανισμός αδύνατος. Εν τούτοις, δεν τα σκεφτόμουνα αυτά τότε μέσα στο γενικό ενθουσιασμό. Έζησα μεγάλες στιγμές στην Αθήνα πάντως. Αυτά τα περί Νομικής και η προετοιμασία του Πολυτεχνείου και η προετοιμασία, γιατί ζήσαμε με... Εγώ τότε ήμουνα δάσκαλος, αλλά ήμασταν σε επαφή με τους φοιτητές τότε. Και θυμάμαι μαθήτριες που με φώναξαν μέσα απ’ το Πολυτεχνείο: «Γεωργούση, είμαστε μέσα!». Μαθήτριες από το φροντιστήριο, δεκαεφτά ετών. Πάμε τώρα στη δουλειά μου ως εκπαιδευτικού. Διορίζομαι στη Μύκονο. Είναι απίστευτο ότι αυτό το άνοιγμα που κάν[00:15:00]αμε με τα παιδιά, μας στοίχισε δικαστήρια. Γιατί μπλέχτηκαν κάποια γεγονότα και πήγαμε στο δικαστήριο. Με ΕΔΕ και τα λοιπά. Βέβαια, εκεί είχα την εντύπωση ότι την κερδίσαμε μια μάχη μεγάλη, με τη βοήθεια του κόσμου. Ήταν η πρώτη μου πολύ σοβαρή σύγκρουση στη ζωή. Εγώ παρά το γεγονός ότι ήμουνα υπέρ της προσέγγισης με τη μαθητική γενιά διότι την ίδια δουλειά κάναμε, προς τη γνώση πορευόμαστε ως φίλοι και όχι ως εξουσιαστής και... Αυτό το πρόσεξα πάρα πολύ! Κάποιοι συνάδελφοι δεν ήταν τόσο προσεχτικοί, με αποτέλεσμα να στοιχίσει δικαστήριο. Απ' όπου είχα την αίσθηση ότι κερδίσαμε μια μάχη, αυτή του νέου πνεύματος όπως λέω. Μετά πήγα στη... Μετά δυο χρόνια πήγα στην Άνδρο. Εκεί ο τουρισμός δεν υπήρχε, στο Κόρθι. Τα παιδιά σαν να βρέθηκαν ξαφνικά σε παράδεισο. Πήρα απόσπαση για την Πάρο και δεν άφηναν το λεωφορείο να φύγει. Το ‘πιασαν απ' τα εξαρτήματα και δεν το άφηναν να φύγει, έκλαιγαν! Εγώ όταν φέρθηκα έτσι, δεν φέρθηκα για να πιάσουν το λεωφορείο να μη φύγει, φέρθηκα γιατί αυτός ήμουνα και εκεί πίστευα. Εντάξει, ήταν μια ευθύνη. Έχω τύψεις ακόμα που τους άφησα στα μισά του χρόνου, αλλά δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, γιατί αν δεν ερχόμουνα τότε, μπορεί να μην ερχόμουνα ποτέ στην πατρίδα μου. Και κατευθύνθηκα λοιπόν μετά περίπου ένα χρόνο στην Πάρο, όπου στην Πάρο πήρα και τη σύνταξη μετά. Πέρασα τα τριάντα πέντε χρόνια και πήρα σύνταξη. Στην Πάρο είμαι στο λύκειο δεκαπέντε χρόνια και τα δεκαπέντε άλλα χρόνια ήμουνα στη διεύθυνση του γυμνασίου. Εκεί ορκίστηκα... Είχα από πριν ορκιστεί να διεκπεραιώσουμε αυτές τις προσεγγίσεις με τους μαθητές και με τους συναδέλφους ως φίλοι. Αυτό θέλει κουράγιο! Αλλά, μπήκα ως φίλος και έφυγα ως φίλος! Σπάνια χρειάστηκε να υψώσω φωνή και σχεδόν ποτέ στους συναδέλφους. Μου ύψωσαν φωνή αλλά δεν ύψωσα φωνή. Καλά τα πήγαμε! Είχα καλούς συναδέλφους, αγαπούσαν τα παιδιά. Έχουμε επαφή ακόμα μέσα από τα ηλεκτρονικά μέσα. Και πρέπει να προσθέσω τώρα αυτό το... τα δυο μεταπτυχιακά που έχω τα τελευταία. Το ένα είναι η «Παριανή[00:20:00] Γνώμη», η εφημερίδα που βγάζαμε από το 1975 μέχρι το 1995 στην Πάρο. Αυτή τι μας έκανε η εφημερίδα; Μας έσπρωχνε να μάθουμε την ιστορία, να μάθουμε τι γίνεται στην Πάρο, να μάθουμε τι γίνεται με τη νεολαία, να μάθουμε τι γίνεται με την αγροτιά, τι γίνεται με την κτηνοτροφία, τι γίνεται με την παραγωγή, τι γίνεται με τον τουρισμό, να σπουδάσουμε τα αρνητικά των υποθέσεων, να αποκτήσουμε μια σοφία θα έλεγα για τα τρέχοντα πράγματα του νησιού. Αυτά η εφημερίδα. Ένα μεταπτυχιακό. Και ιδίως όταν είσαι υποχρεωμένος να γράφεις τα περισσότερα. Να κάθεσαι κάτω και να γράφεις. Έφαγα τη ζωή μου με τα γραπτά. Το άλλο μεταπτυχιακό είναι ο «Αρχίλοχος». Είναι η δουλειά μου στο σύλλογο. Όπου πέρασαν σαράντα πέντε χρόνια και λειτουργεί ακόμα ο «Αρχίλοχος». Και το τρίτο μεταπτυχιακό είναι η επιχείρηση της γραφής. Ότι τόλμησα να γράψω. Είμαι ευχαριστημένος! Ούτε θα το πίστευα ότι θα βγαίνανε αρκετά βιβλία. Βγήκαν πάντως. Με την εφημερίδα, με τον «Αρχίλοχο», με τη δράση από δω από κει κατάφερα, τα μάζεψα και παρά τη δυσκολία... Όταν είσαι στην Πάρο είσαι έξω από τους εκδοτικούς οίκους. Δεν με ένοιαξε, εντάξει, βγήκανε τα βιβλία, τα πήρανε διάφοροι φίλοι, είμαι ευχαριστημένος από αυτή τη σκοπιά, δηλαδή! Εκεί τελειώνει. Και τώρα είμαι συνταξιούχος και γράφω στο Facebook. Αυτό κάνω. Και γράφω διάφορα, σαν να είναι εφημερίδα, σα να συνεχίζω την «Παριανή Γνώμη». Αυτή είναι περιληπτικά η ζωή μου. Θα μπορούσαμε να τη δούμε, ας πούμε, σε εισαγωγικά σε αυτά που λέω «μεταπτυχιακά», έτσι; «Παριανή Γνώμη», «Αρχίλοχος», δασκαλική ζωή, έκδοση βιβλίων, τα γεγονότα της Μυκόνου, ο στρατός, αυτά όλα. Και οι άνθρωποι που με φλόγισαν και με επηρέασαν στη ζωή, απ' τους καθηγητές του γυμνασίου μέχρι τους αξιωματικούς του στρατού, μέχρι τους φίλους που αξιώθηκα να έχω και τους διατηρώ ακόμη και μέχρι τους σπουδαίους της Πάρου με τους οποίους κρατάω κάποια επαφή, τον Νίκο το Σαρρή, με το Μητρογιάννη τον άνθρωπο των συλλόγων, με τον Αλέξη τον Κόκκα, με πολλούς ανθρώπους που κρατήσαμε μια επαφή και λειτουργήσαμε. Τώρα κάποιοι έχουν φύγει, βέβαια. Πήγανε στ' άστρα.

Κύριε Χρίστο μου, τι καθόρισε τον επαγγελματικό σας προσανατολισμό; Αναφερθήκατε ήδη σε κάποια ερεθίσματα που είχατε στη ζωή σας αλλά αν θέλετε, έτσι, να μας το ξαναπείτε πιο συγκεκριμένα.

Κυρίως η δουλειά... η σπουδή στο γυμνάσιο, τα πρότυπα ήταν οι καθηγητές. Και η έλλειψη άλλων οραματισμών τότε, δεν υπήρχανε διάφορα άλλα. Όταν είπα στον πατέρα μου ότι θα ήθελα να γίνω γιατρός ψυχολόγος, μου είπε: «Λεφτά δεν έχουμε!». Γιατί οι σπουδές ήταν περισσότερες και... Εντάξει, μπορεί να ακούγεται καλό επειδή αγαπούσα την ψυχολογία, αλλά θα είχες πολλά χρόνια σπουδών και δεν θα είχες αυτή την ευφορία που γνώρισα εγώ με τα παιδιά. Κυρίως αυτό ήτανε. Η επίδραση, ας πούμε, των ανθρώπων του γυμνασίου. Καλές οι συνθήκες της δουλειάς ήτανε. Ίσως απ' τις πιο άριστες που υπάρχουν, με πολλές διακοπές, με λίγη δουλειά κάθε μέρα. Άλλο που εγώ αναπλήρωνα ίσως αυτές τις ώρες με τον «Αρχίλοχο», γιατί και ο «Αρχίλοχος» μια δουλειά πολιτιστική ήτανε, διδακτική, θα έλεγα. Συνέχισα τη δουλειά εκεί, απλώς αυτή ήταν απλήρωτη. 

Μάλιστα. Μας μιλήσατε πριν για το στρατό και το πανεπιστήμιο αντιπαραθέτοντας τους ανθρώπους σε αυτά τα δύο μέρη. Τι χαρακτηριστικά είχαν εκείνη την εποχή οι άνθρωποι του πανεπιστημίου και του στρατού; Που προφανώς σας καθόρισαν όπως είπατε.

Στο στρατό ίσως ήταν τυχαίο εκεί στο Τάγμα Διαβιβάσεων ή στην μονάδα που είχε της Ιατρικής. Ήταν επόμενο εκεί να βρεις καλούς αξιωματικούς, όχι έντονα ποτισμένους από τη λογική του στρατού. Δεν θα έλεγα αυτό δηλαδή ότι ο στρατός ήτανε καλοί άνθρωποι. Εγώ γνώρισα στο στρατό καλούς ανθρώπους, ήμουνα τυχερός. Απλά το πανεπιστήμιο δεν έστεκε καλά στα πόδια του. Ήταν σχεδιασμένο μάλλον για να δώσει διέξοδο σε επιχειρηματικά σχέδια ανθρώπων της επιστήμης, οι οποίοι είχαν κι άλλη δουλειά. Ήταν καθηγητές στο πανεπιστήμιο, σπάνια πάταγαν εκεί. Συνήθως έκαναν άλλες δουλειές. Οι εκπαιδευτικοί με κύρος και με ανθρωπιά ήταν λίγοι. Πολλοί αντέγραφαν βιβλία ξένων και τα παρουσίαζαν ως δικά τους και άλλοι δεν έγραφαν, δεν ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν κανένα σύγγραμμα. Επρόκειτο για κατάσταση! Επαναλαμβάνω ότι το πανεπιστήμιο, έτσι που το γνώρισα εγώ απ' το '63-'64 μέχρι το '70, ήταν ένας οργανισμός σάπιος, μη καλός. Και έστεκε ένα τμήμα του, ένα ή δυο τμήματα εκεί, με τη φυσική του Αλεξόπουλου και κάνα δυο άλλα. Άλλωστε το ξέρανε και οι ίδιοι. «Εδώ θα σας συμπεριφερθούμε», μας έλεγε στην ορυκτολογία καθηγητής, «ως ανθρώπους και όχι ως ζώα». Δηλαδή, το ξέρανε και οι ίδιοι ότι μας συμπεριφερόντουσαν με αυτόν τον απαράδεκτο τρόπο. Εντάξει, δεν έχει γραφτεί βιβλίο. Θα έπρεπε απ' τα μυθιστορήματα που κάνουν, κάποιος που ασχολείται με το μυθιστόρημα να γράψει γι' αυτές τις καταστάσεις τις κακές που υπήρχαν στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Δεν ξέρω τώρα πώς έχει γίνει. Τώρα άλλωστε, μέσα στους τέσσερις πέντε ανθ[00:25:00]ρώπους, ο ένας είναι ο καθηγητής πανεπιστημίου. Ευκολύνθηκε η αυτή, περνάνε όλοι ακόμα και με ένα ή με δύο, άρα χρειαζόμαστε καθηγητές, άρα και η ποιότητα φαντάζομαι ότι θα ‘χει πέσει. 

Την κατεύθυνσή σας προς τη φυσική τι την καθόρισε; 

Στους στραβούς ο μονόφθαλμος βασιλεύει! Επειδή είχα καλή φήμη εδώ για τα μαθηματικά ή τη φυσική, πίστεψα ότι τα κατάφερνα στη φυσική. Πρώτον αυτό, έτσι; Δεύτερο, το γεγονός ότι είχε έρθει ένα φυλλάδιο και κατατόπιζε πώς είναι τα πράγματα, ότι οι φυσικοί δεν θα συναντήσουν δυσκολία στη δουλειά τους. Αυτά τα δύο ήταν τα οποία με έστρεψαν προς τη φυσική. Είχα και τύχη γιατί έδωσα στο μαθηματικό, στο φυσικό και στο χημικό. Πέρασα στο φυσικό. Τότε δίναμε ανεξάρτητα. Απλά ο καθηγητής μου είπε να πάω στο φιλολογικό και έπρεπε να το κάνω! 

Στο φιλολογικό είπατε; 

Έπρεπε να πάω εκεί. Θα ήταν αρκετά καλύτερα για μένα! Επειδή εγώ για την ιστορία ενδιαφερόμουνα, για την ποίηση ενδιαφερόμουνα, για τέτοια πράγματα. Τα άλλα τώρα να μετράω λυχνίες και τα αμπέρ και τα watt δεν ήτανε της... Τα οποία θέλανε ανατριχιαστικά πολλή δουλειά! Ορθοστασία, να μετράς, να κάνεις καμπύλες μετά... Δεν ήτανε μέσα στη... Απορώ πώς δεν σάλεψα να φωνάζω: «Ζήτω ο Χίτλερ», ν' ανέβω σε ένα τραπέζι όπως ένας δάσκαλος! Δεν ήτανε για μένα, μ' άλλα λόγια! Δεν την αγαπούσα και μπορεί και να μην τα κατάφερνα τόσο.

Παρ’ όλα αυτά, παρότι ακολουθήσατε το δρόμο της φυσικής ως καθηγητής, όλη σας η ζωή ήταν ποίηση και γραφή και…

Ναι! Ναι! Ε, ναι, πήγα εκεί που με έσπρωχνε η καρδιά μου, αυτό είναι.

Ακόμα και ως δάσκαλος απέναντι στα παιδιά ο τρόπος σας ήταν ποιητικός!

Ναι! Ναι, εντάξει. Παιδιά ήταν! Τα 'βλεπες να χαμογελάνε, τους έλεγες κι ένα ποίημα. Ασχολιόντουσαν με αυτά, τους άρεσε! Κάποτε όταν ήρθα στην Πάρο, ήταν πολλά παιδιά στην τρίτη λυκείου. Κι εγώ ήρθα για να αντικαταστήσω μια λυκειάρχη που τα 'δερνε ή που τους έβαζε πολύ χαμηλούς βαθμούς και κάνανε συλλαλητήριο για να φύγει. Ήρθα στη θέση της. Έμπαινα... Μπήκα μέσα, τους είδα λίγο κουρασμένους και λίγο αδιάφορους. Τους έλυνα ασκήσεις εγώ, δεν περίμενα να λύσουν. Φροντιστηριακή μέθοδος, ότι αυτό είναι το πρόβλημα, ελάτε να το λύσουμε. Δεν έκανα αυτό, να σηκώσεις μαθητή και να τον κατεβάσεις να το βάλεις στη θέση του, να φέρεις άλλον και να περάσει η ώρα. Τους έλυνα εγώ τις ασκήσεις, απόρησαν γι' αυτό. Αλλά μια μέρα χρειάστηκε να τους διαβάσω τη Στέρνα του Σεφέρη μέσα για να ξυπνήσουν λίγο. Ε, μια κοπέλα μου ζήτησε το βιβλίο και το πήρε να το διαβάσει. Της άρεσε η ιδέα αυτή. Όταν στην Άνδρο το έκανα αυτό και είπα απέξω στίχους από το Επιφάνια: «... όσο ζητάς να θυμηθείς τα παιδικά σου χρόνια, εκείνους που έφυγαν, εκείνους που χάθηκαν μέσα στον ύπνο τους πελαγίσιους τάφους, όσο ζητάς τα σώματα που αγάπησες να σκύψουν κάτω απ' τα σκληρά κλωνάρια των πλατάνων, εκεί που στάθηκε μια αχτίδα του ήλιου γυμνωμένη και σκίρτησε ένας σκύλος και φτεροκόπησε η καρδιά σου…» Το θυμόμουνα όλο απέξω. Όταν τέλειωσα, είχανε παγώσει όλα! Είχανε μείνει! Λες και δεν το περίμεναν. Απορώ! Δεν έμπαινε ο φιλόλογος να τους πει ένα ποίημα; Εγώ διέκοψα τη φυσική και τους είπα ένα ποίημα. Πάγωσαν! Εντυπωσιάστηκαν! Ήταν απ' τις μεγάλες στιγμές στη ζωή μου αυτό, γιατί είδα τι επίδραση μπορεί να έχει η ποίηση! Δεν το περίμενα αυτό. Όπως και στην Πάρο όταν έλεγα στίχους του Καβάφη, μπήκα στην τάξη και δύο δεκαεξάχρονα είχαν δακρύσει! Δεν μπήκα για να τους κάνω να δακρύσουν. Έλεγα το στίχο απ' τα σκαλοπάτια του σχολεί[00:30:00]ου, μπήκα μέσα... Ε, εκεί είδα λοιπόν... Αν κάναμε για ένα έργο πώς επιδρά η ποίηση, θα τα 'βαζα αυτά τα... αυτά, αυτά, την κοπέλα που μου ζήτησε τον Σεφέρη, τα παιδιά εκεί που πάγωσαν όταν άκουσαν, εντυπωσιάστηκαν πολύ και απολιθώθηκαν καλύτερα, απολιθώθηκαν! Και αυτό με τους μικρούς. Θα ‘βαζα τρεις εικόνες. Μια εικόνα, δεύτερη εικόνα, τρίτη εικόνα. Οι μικροί δεκαέξι χρονώ, έφηβοι που δακρύζουν. «Δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό». Με τον Καβάφη.

Τι σημαίνει ποίηση για σας; 

Άντε να απαντήσει κανείς! Άντε να απαντήσει. Ποίηση είναι μια μορφή αγάπης, λέει ένας Σύρος ποιητής. Είναι ένας λόγος επαναστατικός, έξω απ' την τρέχουσα λογική του λόγου δηλαδή, ο οποίος βγαίνει από την καρδιά και πορεύεται προς την καρδιά του άλλου. Προκειμένου να τον κάνει να εννοήσει μιαν άλλη κατάσταση, η οποία περνάει μεν δίπλα μας αλλά δεν την συνειδητοποιούμε. Πολλά μπορεί να πει κανείς για την ποίηση. Πολλά. Είναι από τα... απ' τις υποθέσεις που έχουν ορισμούς άπειρους για το τι μπορεί να είναι μια ποίηση και πολλοί συγγραφείς που τους ρωτάνε, ο καθένας δίνει τη δική του ερμηνεία. Έχει αξία γι’ αυτό. Όταν έκανα ένα βιβλίο για την ποίηση, ασχολήθηκα με τους ορισμούς αυτούς. Πώς λέγεται; Το βιβλίο λέγεται: «Ξεκλειδώνοντας την ποίηση». Και πιάνει αυτούς τους ορισμούς που είναι πάρα πολλοί. Τι λέει ο Ελύτης; «Γράφω ποίηση για να ερωτεύομαι σωστά!». Γράφω ποίηση για να ερωτεύομαι σωστά. Ο καθένας έχει τα δικά του. Αλλά εκεί που θέλω να σταθώ είναι στην τάση του σνομπ που έχουμε για πράγματα τα οποία είναι η ταυτότητά μας. Ο Ελύτης λέει: «Νὰ τὸ σπαράγγι νὰ ὁ ριθιὸς νὰ τὸ σγουρὸ περσέμολο τὸ τζεντζεφύλλι καὶ τὸ πελαργόνι ὁ στύφνος καὶ τὸ μάραθο Οἱ κρυφὲς συλλαβὲς ὅπου πάσχιζα τὴν ταυτότητά μου ν΄ ἀρθρώσω…» Η ταυτότητά του δηλαδή ήταν αυτή, η χλόη. Η ταυτότητα της Ελλάδας μ' άλλα λόγια. Η ταυτότητα της Ελλάδας είναι η ποίηση. Το είπε τελευταία ο Θανάσης ο Βαλτινός. Δεν είναι οι θεοί οι παλιοί κτλ., είναι η ποίηση από τον Όμηρο και πέρα! Έχουμε επίγνωση ότι έχουμε τα δύο Νόμπελ από τους... απ' το Σεφέρη και τον Ελύτη; Αυτό είναι απίστευτο, δηλαδή η διάσταση που έχουμε με τον ποιητικό λόγο! Πρώτο πρώτο, ποίηση υπάρχει παντού. Θυμάμαι μια φιλόλογο που ξίνισε, δεν ήθελε να της πω διάφορα, γιατί τέτοια σνομπαρία; Διότι έπρεπε να τη ρωτήσω: «Δεν τραγουδάς, κορίτσι μου; Ποίηση δεν είναι αυτό;». Ο «Αρχίλοχος» τραγούδαγε. Τα ποιήματά του τα τραγούδαγε. Απλώς τα θυμόντουσαν τότε. Η ποίηση είναι παντού, είναι στο αίμα μας! Υπάρχει, τρέχει! Δεν είναι δυνατόν να αδιαφορείς εσύ! Κάνω λοιπόν μια εκδήλωση στον «Αρχίλοχο» για την ποίηση και είχα στελέχη του συμβουλίου και νεαρούς: «Ε, ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται τώρα για την ποίηση!». «Είστε καλά;», τους λέω, «είστε καλά; Δυο Νόμπελ έχουμε κι αυτά από την ποίηση είναι! Είστε καλά; Έχουμε τον Όμηρο, τον ξέρει όλος ο κόσμος! Από αυτόν αρχίζουν όλοι, οι πάντες! Και είστε... Έρχεστε να πείτε... Έχουμε το Άξιον Εστί που έγινε πασίγνωστο σε όλα τα στάδια του κόσμου παρουσιάστηκε και μου λέτε τώρα εσείς ότι ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται για την ποίηση; Για τι ενδιαφέρεται;». Ε, ναι!

Πολύ μεγάλο κεφάλαιο η ποίηση και πραγματικά για όσους μπορούν να το αισθανθούν, συγκινητικό. Επανερχόμενοι στην πορεία της ζωής σας, αναφέρετε κάποιες, κάποιους σταθμούς στη ζωή σας ως μεταπτυχιακά, τα παρομοιάσατε. Με [00:35:00]την «Παριανή Γνώμη» την εφημερίδα πώς έτυχε να εμπλακείτε; 

Το '74 έβαλα υποψηφιότητα για βουλευτής. Με πίεσαν από τη Σύρο ότι είναι η ώρα να δώσουμε μια μάχη για αλλαγή. Έκανα ένα μήνα να πάρω την απόφαση, αλλά ήταν καθημερινή η πίεση απ' το τηλέφωνο. Πίεση, πίεση, πίεση! Ποιος είμαι εγώ που θα έβαζα; Πρώτα-πρώτα δεν είχα χρήματα! Ήτανε και ο διευθυντής στο φροντιστήριο που με παρακίνησε: «Δεν πειράζει! Κάν’ το! Μια εμπειρία θα είναι!». Ωραία, είχα επαφή τότε με τα παιδιά στην Πάρο, έπεσε η Χούντα, άρχισε να αναζωπυρώνεται η κατάσταση για τη συλλογική ζωή, να φτιάξουμε μια εφημερίδα. Κάνουμε λοιπόν μερικές συναντήσεις και φτιάχτηκε μια εφημερίδα. Ό,τι πρέπει για μένα που μάθαινα να γράφω τότε. Άλλωστε μαζί με τον Γιάννη τον Γκίκα αποφασίσαμε να μη λογαριάσουμε τις αναστολές που υπήρχαν. «Όχι τώρα, και όχι…» και να πάμε στο γραφείο να βγάλουμε το πρώτο φύλλο. Έτσι, έζησε είκοσι χρόνια η εφημερίδα. Έτσι... Πρέπει ν' αναφέρω και τους συμμαθητές που ασχολήθηκαν. Όπως είναι ο Αργουζής, ο Νίκος ο Σαρρής, ο Τάσος ο Κοντόσταυλος, η Μοσχούλα η Κοντόσταυλου. Υπήρχε δηλαδή ένας... μια ομάδα από δεκαπέντε ανθρώπους, οι οποίοι ενδιαφέρθηκαν. Η Δήμητρα η Σοφιανού, η γυναίκα μου, η οποία έγραφε τα ιστορικά κείμενα. Έτσι, έζησε η εφημερίδα… Φύλλα έχεις δει παλιά; Να σου δώσω μερικά, ε;

Ναι!

Ναι!

Ναι!

Ένα μεταπτυχιακό. Το εννοώ αυτό! Έμαθα τόσα από την εφημερίδα... Με ρώτησαν στην παρουσίαση ενός βιβλίου: «Πώς μάθατε να γράφετε;», «Από την “Παριανή Γνώμη”», τους λέω. Από την εφημερίδα. Έπρεπε να ασκηθώ! Να γράψεις τον υπότιτλο της εφημερίδας, να γράψεις το κύριο άρθρο, να γράψεις τους υπότιτλους φωτογραφιών, να γράψεις εκείνο, το άλλο, να γίνεις κατανοητός σ' αυτό που θες να πεις. Κάτι που με σπρώχνει και για την ποίηση. Μια ποίηση που να μην είναι γρίφος, να γίνεται κατανοητή, να έχουν οι λέξεις από μόνες τους μια μουσική πάντως, και να γίνεται κατανοητό αυτό που θες να πεις. Να μην ψάχνει ο άλλος: «Μα τι λέει αυτός;».

Έτσι είναι. Και μετά περάσατε στην ενασχόλησή σας με το σύλλογο του «Αρχίλοχου» ή παράλληλα τα κάνατε αυτά; 

Άλλο η «Παριανή Γνώμη», άλλο ο «Αρχίλοχος» και άλλο και το σχολείο. Άλλα πράγματα ήτανε. Ο «Αρχίλοχος» ήθελε καθημερινή φροντίδα, αλλά περνούσαν οι δραστηριότητες του «Αρχίλοχου» μέσα από την εφημερίδα. Παράλληλα περνούσαν κι άλλες δραστηριότητες. Σας λέω, είναι πραγματικό μεταπτυχιακό μια εφημερίδα! Και είναι πραγματικό μεταπτυχιακό ένα σύλλογος για το πως... Αν ενδιαφέρεσαι, ε; Δεν είναι να πας κάθε εβδομάδα στο συμβούλιο και να βαριέσαι. Να κάνεις έργο! Να δεις τι γίνεται, να μιλήσεις, να κάνεις... Να βάλεις τον άλλον να μιλήσει, να δεχτείς τις ομάδες που έχουν να σου πουν κάτι, να οργανώσεις το θέατρο, να οργανώσεις μια συνεστίαση. Όλα αυτά είναι φοβερά ζητήματα πολιτισμού! Να δώσεις βήμα, όπως το ελεύθερο βήμα. Να δώσουμε βήμα σε ανθρώπους. Θέλουν να μιλήσουν. Πρέπει να τους δώσεις ένα βήμα, να τους δώσεις μια ευκαιρία! Αυτά όλα ήταν πολύ σπουδαία πράγματα. Μερικά τα συνεχίζω ακόμα, αφού έβαλα τώρα υποψηφιότητα για τον «Αρχίλοχο». Βέβαια, μας έπιασε η πανδημία και μας σταμάτησε. Αλλά, τώρα στα γεράματα ξανάβαλα υποψηφιότητα, να δώσουμε μια διάσταση από την αίγλη του παλιού στην ακινησία του νέου! Γιατί υπάρχει μια στροφή προς την ευζωία, δεν είναι εκείνος ο ενθουσιασμός μετά τη δικτατορία, να πάρουμε μέρος και να... Και μέσα εκεί βέβαια διακρίνονται κάποιοι άνθρωποι ποιότητας από τη νεολαία. Να, όπω[00:40:00]ς τώρα αυτοί που κάνανε το Φεστιβάλ, εσείς που ασχολείστε με αυτά. Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι βρίσκουν στην ποιότητα νόημα ζωής και ασχολούνται. 

Μεγάλη η κοινωνική σας δράση και μέχρι σήμερα συνεχίζετε και μπράβο! Αυτός πρέπει να είναι ο ρόλος του ανθρώπου, ο ρόλος του ενεργού πολίτη. Εσάς τι σας κινητοποίησε ώστε να ασχοληθείτε τόσο ενεργά κοινωνικά;

Μάλλον αγαπώ πολύ τους ανθρώπους, γιατί δεν ξέρω να σου απαντήσω, αλλά νομίζω ότι αυτό είναι. Την έννοια της αγάπης με την έννοια του ενδιαφέροντος. Νοιάζομαι για το τι κάνει ο άλλος! Μάλλον αυτό ήταν. Θέλω κόσμο, μ' άλλα λόγια! Και για αυτό ίσως καλύτερα ήταν αυτό το δασκαλίκι από το ιατριλίκι. Εκεί τους βλέπεις έναν-έναν, στο ιατριλίκι λέω. Εκεί όμως έχεις άλλα πράγματα. Έχεις μάτια να σε κοιτάνε, έχεις καρδιές που φτερουγίζουν και πρέπει να τους βοηθάς. Είναι άλλα τα πλαίσια της μιας δουλειάς και της άλλης. 

Αναφερθήκατε στην ποιότητα. Τι σημαίνει για σας «ποιότητα» ή «ποιότητα ζωής» συγκεκριμένα.

Εντάξει, ο Ελύτης λέει ότι χρειάζεται ποιότητα ακόμα και για να κάνεις μια επανάσταση και να πετύχει. Η ποιότητα είναι κυρίως προς το μέρος της περισσότερης ανθρωπιάς, περισσότερης ελπίδας και της περισσότερης ομορφιάς. Όταν λες ποιότητα, έχει και το ήθος μέσα. Ποιότητα για να ζεις. Απαραίτητα να έχεις επαφή με τους ανθρώπους, να έχεις τη χαρά ότι κάτι παίρνεις και κάτι δίνεις. Και λέω χαρά! Η χαρά είναι προς καλλιέργεια. Καλλιεργούμε τρόπους ώστε να δώσουμε χαρά και νόημα. Διότι η ζωή από μόνη της δεν έχει νόημα, αν δεν της δώσεις εσύ. Εσύ της δίνεις, λοιπόν, ένα νόημα που να χωράει ανθρώπους. Διότι έλεγε κι ο Αϊνστάιν: «Τι να πω στον άλλο που μπορεί να βάλει σκοπό να εξολοθρεύσει την ανθρωπότητα;». Αυτά μπορώ ν' απαντήσω εγώ γύρω από το θέμα. Είμαι ευχαριστημένος ότι την αναζητήσαμε πάντως, και με την εφημερίδα και με τον «Αρχίλοχο» ιδιαίτερα, την ποιότητα. Ναι, μπορεί να θέλει πληρέστερο ορισμό, αλλά δεν τα καταφέρνω πάντα.

Μια χαρά! Ο σύλλογος του «Αρχίλοχου» ήρθε σε ένα περιβάλλον της Πάρου το οποίο πώς ήταν εκείνη την εποχή;

Εκείνη την εποχή είχανε σταματήσει όλα, λόγω της δικτατορίας διότι απαγορευόταν οι συγκεντρώσεις και οι... Μετά τη δικτατορία λοιπόν, υπήρχε μια μεγάλη τάση προς συλλογική ζωή και προς συνένωση πάλι των ανθρώπων και προς δημοκρατική ζωή. Έτσι, μαζεύτηκαν κάποιοι άνθρωποι, οι οποίοι ήθελαν να κάνουν ξανά τον ποδοσφαιρικό σύλλογο που υπήρχε, αλλά μαζί ήταν και κάποιοι άλλοι οι οποίοι θέλανε να δώσουνε μια άλλη διάσταση στο σύλλογο, να είναι πολιτιστικός σύλλογος. Έτσι έγινε Μ.Ε.Α.Σ. Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Αθλητικός Σύλλογος. Έτσι λεγόταν. Στη συνέχεια το αθλητικό πήρε άλλη διάσταση και έμεινε ο πολιτιστικός σύλλογος. Γιατί το αθλητικό μέρος κυρίως ποδοσφαιρικό έγινε και ναυταθλητικό. Ευτυχώς που ιδρύθηκαν αυτοί οι σύλλογοι. Ο «Αρχίλοχος» υπήρξε βοηθός και των δύο. Και του αθλητικού τμήματος και του ναυταθλητικού, το οποίο ευδοκιμεί στην Πάρο με καλούς ανθρώπους εκεί που... Ικανούς ανθρώπους και στη Νάουσα και στην Παροικιά. Υπάρχουν δηλαδή αυτοί οι αθλητικοί σύλλογοι οι ναυτικοί. Της Παροικιάς και της Νάουσας. Και υπάρχουν και τα ποδοσφαιρικά σωματεία. Ο «Αρχίλοχος» έμεινε στο πολιτιστικό έργο. Αναδείχτηκα[00:45:00]ν πρόσωπα, αναδείχτηκαν καταστάσεις. Εξαιτίας του «Αρχίλοχου» έγινε η Σχολή Μουσικής του Δήμου. Διότι ξεκίνησε ο Σαρρής τα μουσικά του με τους μαθητές του σχολείου και κατενοήθη η ανάγκη να γίνει μια επίσημη σχολή μουσικής και έγινε, είναι κατόρθωμα για την Πάρο! Σήμερα λοιπόν υπάρχει... Αν αναζητήσει κανείς τον πολιτισμό της Πάρου, υπάρχει ο μουσικός πολιτισμός. Πολλά, πολλές ομάδες ανθρώπων που κάνουν μουσική. Η σχολή του Δήμου, η σχολή της Μαρουλίας, ταλέντα που βγαίνουν, τραγουδίστριες και τραγουδιστές. Η Σπανού η Κική, η άλλη η Μπιζά η οποία είναι υψίφωνος και άλλοι πάρα πολλοί, οι οποίοι θα αποδώσουν. Τότε στην Πάρο δεν υπήρχε παρά τίποτα. Πρέπει να το κατανοήσετε αυτό. Υπήρχαν οι παλιοί μουσικοί και ουδέν. Υπήρχε ο Κλαρίνος, υπήρχε ο σαντουριέρης. Έναν-έναν τον φέρναμε και κάποια ώρα είπε ο σαντουριέρης: «Δεν μπορώ πια!». Και ο Κλαρίνος είπε: «Έχω κουφαθεί, δεν μπορώ!». Μας έπαιξε μεν στο... Μας έπαιξε σε μια γιορτή που κάναμε, αλλά αυτοί παρέδιναν τα όπλα και δεν υπήρχε από κάτω τίποτα. Υπήρχε ένας Σαρρής και κάποιοι άλλοι. Πήρε τα παιδιά, και διαμόρφωσε μια κατάσταση στην Πάρο σήμερα που είναι γεμάτη από μουσικούς. Δεν μπορέσαμε να προβλέψουμε τις εξελίξεις πώς θα είναι, γιατί δρουν ξέρετε πολλαπλασιαστικά και με γεωμετρική πρόοδο. Αυτό έγινε με τη μουσική. Το ένα φέρνει δύο, το δύο τέσσερα, το τέσσερα οκτώ. Αυτό έγινε με τη μουσική. Τόσο ταλέντο δεν θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι υπάρχει, και όμως να! Διακρινόταν η Νάξος τότε, όχι η Πάρος. Η Πάρος δεν είχε. Είχε τους παλιούς μουσικούς. Οι οποίοι έφευγαν ο ένας μετά τον άλλο. Τώρα έχει νεότατους μουσικούς.

Κατά τη γνώμη σας, κύριε Χρίστο, ποιος είναι ο ρόλος του πολιτισμού στον άνθρωπο και πώς γίνεται βίωμά του;

Κοιτάξτε! Κανείς δε λέει: «Πάω να κάνω πολιτισμό!». Το βρίσκει σαν ανάγκη στην πορεία του. Υπάρχει μια τάση μέσα από τον άνθρωπο να φτάσει τον ουρανό, να φτάσει το τέλειο. Δέστε τους παλιούς ξυλουργούς, δέστε εκείνους που κάνανε τα τάματα, καρεκλάκια και τάματα! Δέστε τους παλιούς μουσικούς! Κάτι τους έσπρωχνε. Πώς μαθαίνανε τη μουσική; Πολλοί είναι αυτοδίδακτοι. Κάτι σε σπρώχνει από μόνος σου και προχωράς. Σαν να μην αρκεί η τρέχουσα ζωή της καθημερινότητας, να θέλει κάτι πιο πέρα ο άνθρωπος για να καρποφορήσει. Και έτσι το ένα φέρνει το άλλο και υπάρχει και μια συνέχεια. Ας πούμε, ο αδερφός της μάνας μου ζωγράφιζε και μου 'λεγε η μάνα μου ότι της έλεγε: «Θα ξεπεράσω το Ραφαήλ!». Μέσα στις Λεύκες τώρα στο κτηνοτροφικό χωριό εκείνο που είχε χοίρους στο δρόμο και κότες, ένα απλό αγροτόπαιδο πώς ήξερε το Ραφαήλ; Είναι απορίας άξιο! Πώς τον ήξερε και έλεγε: «Θα ξεπεράσω το Ραφαήλ!». Να, αυτό είναι έργο του. Αυτό το... Και εκείνο είναι έργο του πάνω. Δε λέει: «Θα κάνω ζωγραφική», ξαφνικά βρίσκει ότι τα καταφέρνει. Βέβαια πολλοί, ενώ μπορεί να είναι, να έχουν μέσα τους αυτό το μουσικό τάλαντο –και εδώ είναι ο προορισμός του σχολείου– δεν ευρίσκονται μπροστά στις συνθήκες να ανθίσουν. Και εδώ είναι το σχολείο, εκείνο που οφείλει να κάνει είναι να κάνει τα παιδιά να ανθίσουν! Να βγάλει το ζωγράφο, τον ποιητή, τον Αϊνστάιν, το Μότσαρτ, διότι οι άνθρωποι είναι λίγο μαγικοί. Αυτό που έχουν μέσα τους, δηλαδή, δεν το ξέρουμε. Είναι ελατήρια τα οποία μπορεί να αποσυσπειρωθούν, αλλά και να μην αποσυσπειρωθο[00:50:00]ύν ποτέ. Να μη βγουν ποτέ έξω. Ένα κακό σχολείο μπορεί να σε κάνει να σωπάσεις. Για δέστε! Άνθρωποι γράφουν απ' τα πενήντα και πέρα. Ο Ζοζέ Σαραμάγκου άρχισε να γράφει από τα πενήντα και πήρε το Νόμπελ! Ναι.

Η εξέλιξη του σχολείου στις μέρες μας πώς σας φαίνεται; 

Το σχολείο πρέπει να ξαναγίνει από την αρχή. Δεν τα πάει καλά! Όλα αυτά με τις εξετάσεις, όλα αυτά καταντούν μάταια. Αυτό το κυνήγι της γνώσης και τέτοια. Σήμερα γνώση μπορεί να πάρει κανείς από τα πάντα. Και εκεί που... Για τις Λεύκες έπρεπε να αναφέρω ότι στο σχολείο πηγαίναμε στο δημοτικό, αλλά πολλά παιδιά ήταν παραγιοί. Δηλαδή, άλλο δούλευε στο ξυλουργείο, άλλο στο τσαγκάρικο, άλλο στο ραφτάδικο. Έτσι μάθαιναν δουλειές του χεριού. Το χέρι είναι αγωγός πληροφοριών. Το χέρι μεταβιβάζει πληροφορίες πολύ σπουδαίες στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Το σχολείο δεν μπορεί να τα καλύψει όλα. Το σχολείο δεν μπορεί μόνο να σε μαθαίνει, να σε βάζει κάτω και να μαθαίνει και να σε σηκώνει μετά στον πίνακα: «Λέγε!», όπως έκανε ο θεολόγος στην Εύβοια. Άλλος είναι ο προορισμός του σχολείου. Τον έχουν βρει λιγάκι στις σκανδιναβικές χώρες. Το σχολείο είναι εργαστήρι ζωής κυρίως. Δηλαδή, θα έβλεπα ένα γυμνάσιο που στέλνει τα παιδιά στο Κέντρο Υγείας να μάθουν Πρώτες Βοήθειες, στέλνει τα παιδιά να μαζέψουν ελιές, τα μαζεύει μετά και μαζεύουν τις πληροφορίες, τα πάει στο ελαιουργείο, τα πάει σε ένα άλλο εργαστήριο. Είναι άλλος τρόπος. Δεν είναι βιβλία και διάβασμα και πάμε στο σχολείο να πούμε το μάθημα. Το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλο πρόβλημα. Πρέπει απ' την αρχή να... Πρέπει να επανιδρυθεί!

Ας ελπίσουμε! Πραγματικά είναι πολύ σοβαρό αυτό που λέτε. Αλλά και η έννοια του δασκάλου πώς προσδιορίζεται–

Ο δάσκαλος θα είναι ο συντονιστής.

Κατά τη γνώμη σας;

Ο δάσκαλος θα συντονίζει. Θα ξέρει πολλά πράγματα και θα συντονίζει. Δεν θα παραιτηθεί από το ρόλο του. Απλά, χρειάζεται νέες σχολές δασκάλων. Εγώ όταν έβγαλα τη Φυσική, δεν έβγαλα σχολή δασκάλου. Πήγα στο γυμνάσιο στη Μύκονο και μου λέει ο γυμνασιάρχης: «Σε περιμένουν τα παιδιά μέσα». Ούτε παιδαγωγικά ήξερα εγώ, ούτε που βρίσκονται ήξερα. Δεν είναι δυνατόν να μαθαίνουμε μπαρμπέρηδες στου τρελού τα γένια. Χρειάζεται να γίνουν Σχολές Δασκάλων! Ναι μεν, έχεις μία ειδικότητα, μπορεί να έχεις και μια δεύτερη ειδικότητα, αλλά εκεί μαθαίνεις να συντονίζεις τα πράγματα. Σήμερα με το διαδίκτυο πάρα πολλά πράγματα έχουν αλλάξει. Θα σ' τα πει εκεί. Πατάς ένα κουμπάκι και βγαίνει η όπερα βγαίνει το... του Μότσαρτ το «Ρέκβιεμ». Εσύ που κάνεις μουσική. Τους βάζεις να παρακολουθήσουν τα πνευστά, την υψίφωνο, τη μεσόφωνο. Δεν χρειάζεται να κάθεσαι εσύ να... Κάτσε ήσυχα και να τους λες: «Να τα!». Είναι οι συνθήκες ό,τι πρέπει για να αλλάξει εκ βάθρων το ελληνικό σχολείο. Από την αρχή. Καινούργια πράγματα. Αν σκεφτείτε ότι ως μαθητές του σχολείου, κάναμε ιστορία, απαράδεχτα βιβλία, τα οποία τα πληρώναμε. Δεν μας βγάλαν ποτέ έξω να δούμε τις κολώνες, να δούμε αυτό το κάστρο, να ζωγραφίσουμε, να... Εδώ κολώνες, άρα υπήρχε κάποια εκκλησία, κάποιο κτίριο. Μες στο σχολείο, μες στην τάξη. Θυμάσαι τη διαδρομή που κάναμε.

Και σας ευχαριστώ πολύ γι' αυτήν! Η εμπειρία σας στη Μύκονο, απ' τα γεγονότα της Μυκόνου, τι σας άφησαν; 

Απ’ τα γεγονότα της Μυκόνου είναι τρία τέσσερα πράγματα. Πρώτα-πρώτα, ο ενθουσιασμός των παιδιών. Δεύτερο, η ανάγκη να έχουν μια ανθρώπινη εκπαίδευση. Τόσο πολλή ανάγκη, που την είδα και στην Άνδρο και στην Πάρο, βέβαια. Τόσο! Να ασχοληθεί ο εκπαιδευτικός με τη ζωή τους. Τρίτο, ο απρόσεκτος συνάδελφος που είχα. Ο οποίος, ναι μεν, μπ[00:55:00]ορούσε να ενδιαφέρεται για τα παιδιά, αλλά ήταν και εξαιρετικά απρόσεκτος, με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε σε καταστάσεις δύσκολες. Τέταρτο, ο φοβερός γυμνασιάρχης που είχα, ο οποίος πρέπει να ήταν ψυχή και σώματι πολύ αντιδραστικός και κακός άνθρωπος. Πρέπει να ζήλεψε που μας αγαπούσαν ιδιαίτερα. Μας απειλούσε, δεν ήθελε βαθμούς να βάζουμε στα παιδιά. Σα να έπρεπε να μας κρατάει το χέρι να βαθμολογήσουμε. Πίεζε να βάζουμε κάτω από τη βάση. Ήθελε να απορρίπτονται μαθητές. Πρέπει να ήταν ψυχή και σώματι χουντικός. Να το προσδιορίσω. Ψυχικά χουντικός, δηλαδή ανθρώπος με ανεξέλεγκτες ψυχολογικές ιδιότητες, ήθελε γιατρό. Και δεύτερο, θεωρητικά να ήταν χουντικός. Του έδωσα ένα βιβλίο ποιητικό και μου είπε: «Δεν έπρεπε να μου το δώσεις! Αν ζοριστώ, θα το δώσω!». «Ποιητικό βιβλίο είναι! Τι να δώσετε;», του λέω. Μου το ‘λεγε πάρα πολλές φορές: «Δεν έπρεπε να μου το δώσεις το βιβλίο!». Τι έπρεπε να κάνει; Να πάει να αγοράσει ένα βιβλίο και να μου προσφέρει δώρο: «Να! Ως αντίδωρο!». Ή να με κεράσει στο καφενείο. Είχα λοιπόν ένα απίστευτα αρνητικό διευθυντή στο σχολείο. Δεν ήταν διευθυντής, γυμνασιάρχης. Μετά γίναμε διευθυντές. Άλλα, άλλα εκεί. Είχε εξουσία με άλλα λόγια.

Κύριε Χρίστο μου, μέσα από την πορεία της ζωής σας, ποιο είναι τελικά το καταστάλαγμα; Και τι θα θέλατε να μεταφέρετε στη νέα γενιά;

Το καταστάλαγμα ποιο είναι; Είναι να ενδιαφέρεται κανείς για τους ανθρώπους, να δίνει νόημα στη ζωή του και να πηγαίνει πάντα προς την περισσότερη ελπίδα! Να εργάζεται προς τα εκεί! Αυτά είναι κυρίως. Αυτό είναι το καταστάλαγμα.

Ευχαριστούμε πάρα πολύ, κύριε Χρίστο μου!

Κι εγώ! 

Θα τα ξαναπούμε με την πρώτη ευκαιρία. Πραγματικά, η πορεία σας και η ζωή σας είναι πρότυπο και να συνεχίσετε να εμπνέετε και να δίνετε το καλό παράδειγμα στους γύρω σας! 

Να 'στε καλά!