[00:00:00]Καλησπέρα σας.

Καλησπέρα.

Θα μας πείτε το όνομά σας;

Λία Καμάρω.

Είναι Πέμπτη 15 Οκτωβρίου 2020. Βρίσκομαι με την κυρία Λία Καμάρω στον Άλιμο της Αττικής. Ονομάζομαι Κατερίνα Βλαχάκη, είμαι ερευνήτρια στο Istorima και ξεκινάμε.

Μάλιστα.

Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τα χρόνια στην Πόλη;

Για τα χρόνια στην Πόλη. Γεννήθηκα στην Πόλη. Αν θέλετε χρονολογία, μπορώ να πω. Δεν είμαι… Είμαι του 1936. Ανήκω σε μία οικογένεια που ήτανε πολυπληθής. Ζούσαμε και μεγαλώσαμε με τον πατέρα, τη μητέρα, τη γιαγιά, του πατέρα τη μητέρα, την αδελφή του πατέρα μας. Είχαν έναν αδελφό μικρότερο από μένα. Αυτά τα οικογενειακά. Τώρα θέλεις για το σχολείο; Ξεκίνησα κατευθείαν από το Ζάππειο Παρθεναγωγείο από την Πρώτη Δημοτικού. Μπήκα στο Ζάππειο το '43 και τελείωσα το '55. Όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης τις έχω κάνει στο Ζάππειο. Ήμασταν αρκετά παιδιά. Στο δημοτικό ήμασταν αγόρια και κορίτσια, μεικτό. Το γυμνάσιο και λύκειο, που τότε ήτανε ενιαίο, δεν λέγαμε τρία χρόνια γυμνάσιο και τρία χρόνια λύκειο. Λέγαμε έξι χρόνια γυμνάσιο. Αυτό ήτανε μόνο για τα κορίτσια. Δεν είχαμε τ' αγόρια, φεύγανε. Είχα πάρα πολύ καλούς δασκάλους, τόσο στο δημοτικό, όσο και στο γυμνάσιο. Ξεκινήσαμε μετά το δημοτικό κάπου 37 παιδιά. Αλλά καταλήξαμε, ως τελειόφοιτες, μόνο 15. Και μάλιστα η 15η ήταν και μετακλητού στο προξενείο κόρη. Μετά από το Ζάππειο, στο οποίο πήρα πάρα πολλά… Τους καθηγητάς μου τους αγαπούσα, και τους δασκάλους μου πάρα πολύ. Τους θυμάμαι κιόλας… Και θα βγει τώρα, από εκεί θα φανεί… Θέλησα να πάω στο πανεπιστήμιο. Επειδή θα έφευγε η καθηγήτρια η οποία έκανε Βιολογία στο σχολείο, το σχολείο με προέτρεψε να πάω προς τη Βιολογία. Βέβαια εγώ ήμουνα ξετρελαμένη με τα Μαθηματικά, με τη Βιολογία, με τη Φυσική και με τη Χημεία. Και αποφάσισα να πάω στο πανεπιστήμιο. Πήγα δύσκολα στο πανεπιστήμιο, από απόψεως οικογενείας. Όταν είπα ότι «Θέλω να σπουδάσω και να πάω» στον πατέρα μου, μου είπε, πρώτη φορά στη ζωή του «Να σου δώσω μια ανάποδη να σε κολλήσω στον τοίχο». Διότι είχανε γίνει τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου και εγώ μετά μερικές μέρες, τον ανήγγειλα την επιθυμία μου, κι έπρεπε μέχρι την αρχή Οκτωβρίου να είμαι τακτοποιημένη για το πανεπιστήμιο. Κι είχε δίκιο ο άνθρωπος. Μετά όμως, όταν το συζητήσαμε, προκάλεσα συζητήσεις κι αυτές, μπήκα. Το περίεργο δεν είναι που ήμουνα στη Βιολογία… Δύο ήμασταν Ρωμιές, όλοι οι άλλοι ήταν Τούρκοι. Το περίεργο είναι που τολμήσαμε και οι δύο, μετά εκείνα τα σπασίματα και την κακοποίηση του στοιχείου μας στην Πόλη, να τολμήσουμε να πάμε στο πανεπιστήμιο. Για να είμαι και κατοχυρωμένη, επειδή το αυτό μου, το δίπλωμά μου είχε βαθμό άριστα και το τουρκικό Υπουργείο Παιδείας έδινε το δικαίωμα σε αυτά τα διπλώματα να μπούνε στην Ανωτάτη Εμπορική χωρίς εξετάσεις εισαγωγικές, έκανα κι εκεί μια εγγραφή. Κανονική εγγραφή, την οποία μετά δεν τη χρησιμοποίησα. Τώρα που μεγάλωσα, θυμήθηκα ότι έπρεπε και εκείνη να… Ενώ ήταν εν υπνώσει, να ξανακάνω και κείνη τη σχολή. Αλλά δεν έγινε.

Τώρα, όταν τελείωσα, διορίστηκα κατευθείαν σχεδόν σε όλα τα λύκεια της Πόλης. Καταρχήν, είχε φύγει ο εκπαιδευτικός που έκανε Βιολογία στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και διορίστηκα στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Τέσσερα χρόνια ήταν[00:05:00] το πανεπιστήμιο, τα οποία τέσσερα χρόνια σ' αυτά περιορίστηκα. Κανονικότατα δηλαδή. Διορίστηκα στη Μεγάλη Σχολή κι ανέλαβα τις τάξεις του γυμνασίου και τις τάξεις του λυκείου. Και τότε είχαμε δύο τμήματα στην Πρώτη Γυμνασίου, δύο τμήματα στη Δευτέρα Γυμνασίου, ένα στην Τρίτη Γυμνασίου. Η Πρώτη Λυκείου ήταν ενιαία, η Δευτέρα Λυκείου ήτανε χωρισμένη σε επιστημονικό, το οποίο εδώ το λένε πρακτικό, και φιλολογικό και είχε και ένα μονόωρο μάθημα Γεωλογίας στην Τρίτη Λυκείου. Τα ανέλαβα όλα. Αυτά κάνανε από 2 ώρες, 2 και 2, 4 η Πρώτη, 2 και 2, 4 η Δευτέρα, 8, και 2 η Τρίτη, 10. Εντάξει; Όχι, στάσου, λάθος τα λέμε. 2 και 2, 4, και 2 και 2, 4, σωστά, 8. Και 2, 10. Και είχε 2 το λύκειο, 2 η Δευτέρα Λυκείου, 2 η άλλη Δευτέρα Λυκείου και 1 ώρα. Λοιπόν, 2 και 2, 4, και 2, 6, και μία, 7. 7 και 10, 17 στη Μεγάλη του Γένους σχολή. Έκανα δέκα χρόνια. Έχω ένα σωρό μαθητάς από κει, οι οποίοι δεν έχουν και μεγάλη διαφορά ηλικιακά από μένα. Διότι όταν εγώ διορίστηκα… Τελειώσαμε 18 το γυμνάσιο, πήγα στο πανεπιστήμιο 4 χρόνια, στα 23 μου χρόνια μπήκα στη Μεγάλη Σχολή και συνήντησα παιδιά στη Δευτέρα Λυκείου και στην Τρίτη Λυκείου, που είχανε μαζί μου 4 ή 5 χρόνια διαφορά. Ήτανε λίγο δύσκολο, αλλά ο καθηγητής μου ήτανε διευθυντής εκεί. Με στήριξε πολύ. Κι επειδή ήμουνα και μαθημένη εγώ να δουλεύω στο πανεπιστήμιο με κυρίους και με νέους ως επί το πλείστον, οι κοπέλες ήταν λιγότερες, και ήμουνα και σ' έναν κλάδο που έπρεπε να ξανοιχτείς και να μην έχεις ταμπού και τα διάφορα, παρόλο που ήμουνα υποχρεωμένη να διδάσκω βιολογία σε αγόρια μεγάλα, δεν είχα κανένα πρόβλημα. Πρόβλημα είχαμε που δεν είχαμε βιβλία. Μας ερχόντουσαν βιβλία από την Αθήνα και υπήρξε μία περίοδος που δεν μας τα επέτρεπαν οι Τούρκοι να τα χρησιμοποιήσουμε. Οπότε υπαγορεύαμε σημειώσεις μας ή κάναμε φωτοτυπίες ή κάναμε…ταλαιπωρούμασταν πάρα, πάρα πολύ. Παράλληλα με τη Μεγάλη Σχολή, σε πολύ λίγες μέρες διορίστηκα και στο Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο, που είναι πάλι στο Φανάρι. Και είναι γυμνάσιο, ήταν τότε, και λύκειο. Ανέλαβα και κει όλες τις τάξεις του γυμνασίου, δεν είχε τμήματα. Ανέλαβα και όλο το λύκειο. Οπότε 3 τάξεις από 2 ώρες κάνουν 6, και 4 ώρες το λύκειο, 10 ώρες κι εκεί. Κράτησε τις ώρες. 17 είπαμε; Και 10, γίνανε 27. Είχα δικαίωμα να διδάξω 28 ώρες ως προς το τουρκικό Υπουργείο Παιδείας και μπορούσα να τις κάνω 32. Έμενε το Ζάππειο Παρθεναγωγείο χωρίς καθηγητή. Οπότε, και σαν Ζαππίδα βέβαια εγώ, είχα και υποχρέωση να πάω εκεί. Αλλά πρόλαβαν οι άλλοι. Οπότε, στο Ζάππειο ανέλαβα το λύκειο μόνον, τη Βιολογία καθαρά, την Πρώτη και Δευτέρα Λυκείου. Εκεί δεν είχαμε τμήματα κλασικό και τα λοιπά. Και είχα μία συμφοιτήτρια που τελείωσε την ίδια χρονιά μαζί μου απ' το Ιωακείμειο και σπουδάζαμε μαζί στη Βιολογία, η οποία καθυστέρησε έναν χρόνο μετά από μένα. Όχι από αμέλεια, ούτε από αυτή… Όταν είχαμε την κοινή καθηγήτρια της Βιολογίας, η οποία έφυγε για την Αμερική, εμένα το σχολείο με καθοδήγησε να πάω για τη θέση της. Κι εκείνη, η ίδια η καθηγήτρια, αυτή τη συμφοιτήτριά μου, την είπε «Εγώ θα φύγω, πήγαινε στη Βιολογία να πάρεις τις ώρες μου, να καλύψεις την έδρα μου». Και βρεθήκαμε μαζί. Και ήρθε κάποια στιγμή που μετρήσαμε τις ώρες και είπαμε «Εμείς τώρα εργασιακά και οικονομικά τι όφελος έχουμε; Τι θα[00:10:00] μοιραστούμε;». Και μου είπε ότι εγώ το εγκαταλείπω και φεύγω. Και κάναμε τον πρώτο χρόνο μαζί. Στον δεύτερο χρόνο έφυγε και πήγε και δούλευε στην εφημερίδα την ελληνική, που ακόμα εκδίδεται, την Απογευματινή. Όταν όμως ο καθηγητής μου, που ήτανε διευθυντής στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, και η γυναίκα του, εκπαιδευτικός, καθηγήτρια της φίλης μου, πηγαίνανε στην εφημερίδα και τη λέγανε «Να γυρίσεις, να τελειώσεις, να πάρεις το δίπλωμα». Κι επανήλθε. Επειδή όμως ήμαστε υποχρεωμένες να κάνουμε 4 χρόνια φοίτηση, 3 χρόνια δεν αρκούσανε. Έπρεπε να συμπληρώσεις 4 χρόνια παρουσία ως φοίτηση. Κι η παρουσία μας καλύπτονταν από τα εργαστήρια. Στο μάθημα δεν πηγαίναμε. Αλλά εργαστήρια ήμασταν υποχρεωμένες. Αν παραπάνω από 2 εργαστήρια παίρναμε απουσία, δεν μπαίναμε εξετάσεις στα μαθήματα που έπρεπε να δώσουμε. Κι έπρεπε να κάνει τον 4ο χρόνο. Είχε πολύ λίγα μαθήματα κρατήσει, γιατί μαζί προχωρούσαμε πάλι τα υπόλοιπα χρόνια. Και δεν μπορούσε να πάρει το δίπλωμα. Τότε, κάποιος από τη διεύθυνση παιδείας υπέδειξε τον πρώην διευθυντή του Ζαππείου, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν βουλευτής και μας αντιπροσώπευε στη Βουλή, να φέρει η κοπέλα ένα χαρτί που δείχνει ποια μαθήματα έχει κάνει, τι βαθμολογίες έχει και τα λοιπά. Και δώσανε τις ώρες του γυμνασίου σ' εκείνη, μαζί με ένα άλλο σχολείο, κι αναγκαστικά πήρα εγώ το λύκειο. Την επόμενη χρονιά που πήρε το αυτό, κάναμε αλλαγές. Γιατί δεν ήθελα να 'χω μόνο εγώ την ωραία ύλη, την ενδιαφέρουσα με τη Βιολογία, και η φίλη μου να κάνει τα πιο κάτω μαθήματα. Και της έδωσα, κάναμε αλλαγές μεταξύ μας στα σχολεία. Ως το '64 πήγαμε έτσι. Το '64 ήρθε στο Ιωακείμειο γενικός διευθυντής ένας από τους καθηγητάς που δεν ήταν δικός μου καθηγητής. Αλλά ήταν ο πρώτος Έλληνας, Ρωμιός, φοιτητής στη Βιολογία αυτός. Κι είχε τελειώσει Βιολογία. Ήτανε από τους εξαιρετικούς εκπαιδευτικούς και τα είχε στο Ζωγράφειο τα παιδιά σε μεγάλη τάξη στη Βιολογία. Όμως, ήθελε να γίνει ο άνθρωπος διευθυντής. Κι επειδή εκκενώθηκε η θέση του Ιωακειμείου, θα ερχόταν στο Ιωακείμειο. Δεν μπορούσαν να τον διορίσουν απ' τη Διεύθυνση Παιδείας κι απ' το Υπουργείο το τουρκικό, αν δεν είχε μαθήματα, να διδάσκει στο σχολείο κάποιες ώρες. Οπότε, έπρεπε να πάρει τις ώρες τις δικές μου. Δεν μπορούσε να μπει σε άλλο μάθημα. Κι έμενε και το Ζωγράφειο κενό, χωρίς καθηγητή. Κι αναγκαστήκαμε, κι εγώ κι η φίλη μου, και πήγαμε στο Ζωγράφειο. Και πήγα το '64 στο Ζωγράφειο. Στο οποίο Ζωγράφειο, έχει από το Ζωγράφειο αποφοιτήσει ο πατέρας μου, ο αδελφός μου, ο ανιψιός μου, δούλεψα εγώ 16 χρόνια, δούλεψε ο άντρας μου 10 χρόνια στο εμπορικό γυμνάσιο που είχε και τώρα διδάσκει Βιολογία η ανιψιά μου. Στο σχολείο αυτό. Κι έφυγα από το Ιωακείμειο, πήγα στο Ζωγράφειο. Στο Ζωγράφειο βέβαια στην αρχή, πήγα λιγάκι δύσκολα. Γιατί; Δεν ήθελα να πάω. Όπως και να 'χει το πράγμα, είχα κουραστεί στη Μεγάλη Σχολή για να μπορέσω να εδραιώσω τον εαυτό μου. Δεν ήθελα να με κοροϊδεύουν τα παιδιά, δεν ήθελα να παίζουν μαζί μου τα παιδιά. Ήθελα να γίνεται μια δουλειά συστηματική. Το πρώτο πράγμα που θέλησα να κάνω, έβαλα τη μαμά και μου 'κανε δυο μπροστέλες σαν αυτές που φοράνε οι γιατροί τις άσπρες, εγώ τις έκανα μπλε, και μόλις έμπαινα στο σχολείο, γιατί ήμουνα και νέα και δεν ήθελα να γίνονται και λόγια, ολόκληρα παλικάρια. έβαζα την ποδιά, έβαζα και το βαθμολόγιο από δω, τα κλειδιά από κει με το μολύβι κι ήμουνα ήσυχη. Είχαμε και τα εργαστήριά μας. Και έτσι τώρα αισθάνομαι ότι είμαι ευλογημένη από την οικογένεια, από τους δασκάλους μου, από τους μαθητάς μου. Κι αισθάνομαι πάρα, πάρα πολύ καλά. Είπαμε λοιπόν ότι δίδαξα στο Ιωακείμειο, δίδαξα στη Μεγάλη Σχολή, δίδαξα στο Ζάππειο, δίδαξα στο Ζωγράφειο. Ένα σχολείο έμενε, στο οποίο πήγαινα μόνο ως εξετάστρια. Εκεί δεν μπορούσα να πάω. 

Δεν ολοκλήρωσα την έδρα, τα 35 χρόνια που προβλεπόταν, διότι η κατάσταση στην Πόλη δεν ήτανε καθόλου καλή. Εδώ είχα μία θεία, αδελφή του πατέρα μου, πολλές ήτανε, γιατί ο πατέρα μου ήταν Έλλην υπήκοος[00:15:00]. Και βέβαια δεν μπορούσανε να μείνουνε οι δικοί του στην Πόλη και είχε μεγαλώσει… Όλο μας έλεγε «Ένας από τους δυο σας ελάτε». Ο πατέρας μας την είχε αδυναμία, μας είχε αφήσει παρακαταθήκη «Να μην τους την αφήσετε» και τα λοιπά. Και ήμαστε σε μία position που μπορούσα να το στρίψω από το σχολείο. Κι έδωσα παραίτηση κι έμεινα με τα 25 χρόνια. Είχαμε και το παιδί που 'τανε κορίτσι. Εκείνη τη χρονιά, έτυχε ο άνδρας μου να συμπληρώνει τα έτη που έπρεπε για τη δουλειά του. Δεν ήθελε περισσότερο να δουλέψει, ήταν λογιστής από την Ανωτάτη Εμπορική. Και βρεθήκαμε εδώ. Όταν βρέθηκα εδώ, δεν θέλησα να δουλέψω. Είχα και την οικογένεια, τη μαμά μου, τη θεια μου, το παιδί, τον άντρα μου. Αλλά εδώ οι Ζαππίδες, και στην Πόλη, είχανε ένα σωματείο, με την επωνυμία Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου. Και εγγραφόντουσαν μέλη μόνο αυτές που είχαν αποφοιτήσει. Εγώ εκεί δούλεψα αρκετά χρόνια, ήμουνα σε διοικητικά, περίπου, κάπου 10 χρόνια. Και στο τέλος οι Τούρκοι είπαν ότι όσοι διδάσκουνε δεν έχουν δικαίωμα να μπαίνουν σε διοικητικά και τέτοια. Και τα παρατήσαμε. Εδώ οι Ζαππίδες είχανε κάνει, πριν ιδρυθεί εκείνος ο σύνδεσμος, είχαν ιδρύσει εδώ έναν σύλλογο όμως. Γιατί έπαιρναν κι αυτές που δεν είχαν τελειώσει το Ζάππειο κι ορισμένες κυρίες σαν φίλα μέλη και τα λοιπά. Κι όταν ήρθα εδώ, οργανώθηκα, έγινα μέλος. Δούλεψα στα διοικητικά 4 χρόνια ως Πρόεδρος, 2 χρόνια, τα πρώτα, ως Γενική Γραμματεύς. Και το '93, όντας εγώ Πρόεδρος εκεί, πέθανε μία παλιά Ζαππίς. Η οποία ήτανε η Έλενα Χαλκούση, ηθοποιός. Κι από την εφημερίδα, που μου στέλνανε εφημερίδα και τα λοιπά, με πήρανε τηλέφωνο ο γαμπρός της κυρίας Άσπας, της αδελφής της ο άντρας, κι ένας ακόμα καθηγητής μου, ότι πέθανε αυτή η κυρία, μου το ανήγγειλαν, και πρέπει κάτι να γράψεις στην εφημερίδα. Εγώ στην αρχή είπα «Εγώ δεν μπορώ να το κάνω, να βρω κάποιον να σας το κάνει». Μου είπαν «Όχι, θα το κάνεις εσύ». Κι αναγκάστηκα κι έκατσα κι έκανα. Όταν αυτό πέτυχε, έγινε μία αρχή κι άρχισα να συνεργάζομαι με την εφημερίδα. Πέθανε μια δασκάλα; Άντε εγώ να τους κάνω κάτι εγώ για τη στήλη «τα πένθη». Σιγά σιγά απέκτησα και μία στήλη στην οποία δεν έβαλα το όνομα πάλι εκεί, μήπως τυχόν δεν είμαι εντάξει. Επειδή έχω κι άλλο όνομα, από εκεί είναι και το Λία. Είμαι και Αμαλία, πήρα το Α. Έβαλα εκεί ένα σκέτο Α. Μετά, όταν κάποια φορά, δεν ξέρω πώς, έτσι κοίταζα τι θα κάνω, λέγω εγώ έχω υλικό για τους διευθυντάς του Ζαππείου, του σχολείου μου. Γιατί να μην κάνω μια σειρά, να συνεννοηθώ με την εφημερίδα. Τα 'φτιαξα, πήγα στην εφημερίδα, έδωσα, εδώ είναι τα κείμενα πιο μεγάλα γιατί μετά τα ξεχειλώσαμε, πώς το λένε, και της πρότεινα να τα πάρει αυτά και ως εφημερίδα να τα βάλει. Και μου είπε δεν γίνεται. Ή θα βάλεις το όνομά σου ολόκληρο ή θα βάλεις μονόγραμμα, δεν γίνεται αυτό. Και από το 2005, πολλά χρόνια, εδώ υπάρχει κάτω ο κατάλογος πίσω, ποια είναι αυτά τα οποία έχουν δημοσιευτεί στην εφημερίδα. 

Μιλάμε για τον κατάλογο που βρίσκεται εντός...

Εντός...

Του βιβλίου σας για το Ζάππειο Παρθεναγωγείο...

Εντός του βιβλίου. Και δείχνει ποια βιογραφικά έχουν μπει μέσα στην εφημερίδα Ο Πολίτης. Και δεν πήγα με κάποιο σύστημα. Όποιον θυμόμουνα κι έβρισκα αυτά, έγραφα. Και τους καθηγητάς μου άρχισα, και τους άλλους που δεν ήτανε, και παλαιούς… Και κυρίως εργάστηκα μ' αυτούς που δεν υπήρχαν στη ζωή. Κάποια στιγμή τελείωσα. Είπα ότι «Τώρα τι θα γίνει; Είχα μαθήτριες και συναδέλφους, όχι από το σχολείο της Πόλης, είχαμε εδώ έναν συνάδελφο εκπαιδευτικό, και με λέγανε ότι αυτά στην εφημερίδα θα χαθούν, να μαζευτούν, να μπουν σ' ένα βιβλίο. Και σιγά σιγά καλλιεργήθηκε αυτό. Και είπα γιατί να μην υπάρχουν κι οι ζωντανοί; Στην εφημερίδα βάλαμε δύο βιογραφικά ζωντανών κι ύστερα τα σταματήσαμε. Κι έκατσα, και το '14, από το 2005 δηλαδή, άρχισε η δουλειά αυτή, [00:20:00]το 2014 τυπώθηκε το βιβλίο. Κι έχει μέσα ένα ιστορικό για το Ζάππειο, έχει όλες τις διευθύντριες που πέρασαν από το Ζάππειο μέσα, τα βιογραφικά τους. Έχει τους καθηγητές από το 1875 που ιδρύθηκε το Ζάππειο. Έχει δασκάλους, έχει νηπιαγωγούς, έχει γραμματείς, έχει φωτογραφίες πολλές, καταλόγους πολλούς και το δικό μου το σύντομο βιογραφικό. Κι είναι αυτό το βιβλίο που βλέπεις. Και τώρα ασχολούμαστε με ένα άλλο τέτοιο πράγμα επειδή στο σχολείο μας υπήρχε και το νηπιαγωγείο. Από την πρώτη αρχή που ιδρύθηκε το Ζάππειο, το 1875, λειτουργούσε νηπιαγωγείο, το οποίο έκλεισε το 1925, 50 χρόνια, λόγω της κατάστασης. Στην αρχή στο Ζάππειο υπήρχαν μαθήτριες από Βουλγαρία, Ρουμανία, Ρωσία, από την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από Ελλάδα, από νησιά, από παντού. Κι ήταν εσωτερικές και είχε το σχολείο και εσωτερικές και εξωτερικές. Και πολλά τμήματα, είχε νηπιαγωγείο, είχε διδασκαλείο, είχε μια τάξη για τεχνικά, εργόχειρα και τέτοια, επαγγελματική τάξη την έλεγε. Είχε 10 τάξεις ξεχωριστές για τα Γαλλικά, είχε πολλά πράγματα. Τα οποία μετά το '22, με όλα εκείνα που γίνανε, δεν… Και σιγά σιγά, όταν μπήκε υπό το τουρκικό Υπουργείο Παιδείας, αλλάξανε τα πράγματα. Κι από κει είχαμε πολλές αυτές… Θα σε πούνε και οι άλλες οι κυρίες. Κι έτσι βγήκε αυτό. Το Νηπιαγωγείο επανιδρύθηκε το '53 και μέχρι σήμερα λειτουργεί. Και είχαμε μία φίλη και ομογάλακτη, απόφοιτο του σχολείου μας, συνταξιώτισσα της κυρίας Καρασάββα. Δύο μάλλον, οι οποίες η μία πήγε έξω, έγινε νηπιαγωγός-βρεφοκόμος, συστήσανε ξανά το νηπιαγωγείο. Και η μία από τις δύο παντρεύτηκε, έφυγε νωρίς στην Αμερική, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η άλλη όμως 30 χρόνια ήτανε. Και επειδή έφυγε από τη ζωή, μαζέψαμε όλο εκείνο το υλικό, μαζέψαμε φωτογραφίες, πήραμε και μερικά πράγματα από τη μετά εποχή της κυρίας αυτής και μερικά από τα πριν και προσπαθούμε να δημιουργήσουμε ένα βιβλίο για το Νηπιαγωγείο του Ζαππείου. Κι έκανα εγώ ένα κάλυμμα εδώ, αυτό, πώς το λένε; Καπάκι το λέγαμε εμείς, να βάλουμε το σήμα που είδες στην κούπα, εκείνο το «Ζ». Το οποίον όταν το σχολείο ήταν εσωτερικό, είχε εσωτερικές μαθήτριες και τρώγανε όλες μαζί, είχε πορσελάνες. Και όλες οι πορσελάνες, τα πιάτα τους κι όλα τα αντικείμενα είχαν εκείνο το «Ζ» επάνω. Λοιπόν, έκανα ένα «Ζ» τέτοιο κι από πάνω έκανα έναν πελαργό για να δείχνει και το Ζάππειο και το νηπιαγωγείο. Δεν ξέρω πώς θα βγει, τι θα βγει τώρα το βιβλίο…Καλό θα είναι; Ωραίο θα είναι; Άσχημο θα είναι; Η ύλη του πώς θα είναι; Δεν ξέρω. Αλλά έχουμε παραπάνω από 100 φωτογραφίες μέσα. Μπορεί να είναι και 200. Πάρα πολλές. Και μάλιστα θα μας πουν ότι βάλαμε και τις ίδιες. Γιατί φαίνεται είχαν κάποιο πρόγραμμα. Να τα βγάζουν τα παιδιά όταν κοιμούνται το μεσημέρι ή όταν πλένονται στους νιπτήρες, ή όταν… Και βλέπεις ότι έχει πολλές, αλλά δεν είναι τα ίδια παιδιά. Κι είπαμε για να γνωρίσουν και τον εαυτό τους και να μην αδικήσουμε όσο μπορούμε και βάλαμε πιο πολλές. Τελοσπάντων, να δούμε τι θα γίνει. Κι έτσι, από τη μια ασχολούμαι με κείνα, μ' αυτό. Απ' την άλλη, όποτε με σφυρίξει, και τώρα τελευταίως έκανα τρία άρθρα για τον Πολίτη, την εφημερίδα. Και κατά τ' άλλα έχω την κόρη μου παντρεμένη. Έχει αυτώσει με την Ιατρική. Στην αρχή σπούδασε στο ΤΕΙ, έγινε τεχνολόγος- αναισθησιολόγος-ραδιολόγος. Μετά είπε «Τι, εγώ δευτέρας κατηγορίας άνθρωπος είμαι; Όλοι πάνε και στο πανεπιστήμιο, θα πάω κι εγώ». Έγινε γιατρός, είναι ακτινολόγος, δουλεύει στον Άγιο Σάββα, έχει δυο κοριτσάκια. Η γιαγιά έκανε και κάποια καθήκοντα γιαγιάς[00:25:00] και μ' όλα αυτά περνάμε…

Την Πόλη την επισκέπτεστε;

Την Πόλη την επισκεπτόμουνα πάρα πολύ συχνά και τελευταία την επισκέφθηκα τον Αύγουστο του '18. Όλο τον Αύγουστο τον πέρασα εκεί γιατί ήταν η οικογένεια του αδελφού μου. Και τώρα έμεινε μόνη η ανιψιά μου. Πήγα και πέρσι, τον Σεπτέμβριο, γιατί πέθανε η νύφη μου, αλλά μόνο για Σάββατο και Κυριακή. Παρασκευή πήγα, Σάββατο, Κυριακή βράδυ. Τον Αύγουστο την Πόλη τη λατρεύω. Αλλά, όταν πήγαινα ταξίδι από δω, τις πρώτες μέρες αισθανόμουνα μια στεναχώρια κι έναν θυμό. Γιατί δεν θυμόμουνα, ας πούμε, είχαν αλλάξει οι στάσεις των λεωφορείων, τα λεφτά τους διαφορετικά, τα δεν ξέρω τι τους αλλιώτικα. Κι έλεγα εγώ εδώ γεννήθηκα, εδώ σπούδασα, εδώ δούλεψα, και πήγα τώρα στην Ελλάδα κι έρχομαι εδώ σαν τουρίστας; Και με πιάνανε… Σε τέσσερις μέρες με περνούσε και προσαρμοζόμουνα τελείως. Την τελευταία φορά, τον τελευταίο Αύγουστο που ήμουνα εκεί, κατάλαβα ότι πια η Πόλη δεν είναι για μας. Το λέω με μεγάλη λύπη και να μη μ' ακούσουνε και… Έχω πέντε Μητροπολίτες μαθητάς, γι' αυτό είπα να μην με ακούσουνε από κείνη την πλευρά. Ο ένας τον χάσαμε, πέθανε. Οι άλλοι τέσσερις υπάρχουνε. Τι να σε πω, βρε παιδάκι μου; Ήτανε γεμάτη με αυτούς τους Άραβες. Μια βρωμιά, μια μισκινιά. Εκείνες εκεί οι γυναίκες με αυτά τα τσαντόρ τα μαύρα. Τύχαμε μια φορά στο βαπόρι μέσα, είχε μία ένα παιδάκι στο καρότσι, ήταν όλη μαύρη. Εδώ ήταν ανοικτό το αυτό, σαν παράθυρο, για να μπορεί να το σηκώνει, να πίνει νερό. Σήκωσε αυτό να πιει κάτι, το κατέβασε. Το παιδί έκλαιγε, ήθελε να θηλάσει. Πότε το 'βαλε κάτω από κείνο το μαύρο πράγμα να θηλάσει… Δηλαδή τι να σου πω. Κρίμα. 

Τα σχολεία όλα αυτά στα οποία ήσασταν μαθήτρια, το Ζάππειο,  και τ' άλλα σχολεία στα οποία έχετε εργαστεί, τα επισκεφτήκατε πρόσφατα;

Κοίταξε να δεις, στάσου. Όχι πολύ πρόσφατα, όχι. Κι απ' τον τελευταίο Αύγουστο που πήγα όχι. Διότι ήτανε κλειστά. Εγώ πια δεν μπορώ τώρα τελευταίως να κυκλοφορήσω όπως κυκλοφορούσα. Με πονάνε τα πόδια, αυτά… Καλοκαίρι δεν μπορώ, όχι. Αλλά στα υπόλοιπα τα ταξίδια, ναι. Ναι.

Και πώς ήταν η εμπειρία όταν ξαναπηγαίνατε σε αυτά τα γνώριμα μέρη;

Πώς να είναι; Θυμάσαι τα παλιά, ανασκαλεύεις όλο τα παλιά, οι μνήμες, αυτά…

Το κτίριο του Ζάππειου Παρθεναγωγείου πώς το θυμάστε ως μαθήτρια; Όταν πρωτοπήγατε σχολείο, Πρώτη Δημοτικού, πώς σας φαινόταν;

Όταν πήγα, πώς να σε πω τώρα, πελώριο, όπως είναι βέβαια. Πελώριο! Ως προς τ' άλλα σχολεία, μετά που μπήκα και στ' άλλα τα σχολεία, σκοτεινό. Η μία η πλευρά του, η οπίσθια, καλύτερη. Εμπρός, επειδή ο δρόμος ήταν στενός κι αντίκρυ είχε και το Αρμένικο που 'ναι πελώριο κι αυτό, πιο σκοτεινά. Ψηλοτάβανο, όσο μπορείτε να φανταστείτε. Για την εποχή του ήτανε με τις καλύτερες τις προδιαγραφές καμωμένο. Είχε εξαερισμό, ξέρω και γω τι, με τα καλοριφέρ του, με όλα του. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουνε δύο αίθουσες πελώριες, σαλόνια, που ήταν το κάτι άλλο. Τάξεις πολλές, όροφοι πάρα πολλοί. Ήμασταν… Τι να σε πω τώρα εγώ από μαθητικά μου; Τι να σε πω; Όταν ήμαστε μαθήτριες, όπως και μετά και δάσκαλοι, κάθε Δευτέρα πρωί και κάθε Σάββατο, φεύγοντας, όταν σχολούσε, τελείωνε η εβδομάδα, ήμασταν υποχρεωμένοι να χαιρετίσουμε την τουρκική σημαία και να τραγουδήσουμε τον τουρκικό εθνικό ύμνο. Εμείς βέβαια στην Πρώτη Δημοτικού, ήμασταν μικρές, και όλοι δηλαδή, και έπρεπε να πάμε κι ένα τέταρτο της ώρας πριν να είμαστε στο σχολείο, για να βρεθούμε μέσα στη μεγάλη αίθουσα. Στο γυμναστήριο γινόταν τότε αυτή η διαδικασία, ανά δύο στη σειρά, όλες οι τάξεις του σχολείου, όλοι οι εκπαιδευτικοί του σχολεί[00:30:00]ου, να χαιρετίσουμε τη σημαία. Δεν τα καταφέρναμε και μέναμε καθυστερημένοι. Κι είχαμε τη διευθύντριά μας, τότε πενθούσε και τον άντρα της, ντυμένη στα μαύρα, από απάνω ίσα με κάτω. Εμείς μικροί τη βλέπαμε σαν κοράκι. Και μας έβαζε τιμωρία απ' τη μια άκρη της αίθουσας ως την άλλη, κάτω από τις κρεμάστρες με τα πανωφόρια. Τα αγόρια κλαίγανε κι εμείς τα κορίτσα τους κοροϊδεύαμε. «Τι θα γίνει, τι κλαίτε;» Αυτό συνεχίστηκε κι ακόμα συνεχίζεται. Ύστερα, στα παλιά τα χρόνια που ήταν ελεύθερα, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κάνανε την προσευχή. Μετά το Κεμαλικό καθεστώς, κόπηκε αυτή κι αντικαταστάθηκε με μια λαϊκή προσευχή τουρκική. Ήμασταν υποχρεωμένοι κάθε πρωί να την πούμε την προσευχή. Είχαμε κάτι τέτοια. Άλλο τι να σου πω;

Αναφέρατε ότι σε κάποια στάδια της ζωής του Ζάππειου Παρθεναγωγείου, οι μαθητές δεν ήταν μόνο Έλληνες, αλλά κι Αρμένιοι κι άλλες εθνικότητες.

Πότε το λέει;

Κάποια στιγμή αναφέρατε στη συνέντευξη ότι ήτανε μαθητές παλιότερα, σε άλλες εποχές, από Ρουμανία κι από άλλες…

Όχι, δεν ήταν. Όλοι Ρωμιοί ήταν, όλοι Έλληνες της διασποράς ήτανε. Δεν ήτανε ξένοι, Αρμεναίοι και τέτοια. Δεν ήτανε. Υπήρξαν δυο Τούρκισσες μαθήτριες στο Ζάππειο, δύο ή περισσότερες. Μπορεί να το βεβαιώσει και μπορεί κι εδώ να το γράφουμε… Αλλά δεν υπάρχουνε στον κατάλογο των αποφοίτων, μπορεί να μην αποφοίτησαν. Δεν υπήρχαν, όλες ήταν αυτές…

Έλληνες κι από διάφορες περιοχές, κι εκτός Κωνσταντινούπολης δηλαδή;

Δηλαδή η Μικρασία ήταν τότε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κι η Αυτοκρατορία είχε… Και μεις 400 χρόνια η Ελλάς δεν ήταν αυτή; Οπότε, απ' αυτά τα μέρη ερχόντουσαν παιδιά εσωτερικά εκεί για να σπουδάσουνε ελληνικά και χριστιανικά.

Και τα μαθήματα γίνονταν στην ελληνική γλώσσα;

Κοίταξε. Τα μαθήματα στην αρχή γινόνταν στην ελληνική γλώσσα. Κάποτε ξεκίνησαν να γίνονται στα τουρκικά. Ο πρώτος δάσκαλος που μπήκε για να διδάξει τουρκικά στο Ζάππειο ήταν Ρωμιός. Και πρέπει να υπάρχει και τ' όνομά του, το επίθετό του, εδώ πέρα μέσα. Στα τούρκικα τον λέγανε Φεντούμπεη, γιατί ήτανε από το Φαίδων το όνομα, Φαίδων Ενωτιάδης. Μετά έφυγε αυτός. Κι αυτός δεν ήτανε για καθηγητής, διπλωμάτης πρέπει να 'τανε. Κι αντικαταστάθηκε με κάποιον Τούρκο. Ξεκινήσαμε βέβαια τα παλιά τα τούρκικα και τα παλιά τα τούρκικα ήτανε δύσκολα. Κι αυτοί βέβαια κάνανε το μάθημα λιγάκι έτσι, πώς να πω… Κι εκ των υστέρων μπήκανε. Μετά που το σχολείο μπήκε στο καθεστώς, υπό το τουρκικό Υπουργείο Παιδείας, χωρίστηκαν τα μαθήματα, τα μισά ελληνόφωνα και τ' άλλα μισά στην τουρκική. Διδασκόντουσαν η τουρκική γλώσσα, η τουρκική φιλολογία, στις ανώτερες τάξεις, η ιστορία στα τουρκικά, η γεωγραφία στα τουρκικά, η κοινωνιολογία στα τουρκικά, και τα υπόλοιπα όλα γινόντανε στην ελληνική γλώσσα. 

Ποιο έτος άρχισε να υπάγεται στο τουρκικό Υπουργείο Παιδείας;

Κοίταξε, αυτά μετά το '25 ξεκινήσανε σιγά σιγά και δημιουργηθήκανε αυτά. Γύρω στο '37 θαρρώ έχει ολοκληρωθεί που όλο το… Και στο τέλος εγώ που δίδασκα, είχαμε και βοηθητικά τουρκικά βιβλία. Εμείς οι τέσσερις που ήμασταν της βιολογίας –πέντε, έξι, πόσοι ήμασταν;– το προωθήσαμε αυτό το πράγμα. Γιατί ορισμένα παιδιά θέλανε να μπουν στο πανεπιστήμιο το τουρκικό κι έπρεπε να έχουν κάποια αυτή με… Αν και η ορολογία μας ήτανε ελληνική. Εγώ πέρασα πάρα πολύ ωραία χρόνια, παρόλο που μπήκα μετά το '55 στο Πανεπιστήμιο της Τουρκίας. Δεν άκουσα ούτε για το Κυπριακό, ούτε τίποτε άλλο για τους Ρωμιούς. Μια φορά ένας συμφοιτητής μας πήγε να πει κάτι και οι άλλοι τον σταματήσανε και του είπαν ότι «Εδώ τέτοια πράγματα δεν συζητούνται». Το μόνο πράγμα, επειδή η ορολογία ήτανε ελληνική, ερχόντουσαν και μ' έλεγαν «Şu gavur şair okusana». «Αυτά τα γκιαούρικα», δηλαδή μη τουρκικός, γκιαούρικος, «διάβασέ το μου!» Δεν βλέπανε. Βλέπανε τη λέξη «[00:35:00]μείωση» γραμμένη με λατινικούς χαρακτήρες. Οι καθηγητές την αναφέρανε με ερασμιακή προφορά. Οπότε αντί «μείωση» γινόταν «μαϊόσις». Δεν μπορούσαν να το καταλάβουν αυτό το πράγμα, εμείς είχαμε αυτή την ευχέρεια. Ύστερα, είχαμε πολύ καλή αντιμετώπιση από τους καθηγητάς. Οι περισσότεροι καθηγηταί μας στο πανεπιστήμιο είχαν σπουδάσει Γερμανία, Ευρώπη και τα λοιπά. Κάναμε βιολογία και είχαμε τα εργαστήρια. Ζητούσαμε ας πούμε να πάρουμε τα παρασκευάσματα για να εξασκηθούμε που θα μπούμε στις εξετάσεις με το μικροσκόπιο, με το αυτό, να γνωρίζουμε. Δεν δίνανε το κουτί με τα παρασκευάσματα στην Τουρκάλα, τα δίνανε σε μένα. Δηλαδή δεν είχαμε καθόλου κακή αντιμετώπιση. Είχαμε πολύ καλή. Αλλά στο σχολείο, εγώ αυτό πάντα το λέω, όταν είσαι ένας ή δύο Ρωμιοί μέσα σε ένα τούρκικο περιβάλλον, περνάς πολύ ωραία, σε θεωρούνε Θεό. Όταν όμως υπάρχουνε δύο τρεις σε ελληνικό περιβάλλον μέσα, όπως γινόταν στους διδασκάλους των σχολείων μας, εκεί αλλάζει το πράγμα. Εκεί μπαίνει κι ο εθνικισμός τους, μπαίνει και η αυτή τους… Και ντρέπεται ο ένας τον άλλονα. Και να θέλει να υπερασπιστεί κάπως, σε λέει «Ο άλλος θα πει "εσύ τον Ρωμιό στηρίζεις;"». Κι εκεί χαλάει το θέμα. Αυτά. Δεν ξέρω αν σε ικανοποίησα.

Για τα γεγονότα του '55 ήθελα να σας ρωτήσω, πώς τα βιώσατε εσείς λίγο πριν μπείτε στο πανεπιστήμιο;

Λοιπόν, να σε πω κι αυτά, να σου πω και για τις απελάσεις. Το '55 τελειώσαμε εμείς. Οι εξετάσεις γινόντουσαν εκεί τον Ιούνιο και γινόντουσαν και τον Σεπτέμβριο των μετεξεταστέων. Τα τέσσερα μαθήματα ήταν γραπτά, η φιλολογία η τουρκική, νομίζω η ιστορία και δύο ακόμα μαθήματα που τώρα δεν τα θυμάμαι. Το ένα πρέπει να ήταν έκθεση… Τέλος πάντων. Τέσσερα τουρκόφωνα μαθήματα γινόντουσαν γραπτά. Κι ενώ πριν το '55, όσοι τελειώνανε τα λύκεια μπαίνανε σε εξετάσεις τις οποίες ονομάζανε «Εξετάσεις Ωριμότητος» για να έχουν το δικαίωμα να μπούνε στα πανεπιστήμια, εμείς για να τελειώσουμε και να έχουμε το δικαίωμα να μπούμε σε εισαγωγικές στις σχολές των πανεπιστημίων, είχε αλλάξει το σύστημα. Και γι’ αυτά τα τέσσερα μαθήματα που θα εξεταζόντουσαν, εκείνη τη χρονιά ήρθανε τα θέματα από την Άγκυρα, από το Υπουργείο το τουρκικό, με βουλοκέρι. Κι ανοίξανε την ίδια ώρα σε όλα τα σχολεία. Στις μετεξετάσεις, συγκεντρώσανε στο Ζάππειο τις κοπέλες απ' όλα τα δικά μας τα ελληνικά τα σχολεία, και σε ένα αρρεναγωγείο τα αγόρια. Και το πρωί της 6ης Σεπτεμβρίου είχε στο Ζάππειο εξετάσεις της ιστορίας, των μετεξεταστέων. Πήγαμε λοιπόν εμείς εκεί να συμπαρασταθούμε στις συνταξιώτισσες που θα μπαίνανε. Έγιναν οι εξετάσεις, φύγαμε, πήγαμε σπίτια μας. Έναν μήνα πριν ήμασταν στην Ελλάδα με το σχολείο ως απόφοιτες. Εννιά μέρες στην Αθήνα και εννιά μέρες στη Ρόδο. Και είχαμε τραβήξει φωτογραφίες. Μία συνταξιώτισσά μου, με την οποία μεγαλώσαμε μαζί, που δεν θυμάμαι πότε τη γνώρισα, από τη στιγμή που είμαστε τόσες ας πούμε, με τους φιόγκους στο κεφάλι και τα λοιπά, ήμασταν κολλητές στο σχολείο και πάντα στα ίδια τα θρανία. Συνεννοηθήκαμε το απόγευμα να πάμε στον φωτογράφο να πάρουμε τις φωτογραφίες που τραβήξαμε στο ταξίδι μας. Όταν βγήκαμε από το φωτογραφείο, το Πέρα είχε μια αναστάτωση. Μπήκαμε από κάποια στενά που μπαίναμε εμείς για να πάμε στη συνοικία μας, που μέναμε στο Τζιχανγκίρ. Στο Τζιχανγκίρ από την Πλατεία Ταξίμ, κατεβαίνεις από έναν δρόμο που λέγεται Σιράσελβιρ κι ο δρόμος αυτός κάπου στα αριστερά, όχι, στα δεξιά του, έχει ένα μεγάλο νοσοκομείο το οποίο τότε ήτανε των πρώτων βοηθειών και δίπλα μία κατηφόρα που βγαίνει σε έναν δρόμο, ο οποίος δρόμος είναι ο δρόμος που είναι το προξενείο το ελληνικό, το Ζωγρά[00:40:00]φειο, και καταλήγει στο Πέρα. Κι είδαμε να κατεβαίνει ένα, τώρα να το πω, μπολούκι, πώς το λένε; Την ξέρεις τη λέξη; Με κάτι ακαταλόγιστα πρόσωπα κι αυτά, να τρέχουνε προς τα κάτω και να θέλουνε να μπούνε σ' αυτόν τον δρόμο, προφανώς να πάνε στο προξενείο. Εμείς ακόμα δεν ξέραμε κάτι. Αλλά επειδή τον είχανε κλείσει τον δρόμο αυτό, αυτοί ορμήσανε στην πολυκατοικία που ήταν δίπλα στο νοσοκομείο και την κάνανε τι να σου πω… Πέφτανε τα τζάμια κάτω, χτυπούσανε με τα ξύλα… Εμείς οι δυο τρομαγμένες μπήκαμε απέναντι, είχε γωνιακό ένα παντοπωλείο. Κρυφτήκαμε μέσα εκεί και μετά πήγαμε στα σπίτια μας. Ύστερα μάθαμε ότι είχανε συλλαλητήριο στην Πλατεία του Ταξίμ και θέλανε να κατεβούνε για το προξενείο. Κι επειδή τους είχανε εμποδίσει τη Μεγάλη Οδό του Πέρα, πήραν αυτό τον δρόμο για να πάνε από πίσω. Αλλά ήτανε κλειστά κι από κει, κλειστά και κάτω. Πήγαμε σπίτια μας. Ύστερα από λίγο άρχισε… Ν' ακούμε φασαρίες και στους δρόμους. Να χτυπούνε, να κάνουνε. Είχαμε απέναντι ένα μαγαζάκι που πουλούσε… ψιλικατζίδικο. Στην αρχή, κάποιες από κει, από το παράθυρο Τουρκάλες, είπανε αυτό είναι Τούρκος. Περάσανε, φύγανε. Ύστερα, όταν πήραν είδηση το τι είναι, δεν αφήσαν τίποτα όρθιο, όλα χυθήκανε. Πιο εκεί είχαμε ένα κομμωτήριο. Βγάλανε όλες τις μηχανές, τις χτυπούσανε κάτω, τις ρίχνανε πάνω, υψηλά, τις ξαναχτυπούσανε με κάτι τσεκούρια, με κάτι πράγματα. Το κάνανε γης μαδιάμ. Αντίκρυ μας είχαμε κι ένα κρεοπωλείο, βγήκαν… Αφού σπάσανε τα, δες τώρα, αυτά που βάζουν απέξω τα… Πώς τα λένε ελληνικά; Τα κεπέγκια. 

Ταμπέλες;

Όχι. Και τώρα που έχει όλα κάτω στην Αθήνα τα καταστήματα που βάλανε τα πλέγματα...

Σαν διαχωριστικά που οριοθετούν;

Δεν είναι διαχωριστικό. Είναι αυτά που κατεβάζουμε.

Τέντες;

Όχι, δεν είναι τέντες. Είναι όπως τα ρολά που έχουμε σπίτι, κάτι τέτοιο. Κι αφού του τα σπάσανε εκείνα με το τσεκούρι, σπίθες πετούσανε, βγάλανε όλα τα κρέατα και τα κάνανε κομμάτια κομμάτια. Κομματάκια κομματάκια γίνανε τα κρέατα. Και το βράδυ γύρω στις 12… Εμάς το σπίτι μας ήταν γωνιακό και βλέπαμε και την παλιά πόλη από μακριά από τη μια μεριά. Βλέπαμε στην άκρη εκεί το Sarayburnu, βλέπαμε τα νησιά, βλέπαμε αντίκρυ και τη γέφυρα την πρώτη που κάνανε στον Βόσπορο. Κι απ' όλα τα παράθυρα βλέπαμε φωτιές. Ο δε πατέρας μου, ο οποίος είχε το κατάστημά του, είχανε ραφείο και ήταν το κατάστημα ακριβώς στον δρόμο που είναι το Ζωγράφειο, στη σειρά του Ζωγραφείου, δεν μπορούσε να 'ρθει. Κι ευτυχώς που είχαμε έναν υπάλληλο χρόνια, γέρασε μαζί με τον πατέρα μου στο ίδιο το μαγαζί. Αυτός ήταν ανταλλάξιμος, ήξερε και πολύ ωραία ελληνικά, και τον έφερε εκείνος. Κατάφερε και τον έφερε. Τα γεγονότα ήταν αυτά. Όσον αφορά τις απελάσεις, ήταν Έλληνας υπήκοος. Αναγκαστήκαμε έναν χρόνο πριν, για να πάρει άδεια, να βγάλει διαβατήριο και τα λοιπά ως αλλοδαπός, την άδεια παραμονής, αναγκαστήκαμε, στο 4ο τμήμα το αστυνομικό, να υπογράψουμε ότι θα κλείσουμε την επιχείρηση. Είχαμε προβλήματα με τον Τούρκο τον νοικοκύρη του που ήθελε το διαμέρισμα. Ο μπαμπάς φιλοξενούσε και κάποιο φίλο του, κι αυτός Έλλην υπήκοος, τον οποίο απέλασαν. Κλείστηκε και το δωμάτιο και δεν μπορούσαμε να το ανοίξουμε και δεν θέλαμε και να το σπάσουμε, την κλειδαριά, γιατί φοβόμασταν μέσα τι έχει. Καθόντανε ο πατέρας μου και οι φίλοι του κάθε απόγευμα κι εγώ έψηνα καφέδες και περιμένανε την εφημερίδα να διαβάσουνε ποιος είναι στη λίστα για να απελαθεί. Με μία τσάντα μόνον με τα απαραίτητα και με 200 λίρες στο χέρι. Είχαμε πρόβλημα... Κλείσαμε το μαγαζί, σταμάτησε η δουλειά, έπαθε κάποια αυτή… depression. Να πούμε την ελληνική λέξη;

Μελαγχόλησε;

Ναι. Ο αδερφός μου ήταν φοιτητής, εγώ δούλευα μόνο[00:45:00]. Ήρθανε… κατάσχεση τα έπιπλα. Είχαμε κάτι τέτοια. Και μόνον όταν η Ελλάδα αποφάσισε να απελάσει από τη Ρόδο δύο Τούρκους, τότε αυτοί… Γιατί στην απέλαση στην αρχή, με τα ράντζα και με τα μπαστούνια ηλικιωμένους ανθρώπους, δήθεν ότι είναι επικίνδυνοι για τη δημοκρατία την τουρκική, τους έστελναν. Και τότε μόνον, είπανε ότι βγάλανε έναν νόμο, όποιος έχει περάσει τα 65 μπορεί να παραμείνει. Κι επειδή ο πατέρας μου τα είχε περάσει… Τώρα για καλό ήτανε που καθυστερήσαμε; Δεν ξέρω. Πάντως έτσι μείναμε. Αυτά.

Η τελευταία μου ερώτηση είναι πώς προσαρμοστήκατε στη ζωή στην Ελλάδα, στην Αθήνα;

Πολύ εύκολα, διότι εγώ επειδή οι θείες μου είχανε εγκαίρως φύγει… Η μία έκανε γάμο εδώ κι ήρθε. Η άλλη έφυγε για να 'ρθει εδώ ταξίδι, έμεινε πιο πολύ  δεν της ανανεώνανε τη διαμονή στην Πόλη κι αναγκαστικά έμεινε εδώ. Και κάθε καλοκαίρι εγώ, μόλις τέλειωνε το σχολείο, ήμουνα εδώ. Και γυρνούσα, κι έμαθα και την Αθήνα όλη και τους δρόμους και τα ονόματα. Γυρνούσα όλα τα αξιοθέατα, ήμουνα ερωτευμένη. Δεν είχα κανένα πρόβλημα. Κανένα, κανένα… 

Υπάρχει κάτι άλλο που θέλετε να προσθέσετε απ' όλα αυτά που συζητήσαμε;

Όχι, δεν έχω τίποτα. Εύχομαι να πάνε καλά, δεν ξέρω αν ικανοποίησα.

Σας ευχαριστώ πάρα, πάρα πολύ.

Να 'σαι καλά.