[00:00:00]Ωραία, ξεκινώντας θα ήθελα να μου πείτε το όνομα σας.

Νικόλαος Χρυσοχοΐδης.

Πολύ ωραία. Σήμερα είναι Παρασκευή 29/1ου, είμαι με τον κύριο Χρυσοχοΐδη στο Χαλάνδρι, εγώ είμαι ο Λουκάς Φρέρης από το Istorima και ξεκινάμε. Ένα εισαγωγικό, για να...

Μάλιστα, οκ. 

Λοιπόν, κύριε Χρυσοχοΐδη, θα ήθελα πριν πούμε τα του Δημοκρίτου, θα ήθελα να μου πείτε λίγα λόγια για εσάς, πού γεννηθήκατε, πότε γεννηθήκατε, πού πήγατε σχολείο, τέτοια πράγματα. Λίγο τα παιδικά σας χρόνια να δούμε.

Ναι, κατάλαβα. Γεννήθηκα το 1931 στις 12 Απριλίου στην Αθήνα και οι γονείς μου είχαν έρθει από τη Μικρά Ασία. Πήγα στο Γυμνάσιο και στο Δημοτικό βεβαίως στην Αθήνα, στη συνέχεια, μετά το στρατό, πήγα στο εξωτερικό, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Την εποχή εκείνη, είχε αρχίσει να δίνεται μεγάλη σημασία στην ατομική ενέργεια, ιδιαίτερη σημασία σε όλα τα κράτη και είχε ιδρυθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, κοντά στο Σικάγο, ένα κέντρο στο οποίο γίνονταν εκπαίδευση επιστημόνων από διάφορες χώρες της Ευρώπης επάνω σε θέματα ατομικής ενέργειας. Η σχολή αυτή λεγότανε «International School of Nuclear Science and Engineering» και η εκπαίδευση ήταν περίπου ενός έτους, αλλά πολύ εντατική εκπαίδευση, διότι εκείνη την εποχή είχε αποφασιστεί από την Αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας να δοθεί ένας μεγάλος αριθμός σε είκοσι περίπου χώρες από ένας πυρηνικός αντιδραστήρας, για να γίνονται πειράματα και για πρακτικούς λόγους. Παραδείγματος χάρη τα πρώτα ραδιοϊσότοπα, όπως το ραδιενεργό ιώδιο, το οποίο δίδεται σε ασθενείς που έχουν ανάγκη από λήψη ισοτόπων, από ακτινοβολία δηλαδή, παρασκευαζόταν στους αντιδραστήρες, ήταν ο μόνος τρόπος, μετά βρέθηκαν και άλλοι τρόποι. Αλλά κυρίως ήταν η δυνατότητα να φανεί στον κόσμο ότι η ατομική βόμβα ήταν μεν κάτι πολύ κακό για τον κόσμο, αλλά υπήρχαν και ειρηνικές εφαρμογές και επομένως έπρεπε αυτές να τις εκμεταλλευτούμε. Έτσι λοιπόν, ιδρύθηκε η σχολή αυτή, που σας είπα προηγουμένως, η οποία ήταν μονοετούς φοιτήσεως και πήγαιναν επιστήμονες από διάφορα κράτη και έκαναν αυτή την ετήσια εκπαίδευση. Έτσι πήγαν κι απ' την Ελλάδα αρκετοί -όπως είπαμε ο κύριος Παπαδάτος προηγουμένως- και άλλοι επιστήμονες και τελείωσαν αυτή τη σχολή. Όταν ήρθε η σειρά μου να πάω, ήτανε η δεύτερη σειρά εκπαίδευσης από ό,τι θυμάμαι. Είχα πάει με το σκοπό να μείνω περισσότερο στην Αμερική, ώστε να εκπαιδευτώ περισσότερο σε θέματα πυρηνικών αντιδραστήρων για ειρηνικούς σκοπούς. Και μετά την αποφοίτηση από αυτή τη σχολή, πήγα στο πανεπιστήμιο στο Ann Arbor στο Michigan, όπου υπήρχε εγκατεστημένος ήδη ένας αντιδραστήρας, που ήταν παρόμοιος με αυτόν τον οποίο θα εγκαθιστούσαμε κι εμείς στην Ελλάδα. Και πήγα εκεί για μεταπτυχιακές σπουδές και έμεινα μεγάλο χρονικό διάστημα. Οπότε, κατά τη διάρκεια αυτής της εκπαίδευσής μου στο πανεπιστήμιο, είπαμε ότι ο τύπος του [00:05:00]αντιδραστήρα που είχαν εκεί ήταν ίδιος με αυτό που θα είχαμε και στην Ελλάδα, έδωσα εξετάσεις στην Αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας και πήρα δίπλωμα Υπεύθυνου Διευθυντού Λειτουργίας Εγκατάστασης και Λειτουργίας Αντιδραστήρα. Έτσι ήταν τότε τα διπλώματα τα οποία δίνανε. Και μετά, όπως είπα, παρέμεινα για συνέχιση των μεταπτυχιακών σπουδών.

Αυτό το πρόγραμμα είχε ως αποτέλεσμα, όταν ήρθα στην Ελλάδα και θα εγκαθιστούσαμε και εμείς δικό μας αντιδραστήρα, να μην έχουμε ανάγκη να γίνει ο αντιδραστήρας, να στηθεί ο αντιδραστήρας από Αμερικανούς, διότι δεν υπήρχε... Για να στηθεί ένας αντιδραστήρας, πρέπει να υπάρχει μία ελέγχουσα αρχή, η οποία να ελέγχει ότι τα πάντα γίνονται σωστά. Αυτό το πράγμα στις διάφορες χώρες τότε, γινόταν με ελέγχουσα αρχή την... Αμερικανούς εκπροσώπους, οι οποίοι τον στήναν ουσιαστικά τον αντιδραστήρα. Στη δική μας την περίπτωση, επειδή έτυχε να δώσω εξετάσεις στην Αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας και να πάρω δίπλωμα υπεύθυνου διευθυντή αντιδραστήρα, το εμπόδιο αυτό ξεπεράστηκε, διότι υποτίθεται ότι ήμουνα αδειοδοτημένος από την ίδια την Αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας. Έτσι λοιπόν, αποφασίσαμε να το κάνουμε, να στήσουμε τον αντιδραστήρα χωρίς την αμερικανική βοήθεια. Υπήρξε ένας εκπρόσωπος της αμερικανικής επιτροπής, ο John Bassett λεγόμενος, ο οποίος ήρθε και παρακολούθησε όλες τις εργασίες, αλλά δεν ανακατεύτηκε στην καθημερινή εργασία, απλώς ήτανε παρατηρητής. Είχαμε δεχθεί και εμείς, να υπάρχει ένας παρατηρητής. Τώρα, εδώ είναι και το αστείο του πράγματος. Ο John Bassett, ο φουκαράς, πέρασε μεγάλη λαχτάρα, διότι στην Ελλάδα είμαστε λιγάκι έτσι… ατίθασοι σε μερικά πράγματα. Παραδείγματος χάρη, έξι μήνες προτού να έρθει η ημερομηνία που θα έπρεπε να δουλέψει αντιδραστήρας -κάνω παρένθεση εδώ- ο ναύαρχος Σπανίδης, ο οποίος ήταν πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, μου είχε ζητήσει και από όλη την ομάδα μου, να του κάνουμε σαν δώρο για την ημέρα των γενεθλίων του, που είναι 29 Ιουνίου την κρισιμότητα, δηλαδή την λειτουργία, την πρώτη λειτουργία του αντιδραστήρα. Περνούσαν οι μέρες και δεν φαινόταν ότι τα πράγματα θα γινόντουσαν, με καμία δύναμη.  Ο John Bassett, ο καημένος, είχε λαχταρήσει πάρα πολύ, αλλά δεν μπορούσε να κάνει και τίποτα, γιατί η συμφωνία ήταν να παρακολουθεί. Και βεβαίως, όπως πάντα, υπήρχε η ομάδα βεβαίως. Τα γραφεία τότε, της Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας ήσαν στην Πατριάρχου Ιωακείμ 14, ένα μικρός χώρος εκεί. Είχαμε επιλέξει, εγώ είχα προσληφθεί, ήταν η πρώτη η οποία προσελήφθη στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, είναι η κυρία Παπαδάτου, η Τερέζα Παπαδάτου, αυτή ήταν η ανιψιά του Κουγιουμτζέλη. Ο δεύτερος στην σειρά ήμουν εγώ, στην ημερομηνία προσλήψεως στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας. Λοιπόν, είχαμε από τότε τον χρόνο να επιλέξουμε προσωπικό. Κυρίως, θέλαμε τεχνικό προσωπικό, γιατί το επιστημονικό προσωπικό δεν μπορούσαμε να το έχουμε αμέσως. Έπρεπε να πάνε έξω να σπουδάσουν και τα λοιπά. Αλλά το τεχνικό προσωπικό έπρεπε, ώστε να λάβει μέρος στην κατασκευή του αντιδραστήρα. Και να ξέρει, επομένως, καλά όλες τις λεπτομέρειες για να μην έχουμε κανένα πρόβλημα, γιατί θέλαμε να τον βάλουμε μπροστά μόνοι μας είπαμε, ενώ στις άλλες χώρες τον έβαζαν μπροστά οι ίδιοι οι Αμερικάνοι. Έτσι προχώρησε το πράγμα με τις ελληνικές ας πούμε μεθόδους. Δηλαδή ένας ξένος ο οποίος δεν τα καταλαβαίνει αυτά τα πράγματα, μπορεί να πάθει [00:10:00]εγκεφαλικό όταν βλέπει ότι πλησιάζουν οι μέρες και δεν έχει γίνει τόση δουλειά όση θα έπρεπε να γίνει και μετά, μέσα σε λίγο, μικρό χρονικό διάστημα, γίνονται τα πάντα και μάλιστα και γίνονται και σωστά. Αυτό είναι το αστείο του πράγματος.

Επομένως δηλαδή, στα γενέθλια του προέδρου, του Σπανίδη, έγινε η κρισιμότητα;

Βεβαίως! Έγινε στις 29... Πού έχω μια φωτογραφία, ρε παιδί μου; 

Θα τις κοιτάξουμε μετά.

Ναι, θα κοιτάξουμε μετά, 29... 

Λέγαμε ότι έγιναν όντως, τα εγκαίνια και άρα η κρισιμότητα, στις 29 Ιουνίου.

Ναι, έγινε. Άρχισε το πρωί... Η κρισιμότης τι θα πει; Πρέπει... Στον αντιδραστήρα έχεις μία ποσότητα ουρανίου, η οποία θα μπορούσε να γίνει μία βόμβα και να εκραγεί σε κλάσμα του δευτερολέπτου και να προκαλέσει την καταστροφή την οποία προκαλεί μία ατομική βόμβα. Αυτή τη μάζα του ουράνιου τώρα, αν μπορέσεις εσύ να την κάνεις ώστε η ενέργειά της να εκλυθεί με το ρυθμό που θέλεις εσύ, δηλαδή αντί να είναι ένα δισεκατομμύριο ας πούμε, να είναι ένα μόνο, τότε κρατάει πάρα πολύ περισσότερο, έτσι δεν είναι; Και όταν λέμε κρατάει, σημαίνει ότι εκπέμπει ενέργεια, η οποία είναι ακτινοβολία και η οποία είναι χρήσιμη για αποστειρώσεις, είναι χρήσιμη για να κάνεις πειράματα, είναι χρήσιμη για να κάνεις ραδιοϊσότοπα και τα λοιπά. Την εκλύει σιγά-σιγά. Άρα κρατάει πολύ περισσότερα χρόνια, πολύ περισσότερο χρονικό διάστημα απ' ό,τι όταν εκραγεί σε ένα δευτερόλεπτο. Αυτή είναι η διαφορά του αντιδραστήρα από την ατομική βόμβα. Πρέπει να έχεις μία μάζα, η οποία να είναι υπερκρίσιμη όπως λένε, δηλαδή να μπορεί εκλυθεί ενέργεια αμέσως, αλλά εσύ να μπορείς να κατορθώσεις να την εκλύεις-

Να την ελέγξεις.

Να την ελέγχεις ας πούμε με τον τρόπο που θέλεις εσύ. Λοιπόν, αποφασίσαμε να δουλέψουμε έτσι στον Δημόκριτο. Ήταν και τολμηρός πολύ ο Ναύαρχος και ήθελε να ξέρει ότι κάναμε κάτι έτσι από μόνοι μας. Και ζήτησε να του το κάνουμε δώρο, όπως σου είπα, στις 29 του μηνός. Θα βρούμε και τη φωτογραφία αυτή, που ήτανε τα γενέθλιά του. Από εκεί και πέρα, προχώρησε και ο Δημόκριτος.

Την ημέρα των εγκαινίων τη θυμάστε; Τα εγκαίνια του Δημόκριτου;

Ναι, την έχω και γραμμένη. Νομίζω πως είναι 2... Όχι.

Καλά, την ημερομηνία θα τη βρούμε.

29 Ιουνίου. Έγινε σε δύο δόσεις. Έγινε το λεγόμενο «κρίσιμο πείραμα», άρχισε το πρωί στις 8 η ώρα ας πούμε έγιναν όλες οι προετοιμασίες και προστίθενται τα διάφορα κομμάτια του ουράνιου, ώστε να φτάσει σε μία ποσότητα, η οποία να είναι υπερκρίσιμη από μόνη της και την οποίαν εσύ όμως ελέγχεις, δεν ξεπερνάς τις δυνατότητες να την ελέγχεις. Αυτό το πράγμα κράτησε σε εμάς περίπου 12 ώρες. Αρχίσαμε το πρωί και τελειώσαμε το βράδυ. Αφού βεβαιωθήκαμε ότι μπορούμε να το πετύχουμε αυτό το πράγμα, ορίσαμε την επόμενη ημέρα, να κάνουμε… Είχαμε κανονίσει έτσι τα πράγματα, ώστε να κάνουμε τα επίσημα εγκαίνια και όταν έγιναν τα επίσημα εγκαίνια, ήταν και ο Αμερικανός πρέσβης, ο οποίος –βεβαίως, αυτοί παρακολουθούσαν από κοντά τις εργασίες μας- έδωσε στον... Ο Καραμανλής τότε δεν ήτανε; Έδωσε στον Καραμανλή τις… νομίζω ήταν 300.000.

Πολύ σωστά.

Έτσι δεν είναι;

Ναι.

Και για να αναπτυχθεί περισσότερο ο Δημόκριτος. Όπως σου [00:15:00]είπα, την λαχτάρα που τράβηξε ο Αμερικανός, ο φουκαράς, που σου λέει «Τι κάνουν αυτοί εδώ;». Αλλά δουλεύανε, είχε φέρει και το κρεβάτι του και το γραφείο του επάνω στον... Ο αντιδραστήρας ήταν, μάλλον ο Δημόκριτος ήταν άδειος, δεν ήταν όπως είναι τώρα, έτσι δεν είναι; Σχεδόν ύπαιθρο. Ο Σπανίδης είχε φέρει το γραφείο του, απάνω κοιμόταν τις περισσότερες νύχτες για να παρακολουθεί και να μας ενθαρρύνει κιόλας. Είχαμε πάρει, είχαμε κάνει καλή επιλογή προσωπικού, από τεχνικό προσωπικό, το οποίο το είχα επιλέξει μετά από πολύ λεπτομερή έλεγχο, όταν ήμαστε ακόμη στην Πατριάρχου Ιωακείμ. Και φτιάξαμε ένα μικρό οικίσκο στον Δημόκριτο, από λαμαρίνα τότε, το οποίο το κάναμε αίθουσα διδασκαλίας και εκπαιδεύσαμε λεπτομερώς όλους τους τεχνίτες τους οποίους είχαμε πάρει. Ο καθένας θα έκανε τη δουλειά του, άλλος ηλεκτρολόγος, άλλος μηχανικός, ώστε να λάβουν αυτοί μέρος στο στήσιμο του αντιδραστήρα, για να μπορούμε να είμαστε βέβαιοι μετά ότι από εκεί και πέρα θα ξέρουμε καλά το όλο σύστημα και δε θα έχουμε προβλήματα λειτουργίας. Πράγμα το οποίο δεν το κάνουν όλοι, αυτό το πράγμα. Και δώσαμε σημασία και στο τεχνικό προσωπικό. Πρέπει να είναι κανείς πολύ προσεκτικός σε αυτά.

Αργότερα -κάνω παρένθεση τώρα, πόσο πρέπει να προσέχει κανείς σε ορισμένα πράγματα- με κάλεσαν από τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας, ο οποίος είναι ένα παράρτημα του Ο.Η.Ε., πολύ μεγάλος Οργανισμός, εδρεύει στη Βιέννη, ένα κτίριο τεράστιο 25 όροφοι κτλ, και δουλεύουν 1.000 επιστήμονες εκεί, υπάρχει ακόμα αυτό το κτίριο, τώρα με λιγότερη δουλειά, αλλά υπάρχει. Εν πάση περιπτώσει, αυτή η υπηρεσία υποτίθεται ότι ήλεγχε όλες τις λεπτομέρειες. Και αργότερα, με είχαν καλέσει να πάω να δουλέψω εκεί για τρία χρόνια. Και εκείνο το οποίο παρατήρησα, που είχε μεγάλη αξία και όσοι το πετύχαιναν ήταν πολύ πιο ευχαριστημένοι, ήταν ο καθένας να είναι για το αντικείμενο, ο καθένας να κάνει τη δουλειά του αντικειμένου του και να μην του ζητάς παραπάνω… ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο. Ο καθένας από το προσωπικό δηλαδή, θα πρέπει να έχει τέτοια νοοτροπία. Και δυστυχώς, αυτό το πράγμα επαληθεύτηκε μία φορά, με άσχημο τρόπο, τότε με το ατύχημα του Τσέρνομπιλ. Γιατί; Διότι ήτανε κλεισμένος ο αντιδραστήρας και έπρεπε να κάνουμε ορισμένες εργασίες συντήρησης. Η χώρα ήταν ανατολική χώρα τότε, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι είχανε πολύ προσωπικό, υψηλού επιπέδου, διαθέσιμο, σπούδαζαν όλοι, κάνανε καλές σπουδές. Οι υπεύθυνοι τότε που κάναν αυτές τις... θεώρησαν καλό ας πούμε την ώρα που κάναν την συντήρηση και την επαναλειτουργία του αντιδραστήρα, φυσικό είναι ένας επιστήμονας να έχει πάντα την περιέργεια, να κάνουν και ορισμένα πειράματα, τα οποία βεβαίως ήταν πειράματα, τα οποία οδήγησαν στο ατύχημα, δηλαδή βγήκαν έξω. Και αυτό οφείλεται στο ότι δεν ακολούθησαν λεπτομερώς τους κανόνες, οι οποίοι κανόνες ήτανε κανόνες ρουτίνας, και για έναν επιστήμονα οι κανόνες ρουτίνας ας πούμε, δεν ταιριάζουν πάρα πολύ. Και την πάθαμε τότε με το...

Εσείς τότε με το Τσερνόμπιλ, ήσασταν στη Βιέννη όταν έγινε το Τσερνόμπιλ ή στην Αθήνα;

Τότε ήμουν στην Αθήνα, αλλά μετά με καλέσαν και πήγα στη Βιέννη. Μετά πήγα στη Βιέννη και έμεινα για τρία χρόνια και παίρνοντας αφορμή και από το ατύχημα, κάναμε καλή δουλειά ως προς την ασφάλεια πλέον. Δηλαδή γράψαμε σειρά βιβλίων. [00:20:00]Υπήρχαν τότε, 300 αντιδραστήρες στον κόσμο και θυμάμαι, εγώ ήμουνα ο γενικός επιθεωρητής, όταν ήμουνα στη Βιέννη, για την ασφάλεια αυτών των αντιδραστήρων και είχα γυρίσει τουλάχιστον... Είχα πάει σε εβδομήντα πόλεις σε όλο τον κόσμο για να δω τι γίνεται. Γινόταν δηλαδή πλέον, σε βάση ας πούμε ελέγχου και όχι μόνο με τις ατομικές προσπάθειες της κάθε χώρας. 

Όταν είχατε κάνει τον έλεγχο σε όλες τις χώρες με τους αντιδραστήρες, η Ελλάδα σε τι επίπεδο βρισκόταν; Ήταν ασφαλές το πλαίσιο που δούλευε;

Ναι, ναι ήταν, ήταν. Αλλά είχε γίνει αρκετή δουλειά προηγουμένως, από το κεντρικό γραφείο της Βιέννης. Είχαν γραφτεί βιβλία, πώς πρέπει να γίνεται η... Παλιά, δεν υπήρχαν βιβλία ας πούμε, ο καθένας από ό,τι ήξερε, λάμβανε τα μέτρα του. Αλλά μετά, αυτά πήγαν σε κάποια μορφή ας πούμε πλέον έτσι συστηματική και ήξερε ο καθένας, ήταν πολύ πιο εύκολο να ακολουθήσει τους κανόνες και να μην κάνει λάθη.

Αυτό από ποτέ και μετά; Πότε συστηματοποιήθηκε περίπου; Μετά το '70; Πριν το '70;

Από το '70 σαφώς. Πότε ήταν; Τώρα με τις ημερομηνίες με μπερδεύεις λιγάκι-

Περίπου.

Το Τσερνομπίλ πότε έγινε είπαμε;

Το '86. Το 1986 έγινε το ατύχημα.

Και όταν λες '70 τι εννοείς;

Λέω ο Δ.Ο.Α.Ε. όμως, υπήρχε αρκετά χρόνια. Δεν έκανε προσπάθεια ήδη κι όταν εσείς ήσασταν στην Ελλάδα; Όταν ξεκινούσε η Ελλάδα, έδινε βιβλία, έδινε εφόδια;

Όχι, ήταν θέμα κάθε χώρας.

Κάθε χώρα μόνη της;

Ναι.

Ό,τι ξέραμε εμείς δηλαδή και ό,τι είχατε σπουδάσει εσείς και ό,τι είχατε μάθει.

Ναι, ναι.

Έτσι…

Ναι. Ενώ μετά, γράφτηκε σειρά βιβλίων γι' αυτά τα πράγματα. Έτσι γίνονται, σιγά-σιγά, αυτά τα πράγματα, Στην αρχή δόθηκαν πολλοί αντιδραστήρες σε πολλές χώρες.

Να σας ρωτήσω κάτι άλλο, εσείς στην Αμερική όταν πήγατε, την πρώτη φορά για να σπουδάσετε, που κάνατε τη μετεκπαίδευση, υποτροφία από πού βρήκατε;

Μάλιστα, καλή ερώτηση αυτή, υποτροφία από που βρήκα. Στην αρχή, όταν πήγα, είχαν πάει κάνα-δύο ακόμη προηγουμένως. Ήτανε το κράτος το οποίο πλήρωνε.

Το ελληνικό ή το αμερικάνικο;

Το ελληνικό κράτος, το αμερικανικό προσέφερε τις υπηρεσίες, αλλά τα per diem ας πούμε ήταν απ' την Ελλάδα. Αλλά στη συνέχεια, ειδικά για μένα, γιατί αυτό ήταν για ένα χρόνο μόνο, εγώ έμεινα μεγάλο χρονικό διάστημα έξω και έκανα μεταπτυχιακές σπουδές, επομένως είχα απασχοληθεί και στο πανεπιστήμιο και με συντηρούσε το πανεπιστήμιο. Γιατί εν τω μεταξύ, είχα πάει σε ένα πανεπιστήμιο, το οποίο είχε παρόμοιο αντιδραστήρα με το δικό μας. Και είχα δώσει, ευτυχώς νωρίς, εξετάσεις στην Αμερικανική Επιτροπή, είχα πάρει την άδεια υπευθύνου λειτουργίας αντιδραστήρα, οπότε δούλευα πλέον εγώ, ως μέλος του πανεπιστημίου, για τον αντιδραστήρα, άρα πληρωνόμουν κανονικά. Ό,τι λεφτά παίρναμε από την Ελλάδα, τα παίρναμε από το κράτος. Στην αρχή δηλαδή, για τον πρώτο χρόνο, που μας έστελναν έξω, τότε.

Ωραία. Και όταν έγιναν τα εγκαίνια του Δημόκριτου, που έγινε γιορτή. Ποιοι ήταν εκεί; Ήταν ο Βασιλιάς, ήταν η Βασίλισσα έχω δει φωτογραφίες και νομίζω έχω δει εσάς, που ξεναγείτε. Το θυμάστε αυτό;

Ναι, βεβαίως.

Τι κάνατε για πείτε μας, πείτε μου. Ποιους είδατε, ποιους γνωρίσατε;

Γελάω τώρα. Θα γελάσεις κι εσύ. Πού το θυμήθηκες τώρα; Έχω και μια φωτογραφία, πρέπει να σου βρω, να σου δώσω μια-δυο [00:25:00]φωτογραφίες. Λοιπόν, εν πάση περιπτώσει, κάναμε την έναρξη λειτουργίας του αντιδραστήρα, έξω καθόταν, είχαν βάλει καρέκλες και πολυθρόνες και τα λοιπά, ο Βασιλιάς, η Βασίλισσα, όλος ο κόσμος, εντάξει. Έγινε κρίσιμος ο αντιδραστήρας, η ακτινοβολία Cherenkov είναι μία θαυμάσια ακτινοβολία, η οποία εντυπωσιάζει μέσα στο νερό και τα λοιπά, οπότε η Βασίλισσα θέλησε να μπει μέσα, για να δει τα... Ήταν και περίεργη αυτή, σε αυτά τα πράγματα, της έκανε... Είχαμε έναν επιστημονικό διευθυντή στο Δημόκριτο ο οποίος της έκανε και μαθήματα φυσικής, ήταν ενδιαφέρουσα η...

Ποιος; Ο Κανελλόπουλος; 

Ναι. Λοιπόν, μπήκε μέσα στον αντιδραστήρα, ανέβηκε πάνω στη γέφυρα, η Βασίλισσα, ο Βασιλιάς-. Ο Βασιλιάς, εντάξει, δεν ενδιαφερόταν πολύ. Το μόνο που ήθελε ήταν να πάει με τους φίλους του να κουβεντιάσει. Και έδειχνα εγώ τον αντιδραστήρα, γιατί η γέφυρα είναι στενή, ας πούμε ένα πράγμα στενό από εκεί μέχρι εδώ, έτσι τόσο πράγμα. Και φαρδύ ας πούμε, ξέρω 'γω έξι μέτρα, εφτά μέτρα επάνω από την δεξαμενή. Εκεί που μέναμε, ήταν ένα πράγμα λίγο μεγαλύτερο από αυτό το τετράγωνο, οπότε δεν χωρούσαν πολλοί. Ήταν λοιπόν και ένας νεαρός, ο οποίος έχωνε τη μούρη του να δει τι γίνεται, αλλά εγώ δεν ήξερα ποιος είναι αυτός. Έφαγε κάτι σπρωξιές με τον αγκώνα μου, έφαγε αγκωνιές. Και το μυριστήκαν οι άλλοι. Όταν τελειώσαμε, μου λένε «Ρε συ, τι του 'κανες αυτουνού, τον βάραγες συνέχεια;» «Ρε άντε τον κερατά, χωνόταν-χωνόταν.» Ήταν ο γαμπρός!

Ποιος γαμπρός;

Ο Ισπανός.

Ο Ισπανός. Της Σοφίας; 

Ναι.

Ο Χουάν Κάρλος.

Όταν μετά είχα πάει στην Αμερική για ένα διάστημα και έβλεπα τους Ισπανούς, τους έλεγα «Έχει φάει ξύλο από μένα...». Μα ερχόταν ο φουκαράς και ήθελε να... Δεν ήξερα, ήτανε η Βασίλισσα, ήταν ο Βασιλιάς, ένα στενό πραγματάκι ήταν να τους δείξω εκεί πέρα και ερχόταν έτσι να δει...

Η Φρειδερίκη είχε περιέργεια για αυτά τα θέματα, της άρεσε η ατομική ενέργεια, δηλαδή;

Η Φρειδερίκη ήτανε… Ναι! Ήτανε άνθρωπος με πολλά ενδιαφέροντα, δηλαδή πραγματικά της άρεσε. Αλλά οι παρτίδες της Φρειδερίκης δεν ήταν με εμένα, ήταν με τον Κανελλόπουλο. Ο Κανελλόπουλος είχε βρει τον τρόπο να την προσεγγίσει και ενδεχομένως, όταν ήσαν μαζί μπορεί να της έκανε και ορισμένα μαθήματα. Αλλά ήταν ενδιαφέρουσα γυναίκα, δηλαδή σε αυτά τα θέματα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα. Δεν έδειχνε... Το ενδιαφέρον της δεν ήτανε έτσι τυπικό, ήτανε ουσιαστικό. Μάλιστα, έτσι που λες με τον Ισπανό, τον γαμπρό.

Και έπειτα, εσείς πώς πήρατε πρόσκληση από το Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας να πάτε;

Πώς πήρα πρόσκληση… Ήταν η δουλειά μας, είχε εκ των πραγμάτων τη δυνατότητα να σε φέρνει σε επαφή με πολύ κόσμο. Δηλαδή στο εξωτερικό, στην Ελλάδα με ποιον να κουβέντιαζα; Δεν είχα και κανέναν να κουβεντιάσω. Και επομένως, αυτό σημαίνει ότι έβγαινες τακτικά έξω, συνεργαζόσουν με πολλούς, γνωριζόσουν με πολλούς και εν τω μεταξύ υπήρχε και οργανωμένη υπηρεσία στον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας, που, όπως είπαμε, εδρεύει στη Βιέννη και είναι μία μεγάλη υπηρεσία με χίλιους επιστήμονες που δουλεύουν τώρα σ’ ένα τεράστιο κτίριο και επομένως υπήρχε η [00:30:00]δυνατότητα να έχεις ας πούμε επαφές. Επαφές, οι οποίες να έχουν σχέση με τη δουλειά σου, και μάλιστα συγκεκριμένες σε ορισμένο σημείο ας πούμε, σε ένα κτίριο όλοι μαζί, σε μία πόλη και όλα αυτά τα πράγματα. Αυτό βοηθάει και με τις γνωριμίες, τις οποίες απέκτησα πηγαίνοντας εκεί τακτικά, εκπροσωπώντας την Ελλάδα δηλαδή. Eίδα ότι θα μπορούσα να εργαστώ εκεί για κάποιο διάστημα, εάν χρειαζόταν, μου άρεσε η ιδέα ας πούμε. Τελικά, πήρα την πρόσκληση να πάω να δουλέψω εκεί για ένα διάστημα, για ένα χρόνο καταρχήν. Και πήγα στη Βιέννη, βάλαμε μπροστά ένα πρόγραμμα, είδα ότι έπρεπε να γίνει πάρα πολύ οργανωτική δουλειά, διότι τότε ήταν νωρίς ακόμη και δεν είχαν όλοι πάρει το μήνυμα του πόσο προσεκτικοί πρέπει να είμαστε σε αυτά τα πράγματα. Και έβαλα μπροστά ένα πρόγραμμα ασφαλείας των πυρηνικών αντιδραστήρων. Ήταν οι 300 αντιδραστήρες, υπήρχαν 300 αντιδραστήρες ισχύος, που... Στη Γαλλία παραδείγματος χάρη, όλη η ενέργεια στο Παρίσι είναι από αντιδραστήρες, αλλά υπήρχαν και 300 αντιδραστήρες ερεύνης. Και δεν είχε γίνει ακόμη δουλειά πολλή, από απόψεως ασφάλειας. Και ήταν ένα πεδίο που έπρεπε να το προσέξουμε πάρα πολύ, να μην ξαναγίνει κανένα ατύχημα, διότι δεν χρειάζεται πολύ για να γίνει κάποιο ατύχημα. Και έδωσα εκεί περισσότερη βάση ας πούμε. Aυτό σημαίνει ότι γνωρίζεσαι με τους ανθρώπους, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για αυτά και από εκεί και πέρα, είχα μία πρόσκληση, να πάω στη Βιέννη για ένα διάστημα. Και μετά, είχα μία δεύτερη ευκαιρία. Η δεύτερη ευκαιρία ήταν η εξής. Ο αντιδραστήρας αυτός τον οποίο έχουμε εμείς, ήτανε 1 MW η ισχύς του, και τότε, σε ανύποπτο χρόνο, χωρίς άλλοι να το έχουν κάνει, εμείς τολμήσαμε και το... Kάναμε μία μελέτη, η οποία έδειχνε ότι μπορούσε να γίνει αυτό το πράγμα και ανεβάσαμε την ισχύ κατά πέντε, έγινε 5 MW. Αυτό ακούστηκε και έκανε πάρα πολύ εντύπωση και έκαναν οι Αμερικανοί κάτι παρόμοιο και οι Ευρωπαίοι μείνανε πίσω σε αυτό. Και τότε είναι που είχαμε, υπήρχε ένας αντιδραστήρας ευρωπαϊκός στην... Πώς τη λένε;

Γενεύη;

Όχι, όχι. Στην επίπεδη χώρα με τα τέτοια, με την...

Ολλανδία; 

Στην Ολλανδία, μπράβο. Ήτανε πανευρωπαϊκός, ήταν στην Ολλανδία και αποφάσισαν και αυτοί, αν μπορούσαν, να το πάνε στα 5 MW. Kαι με φώναξαν εμένα, γιατί είχα την εμπειρία της αυξήσεως της ισχύος και τελικά έμεινα εκεί πέρα ένα διάστημα μεγάλο. Είχαμε μία στενή επαφή όλοι που ασχολούμεθα με το θέμα και επομένως, είχαμε και... Όταν μου είπαν να πάω στη Βιέννη να ζήσω, για να οργανώσουμε, τότε είδα ότι πράγματι υπήρχε μεγάλη ανάγκη από οργάνωση και μάλιστα ορισμένα πράγματα ήταν απλά, αλλά δεν τα τηρούσαμε. Παραδείγματος χάρη, έπρεπε να προσέχεις πάρα πολύ το προσωπικό το οποίο διαλέγεις, έτσι; Στον αντιδραστήρα είναι σαν να βρίσκεσαι μέσα σε ένα υποβρύχιο. Είναι τα πάντα κλειστά, πρέπει να υπάρχει μία ελαφρά χαμηλότερη πίεση μέσα, από τον αντιδραστήρα, από το κτίριο. Επομένως, είναι τελείως αεροστεγώς κλεισμένο το κτίριο, σε περίπτωση που γίνει έκλυση ραδιενέργειας, να μείνει μέσα και [00:35:00]να μην πάει έξω. Επομένως, δουλεύεις κάτω από συνθήκες, θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κάνεις υποβρυχίου, που αυτό δημιουργεί και μία ορισμένη νοοτροπία στους ανθρώπους και πρέπει να το προσέξει κανείς αυτό και να μην το παραβλέπει ας πούμε, να μη νομίζει ότι είναι κάτι απλό. Και επομένως, θα πρέπει να ξέρει ο καθένας να κάνει τη δουλειά του και να την κάνει σωστά και να την κάνει με σύστημα. Οι Εγγλέζοι είναι καλοί σε αυτά τα πράγματα, πάντοτε ήταν καλοί και κυρίως, το επίφοβο -και το είχα προβλέψει σε κάποιο ταξίδι που είχα κάνει, ότι κάτι μπορεί να πάθουμε καμιά φορά- είναι να μην βάζεις ανθρώπους για συγκεκριμένη δουλειά, γιατί είναι επικίνδυνο. Όπως το ατύχημα του Τσέρνομπιλ ήταν μία... Στην ανατολική Ευρώπη τότε, υπήρχαν πάρα πολλοί καλοί επιστήμονες, γιατί σπούδαζαν όλοι υποχρεωτικά, δεν είχαν να κάνουν… Δεν ήταν ελεύθεροι, έπρεπε να σπουδάσουν. Σπούδαζαν και ήταν πάρα πολύ καλοί στη δουλειά τους. Και μία ομάδα τέτοιων ανθρώπων, κάποτε που κάνανε συντήρηση στον αντιδραστήρα τους, θέλησαν να κάνουν ορισμένες δοκιμές, που είναι σφάλμα. Αυτά τα πράγματα πρέπει να τα προσέχει κανείς, πάρα πολύ. Κι έγινε το ατύχημα τότε, του Τσερνομπίλ. Όλα αυτά λοιπόν, έπρεπε πλέον να γίνουν κτήμα όλων και όχι μόνο να γίνουν κτήμα όλων των χωρών, αλλά να γίνεται και έλεγχος, ότι πράγματι έγινε. Και έτσι, οργανώσαμε, μου ζήτησαν τότε να πάω στη Βιέννη και πήγα και οργανώσαμε μία σειρά από τέτοιου είδους ας πούμε πρωτοτυπίες και κυρίως έκδοση βιβλίων, που έδιναν οδηγίες πως πρέπει να δουλεύουμε, για να μην ξαναπάθουμε τέτοιο ατύχημα.

Να σας ρωτήσω, πριν πάτε εσείς στη Βιέννη, πιο πριν, ερχόντουσαν από τη Βιέννη ειδικοί στην Ελλάδα να βοηθήσουν;

Δεν είχαμε τέτοια ανάγκη, δεν είχαμε... Να βοηθήσουν, δηλαδή γενικότερα;

Να βοηθήσουν, ας πούμε...

Ή ειδικά. Εγώ μιλάω για τον αντιδραστήρα.

Όχι για τον αντιδραστήρα, σε όλο τον Δημόκριτο, σε οτιδήποτε. Στη φυσική, στη χημεία.

Να σου πω. Εκείνο το οποίο γινόταν είναι το εξής: ότι στο Δημόκριτο ερχόντουσαν άνθρωποι, οι οποίοι είχαν σπουδάσει έξω, δηλαδή είχαν κάνει μεταπτυχιακά, επομένως ήταν καλοί στη δουλειά τους. Κάθε τέτοιος, από τους υπαλλήλους του Δημόκριτου, είχε τα δικά του τα connections με το εξωτερικό, γιατί προερχόταν από το εξωτερικό. Έτσι δόθηκε και μία ευκαιρία επικοινωνίας, κονδύλια για ταξίδια και τα λοιπά. Έγινε… Αυτό το πράγμα έγινε αυτόματα δηλαδή, δεν μπορούσε να μη γίνει.

Αυτοί που φεύγαν έξω, όπως και εσείς, απ' την Αμερική όταν γυρίσετε στην Ελλάδα, φέρατε μαζί και τη νοοτροπία του έξω, θεωρείτε, στην Ελλάδα; Δηλαδή πήρατε κάτι από εκεί;

Ναι βέβαια, οπωσδήποτε, οπωσδήποτε. Κυρίως το θέμα της συνεργασίας, το θέμα της συνέπειας στη δουλειά, όχι προχειρότης ας πούμε, ανάλογα με το τι κάναμε, τι δουλειά έκανε ο καθένας, αλλά έπρεπε να προσέξουμε. Ιδίως η δική μας η δουλειά που ήτανε... Εξαρτάται αυτό, αν  ήσουν θεωρητικός και στον Δημόκριτο να δούλευες, αν ήσουν θεωρητικός και έκανες μία μπαρούφα, δεν έτρεχε τίποτα, τη διόρθωνες. Αλλά όταν δουλεύεις σ' ένα αντιδραστήρα ας πούμε, δεν επιτρέπεται να κάνεις το παραμικρό σφάλμα, έτσι δεν είναι; Γιατί θα είναι κακές οι συνέπειες. Άρα ο καθένας, από όποιο αντικείμενο είχε στην δική του δουλειά ας πούμε ή στην προηγούμενη δουλειά του, ανάλογα έχει αποκτήσει και μία νοοτροπία τέτοια και έπρεπε να την κουβαλάει και αυτή μαζί του. Αλλά ειδικά στον αντιδραστήρα υπήρχαν προβλήματα ασφαλείας, ήμαστε πολύ πιο προσεκτικοί [00:40:00]από ό,τι σε άλλα πειράματα. Γιατί σε άλλο πείραμα το πολύ-πολύ να χαλάσεις το πείραμα σου, αλλά... Έτυχε να έχουμε και καλούς... Κάναμε καλή επιλογή προσωπικού. Εγώ έδωσα μεγάλη σημασία στο τεχνικό προσωπικό και μάλιστα φρόντισα ώστε να το πάρουμε νωρίτερα, προτού να δουλέψει ο αντιδραστήρας, να λάβουν μέρος στην κατασκευή του αντιδραστήρα και επομένως να ξέρουν ας πούμε να επεμβαίνουν κάθε φορά, όταν συμβεί κάτι, αλλά κυρίως να είναι καλοί, γιατί και ο καλός τεχνίτης είναι μεγάλη υπόθεση σε τέτοια συστήματα. Και να αποκτήσουν και μία συνέπεια ας πούμε στη νοοτροπία τους.

Οι κάτοικοι που μένανε στην Αγία Παρασκευή είχαν φόβο, που θα έρθει ένας αντιδραστήρας κοντά στα σπίτια τους;

Όταν χτίστηκε ο αντιδραστήρας, δημιουργήθηκαν πράγματι... Μάλλον να το πω λίγο διαφορετικά. Δεν επιτρεπόταν με τις... με αυτά τα οποία ξέρουμε σήμερα, να κάνουμε ένα αντιδραστήρα τόσο κοντά σε μία μεγάλη πόλη, ήταν... Αλλά τότε, δεν υπήρχε ακόμη η εμπειρία η κακή, πρώτον. Και δεύτερον, ακόμη και αυτό το μέρος θεωρείτο ότι ήταν σχετικά μακριά από κατοικημένη περιοχή. Ήταν μία αλάνα ας πούμε τεράστια, έτσι, και δεν είχαν χτιστεί ούτε σπίτια τριγύρω ούτε τίποτα. Οπότε έγινε αυτή η επιλογή, γιατί από αυτό έχει γίνει κριτική από ό,τι έχω καταλάβει και βλέπω ότι αυτοί, οι οποίοι έκαναν την κριτική, δεν είχαν άδικο. Δε θα έπρεπε μία τέτοια εγκατάσταση, να... Γιατί το Τσέρνομπιλ έδειξε μετά, ότι κάποιο ατύχημα για τον άλφα ή βήτα λόγο μπορεί να γίνει και επομένως πρέπει να είναι μακριά. Άρα το μέρος, η επιλογή του μέρους τότε μεν ήτανε, φαινόταν ότι ήταν σωστή λόγω της αραιότητος των κατοίκων, αλλά εκ των υστέρων απεδείχθη ότι ήταν σχεδόν μέσα στην Αθήνα.

Οι κάτοικοι φοβόντουσαν; Υπήρχαν εκδηλώσεις;

Μέχρι να το πάρουν είδηση... Δεν πρόλαβαν να θυμώσουν.

Ωραία. Να σας ρωτήσω και κάτι άλλο. Έχω ακούσει από διάφορο κόσμο, πιο μικρούς λίγο από εσάς, ότι υπήρχε και ένα Σχολείο Ισοτόπων, που πολλοί φοιτητές παρακολουθούσαν, για να πάρουν τις πρώτες γνώσεις πριν φύγουν στο εξωτερικό.

Ναι, ναι.

Εσείς σε αυτό διδάσκατε; Εσείς δεν το κάνατε, δεν το βγάλατε το Σχολείο Ισοτόπων, δεν υπήρχε.

Όχι, όχι. Είχα πάει κι εγώ σε αυτό το Σχολείο, στη δεύτερη σειρά, έγιναν πολλές σειρές. Αυτό έχει γίνει με πρωτοβουλία τότε, του Πανταζή, του Καθηγητή για τα ισότοπα.

Κι εσείς το είχατε βγάλει, δηλαδή το παρακολουθήσατε;

Μάλλον θα το παρακολούθησα, δεν θυμάμαι, αλλά μάλλον θα το παρακολούθησα. Δεν ήταν τίποτα, όχι δεν νομίζω ότι το παρακολούθησα. Δεν νομίζω, δεν ξέρω. Αλλά είχε αρχίσει τότε η χρήση, η χρησιμοποίηση, αν θέλεις, των ραδιοϊσοτόπων για ιατρικούς λόγους, κυρίως το ραδιενεργό ιώδιο. Τι θα πει ραδιενεργό; Να εκπέμπει ακτινοβολία. Αν έπαιρνες ιώδιο, το ιώδιο πάει και εγκαθίσταται στο-

Θυρεοειδή.

Στο θυρεοειδή. Οπότε εκπέμπει ακτινοβολία και επομένως, αν υπάρχει ένας όγκος στο θυρεοειδή, τον καταστρέφει τον όγκο. Αυτή είναι η φιλοσοφία. Αυτό το πράγμα, θεωρήθηκε τότε μία πολύ καλή εφαρμογή και μία πολύ χρήσιμη εφαρμογή, που ήταν πράγματι. Και ήταν από τα πρώτα ισότοπα που φτιάξαμε στον αντιδραστήρα. Δηλαδή, στην Ελλάδα δεν μπορούσαμε, δεν υπήρχαν ισότοπα, θέλαμε ραδιενεργό ιώδιο ας πούμε, δεν μπορούσαμε να το πάρουμε από πουθενά.

Και τι κάναμε; Τα εισάγαμε; Τα φέρναμε απ' έξω πριν τον Δημόκριτο; 

Πριν τον Δημόκριτο δεν υπήρχε μεγάλη ζήτηση, δεν υπήρχε. Μετά άρχισε να ανεβαίνει η ζήτηση. Αλλά στην αρχή, δεν υπήρχε τρόπος να το φέρεις απ' έξω, πολλές δυσκολίες. Οπότε εδώ δώσαμε μεγάλη σημασία στην παρασκευή ραδιοϊσότοπων από τον αντιδραστήρα. Επίσης, αποστείρωση, είχαμε κάνει... Κάναμε μία τράπεζα μοσχευμάτων, ιστικών και οστικών και μοσχευμάτων που λένε. Δηλαδή, ένας γιατρός, ένας χειρουργός ας πούμε, εάν θέλει να κάνει μία εγχείρηση στο πόδι, μπορεί να θέλει να προσθέσει ένα κομμάτι κόκαλο. Έτσι κάνουν συνήθως αυτοί. Και γύρω από αυτό δημιουργείται πάλι το... Λοιπόν, αυτό το πράγμα πρέπει να αποστειρωμένο, δεν υπήρχε τρόπος αποστείρωσης, υπήρχαν μόνο χημικοί τρόποι ας πούμε που δεν ήταν ωφέλιμοι, γιατί χάλαγε και το υλικό το οποίο έβαζες. Οπότε ο μόνος τρόπος ήταν να φτιάχνουμε, να αποστειρώνεις αυτά τα πράγματα με ακτινοβολίες στον αντιδραστήρα. Πράγματι, το βράδυ που δεν λειτουργούσε ο αντιδραστήρας, εξέπεμπε όμως, από την λειτουργία που δημιουργήθηκε όλη την ημέρα που δούλευε και τα ισότοπα τα καινούργια που δημιουργούντο μέσα στον αντιδραστήρα, εκπέμπεται τεράστια ενέργεια, ραδιενέργεια, η οποία πήγαινε βεβαίως χαμένη. Όταν έβαζες, λοιπόν, ένα δείγμα εκεί πέρα, αυτό ακτινοβολείτο από την ραδιενέργεια αυτή. Γιατί όταν δουλεύει ο αντιδραστήρας, εκπέμπονται και νετρόνια, τα οποία είναι... Χαλάνε το... Δηλαδή, εάν έχεις ας πούμε ένα δείγμα, το οποίο το βάζεις κατά τη διάρκεια που δουλεύει ο αντιδραστήρας, αυτό γίνεται ραδιοϊσότοπο, το οποίο μπορεί μετά να εκπέμπει και μόνο του ακτινοβολία και δεν μπορείς να το χρησιμοποιήσεις για θεραπευτικούς σκοπούς. Ενώ όταν κλείσει ο αντιδραστήρας, βγαίνει μόνο ακτινοβολία-γ,  η οποία δεν προκαλεί αλλοιώσεις στο υλικό, απλώς το αποστειρώνει πολύ καλά. Είναι η καλύτερη αποστείρωση, που μπορεί να έχεις. Και έτσι λοιπόν, το βράδυ χρησιμοποιείτο ο αντιδραστήρας... Κάναμε πολλές εφαρμογές, θυμάμαι τότε πήγαινα σε πολλά μέρη στον κόσμο και έβλεπα τις διάφορες εφαρμογές που κάνανε. Μία φορά μάλιστα, στην Πολωνία είχα μείνει και ένα μήνα, για να δω ας πούμε πώς κάνουν εφαρμογές κατά τη διάρκεια της νύχτας που είναι ο αντιδραστήρας κλειστός, τι εφαρμογές κάνουν ακτινοβολίας.

Γινόντουσαν και κάποιες εκθέσεις προς το κοινό, έχω διαβάσει. Δηλαδή εκθέσεις στο Ζάππειο, για να δει ο κόσμος πώς γίνεται να χρησιμοποιήσουμε την ατομική ενέργεια για ειρηνικούς σκοπούς. 

Ναι, ναι.

Τις θυμάστε αυτές τις εκθέσεις;

Όχι, φαίνεται αυτές έγιναν μετά από μένα, δεν νομίζω πως έγιναν από...Θα τα έκανε κάποια υπηρεσία στον Δημόκριτο. Όχι όσο ήμουνα εγώ, δε θυμάμαι να είχαμε τέτοιες ή δε θυμάμαι εγώ, ας πούμε. Αλλά νομίζω ότι μετά έγιναν αυτού του είδους οι ενημερωτικές... Εμείς δεχόμαστε και σχολεία ακόμη, καμιά φορά, αλλά δεν ερχόντουσαν πολύ.

Εσείς, το διδακτορικό σας πότε το κάνατε;

Πότε το έκανα; Όσο ήμουν στην Αμερική.

Α! Στην Αμερική το κάνατε.

Ναι.

Δηλαδή υπό την επίβλεψη Αμερικανού καθηγητή; 

Ναι, ναι, ναι. Έμεινα στο Michigan, University of Michigan, για πολύ καιρό, όπου είχαν ένα αντιδραστήρα σαν το δικό μας-

Πισίνα.

Πισίνα, ναι. Τώρα, είπα κάτι το οποίο δεν είναι σωστό, εγώ το έχω στο μυαλό μου διαφορετικά και πρέπει να το διορθώσω-

Για πείτε.

Στο Michigan έμεινα τρία χρόνια και στην αρχή ασχολήθηκα... [00:50:00]Μάλλον, στον πρώτο χρόνο μάλιστα, πήρα το δίπλωμα για Υπεύθυνος Λειτουργίας Αντιδραστήρα και παρέμεινα μετά εκεί πέρα και κάθισα. Εκεί λοιπόν, άρχισα το διδακτορικό μου. Το γεγονός είναι ότι χρειαζόμουν ακόμη έναν χρόνο και έπρεπε να γυρίσω στην Ελλάδα. Οπότε ήρθα στην Ελλάδα, χωρίς να έχω πάρει το διδακτορικό από τον Michigan και από εκεί και πέρα, έγινε μία αλληλογραφία του Αλεξόπουλου -ο Αλεξόπουλος ήταν Καθηγητής εδώ- και του Καθηγητού εκεί πέρα, που είχα αρχίσει το διδακτορικό και τελικά, το διδακτορικό μου, μου το έδωσε ο Αλεξόπουλος.

Άρα κάνατε όλη την έρευνα στην Αμερική, αλλά...

Ναι, ο Αλεξόπουλος ήταν και ψείρας και ήθελε εξηγήσεις. Ήταν μεν πάρα πολύ πρόθυμος να βοηθήσει, αλλά επειδή είναι συνεπής άνθρωπος, δεν ήθελε να το κάνει επειδή του το είπε ένας άλλος συνάδελφός του, ήθελε να έχει και ο ίδιος μία εμπειρία. Και τελικά, το διδακτορικό μου, μου το έδωσε ο Αλεξόπουλος, αυτή είναι η πραγματική κατάσταση.

Κατάλαβα. Αν θα θέλετε να προσθέσετε κάτι για εκείνη την εποχή, αλλιώς εγώ είμαι εντάξει.

Νομίζω πως είπαμε αρκετά, αν έχουμε κάτι άλλο-

Το ξαναπατάμε και το ξανανοίγουμε. 

Εάν θέλεις και συμφωνείς εσύ, θα τα γράψεις.