[00:00:00]Καλησπέρα, είναι 13/12 του 2023. Βρισκόμαστε στον Πολύγυρο Χαλκιδικής, είμαι ερευνητής για το Ιstorima, και σήμερα βρίσκομαι μαζί με το Στέφανο Ξάκη, ο οποίος στο επάγγελμά του είναι τεχνίτης του λίθου, πετράς. Καλησπέρα, κύριε Στέφανε.

Καλησπέρα, Άκη.

Θέλετε να μου συστηθείτε, να μου πείτε κάποια λόγια για εσάς;

Είμαι απ' τον Ταξιάρχη Χαλκιδικής, γεννήθηκα το 1960. Και μετά, αφού έβγαλα το δημοτικό, πήγα στην Αρναία, στο γυμνάσιο, για τρία χρόνια. Ήρθα στον Πολύγυρο, πήγα πάλι στο γυμνάσιο για δύο χρόνια και μετά στην Τεχνική Σχολή εργοδηγών στον Πολύγυρο.

Ασχοληθήκατε καθόλου μ' αυτό το επάγγελμα;

Όχι, δεν ασχολήθηκα γιατί προέκυψαν άλλα. Ασχολήθηκα… Εφόσον τελείωσα το στρατιωτικό, ήρθα στον Πολύγυρο πάλι και τυχαία βρήκα δουλειά σ' έναν πετρά. Ο οποίος ήτανε Πολυγυρινός, ο Κώστας ο Μήλιος, δούλεψα μαζί του γύρω στον ένα-ενάμιση μήνα. Πρώτη δουλειά ήταν στο Ηρώο του Πολυγύρου και μετά, λόγω ασθένειας του Κώστα για λίγο καιρό, πήγα στον ανιψιό του τον Ηλία. Ηλίας Μήλιος του Λαζάρου. Ο οποίος ήταν - και να πω είναι, αλλά τα 'χει παρατήσει τώρα - απ' τους καλύτερους τεχνίτες της πέτρας που έχω γνωρίσει. Ίσως κι ο καλύτερος. Ίσως κι ο καλύτερος. 

Έτσι μάθατε δηλαδή την τέχνη;

Ακριβώς. Δούλεψα με τον Ηλία γύρω στον ενάμιση χρόνο και μετά ξεκίνησα να δουλεύω μονάχος. Ήμουν 23 χρονών και η πρώτη δουλειά που έκανα ήταν το Ηρώο στον Ταξιάρχη, στο χωριό μου. Και μετά ξεκίνησα και έπαιρνα δουλειές Αρναία, σχεδόν σε όλη τη Χαλκιδική έχω δουλέψει, σε όλα τα χωριά της Χαλκιδικής. Τώρα, αν θέλετε να με ρωτήσετε συγκεκριμένα που…

Πριν προχωρήσετε σ' αυτά, θα 'θελα να σας ρωτήσω τι θυμάστε ακριβώς από την πρώτη σας δουλειά, δηλαδή πως το ζήσατε εκείνο το διάστημα;

Ήταν... Να πω ότι την ερωτεύτηκα, από την πρώτη μέρα ερωτεύτηκα αυτή τη δουλειά. Και δεν μπορώ να φανταστώ τον εαυτό μου ότι θα έκανε άλλη δουλειά καλύτερα απ' αυτή. Και φυσικά, εντάξει, οι δουλειές που έχω κάνει φαίνονται, έχω πάρει πολλά συγχαρητήρια απ' όσους έχω δουλέψει, είτε από δημόσια έργα, είτε από ιδιώτες και νομίζω ότι τα πήγα καλά. Εδώ και 40 χρόνια, 42 χρόνια περίπου, που δουλεύω. 

42 χρόνια;

Ναι, που δουλεύω.

Όλα αυτά τα χρόνια ποιες ήταν οι πιο δύσκολες δουλειές που είχατε αναλάβει; Και ποιες οι πιο όμορφες κιόλας; 

Η πιο δύσκολη δουλειά που έχω κάνει είναι μια στο Άγιον Όρος, μια καπνοδόχος η οποία ήταν γύρω στα 25 μέτρα ύψος, που δεν είχα χώρο να δουλέψω λόγω ότι ήταν κολλητά στα μπαλκόνια του διπλανού κτηρίου και δούλευα με το φόβο… Μάλλον με τρόμο, όχι με φόβο, με τρόμο. Και ήταν απ' τις πιο όμορφες, όχι η πιο όμορφη. Η πιο όμορφη ήταν μια εκκλησία που πήγα με τον Ηλία το Μήλιο που ήταν, ας πούμε, ο μάστοράς μου, στην Φρανκφούρτη στη Γερμανία. Ήταν εκκλησία ομογενών, την έκαναν ομογενείς. Δουλέψαμε 6 μήνες με πάρα πολύ όρεξη, μεράκι, κουραστήκαμε, αλλά το αποτέλεσμα ήταν ένα όμορφο, πανέμορφο κτήριο που το χαίρονται οι ομογενείς και όποιος πηγαίνει στην εκκλησία αυτή. Στη Φρανκφούρτη, Άγιος Γεώργιος Ανδρέας λέγεται η εκκλησία.  

Στη Φρανκφούρτη πόσο καιρό μείνατε δηλαδή;

Έξι μήνες, το '94, από το Μάιο του '94 μέχρι αρχές Νοεμβρίου.

Και πώς ήταν εκεί η διαβίωση -

Η διαβίωση... Μας είχανε ένα κτίσμα, μέναμε εκεί στο χώρο εργασίας. Δουλεύαμε πάρα πολλές ώρες, έτυχε μέρα να δουλέψουμε και 14 ώρες γιατί όσο πιο βόρεια, τόσο πιο πολύ μεγάλη είναι η μέρα. Και δεν είχαμε… Δηλαδή δουλεύαμε μέχρι τις 10 η ώρα το βράδυ. Έπρεπε να τελειώσουμε πριν μας πιάσει ο χειμώνας, γιατί μετά θα είχε παγωνιές, θα είχε τέτοια. Και το τελειώσαμε. Κάναμε επένδυση την πέτρα. Ήταν τα μπετά κι εμείς κάναμε επένδυση την πέτρα. Ένα πάρα πολύ όμορφο κτήριο και καημός μου είναι να πάω να το ξαναδώ μετά από τόσα χρόνια, μετά από 30 χρόνια περίπου. 

Μακάρι, το εύχομαι.

Μακάρι, κι εγώ το εύχομαι να πάω. Θέλω να πάω.

Κύριε Στέφανε, όσον αφορά αυτό που είπατε πριν, δηλαδή με την καπνοδόχο[00:05:00], υπήρχαν έτσι ανάλογες περιπτώσεις, επικίνδυνες ας πούμε, στο επάγγελμα;

Πάρα πολλές, πάρα πολλές. Έχω πέσει από σκαλωσιά, αλλά όχι τόσο... Με στραμπουλήγματα την έχω γνωρίσει. Είναι ένα δύσκολο επάγγελμα, πάρα πολύ δύσκολο. Πρέπει να 'χεις το μυαλό σου συνέχεια εκεί που δουλεύεις. Λίγο αν είσαι σε μεγάλο ύψος, λίγο να αφαιρεθείς είναι πανεύκολο να πέσεις. Γι' αυτό θέλει προσοχή και όταν φεύγαμε με τα παιδιά που δούλευα και μ' ένα… Ειδικά ένα παιδί πρέπει να το αναφέρω, το Δημήτρη τον Κόντη που ήμασταν 28 χρόνια μαζί, τον έλεγα: «Δημήτρη, αν πάμε στη δουλειά και γυρίσουμε, αυτό είναι για μένα το καλύτερο. Να είμαστε υγιείς». Γιατί είχε περιπτώσεις πάρα πολύ δύσκολες, 15 μέτρα ύψος, να μη χωράει η σκαλωσιά. Είναι ένα δύσκολο επάγγελμα αλλά εμένα με γέμισε. Αυτό με γεμίζει κι ακόμα όταν… Εντάξει, κανένα… Τώρα που δουλεύω όχι εντατικά λόγω ηλικίας, το κάνω για να με δίνει ζωή. Με δίνει ζωή αυτό που κάνω, το αγαπώ τόσο πολύ που νομίζω ότι άλλη δουλειά δεν θα μπορούσα να κάνω. Εκτός απ' αυτό. 

Τόσο πολύ το αγαπάτε. Επίσης, κύριε Στέφανε, είπατε ότι δουλέψατε μέσα στο Άγιον Όρος για κάποια έργα, για κάποιες δουλειές. Πώς ήταν αυτή η εμπειρία του να δουλεύει κανείς μέσα στο Άγιον Όρος;

Κοιτάξτε να δείτε, ένας που ασχολείται με την πέτρα, με τα ξύλα, ξυλοδεσιές, σκεπές και που δεν έχει πάει στο Άγιον Όρος, θα πούμε ότι δεν έχει την κατάλληλη εμπειρία. Πρέπει να πας στο Άγιον Όρος γιατί οι δουλειές όλες γίνονται με πέτρα, με ξύλα και οι πλακοσκεπές, οι γνωστές πλακοσκεπές του Αγίου Όρους, που είναι πανέμορφες. Είναι μια εμπειρία πρωτόγνωρη στο Άγιον Όρος. Πας, δουλεύεις και μαθαίνεις. Μαθαίνεις καινούργια πράγματα κάθε μέρα. Κάθε μέρα. 

Είναι συγκεκριμένες τεχνικές αυτές δηλαδή που εφαρμόζονται-

Συγκεκριμένες, βεβαίως, βεβαίως. Εγώ έχω κάνει εκεί με συνεργείο με άλλα παιδιά, έχω κάνει μια εκκλησία. Μια εκκλησία μικρή μεν, αλλά μόνο με πέτρα, όλο με πέτρα. Ξεκίνησε από τη ρίζα, απ' τα θεμέλια, με πέτρα. Καθόλου μπετό, κι αυτό χρειάζεται κάποια κατάλληλη τεχνική. Να έχεις κάποιες γνώσεις παραπάνω. Δυο εκκλησίες, η μια ήταν, ας πούμε, αποκατάσταση, γιατί έχω ειδικευτεί και σ' αυτόν τον τομέα. Αποκατάσταση, δηλαδή είναι σχισμένα τα ντουβάρια, παράδειγμα ένα εκκλησάκι 400 χρονών έγινε σαν να είναι καινούριο. Έγινε σαν να είναι καινούργιο, με τις τσιμεντοενέσεις που βάζουμε μέσα. Με διάφορα υλικά, που τώρα είναι πάρα πολύ γερά τα υλικά, παλιά ήτανε χώμα με άχυρο με τέτοια. Τώρα όμως είναι με καλά υλικά, τα οποία κάνουν το κτήριο για πολλά, πολλά χρόνια ακόμη να είναι γερό. Για το Άγιον Όρος τώρα, η συγκεκριμένη εκκλησία που σας είπα αποκατάσταση ήταν διαλυμένη. Απ' τον καιρό, απ' τις κακοκαιρίες. Το μόνο που κρατούσαν λίγο μέσα ήταν οι αγιογραφίες, άλλος ένας τομέας που μου άρεσε πάρα πολύ. Έβλεπα τους αρχαιολόγους που το κάνανε με τόσο μεράκι και τόση επιμονή, και λες όταν έγιναν στο τέλος ότι λες και ήταν της ίδιας της χρονιάς, 400 χρονών αγιογραφίες. Αξίζει αυτό το εκκλησάκι, αξίζει όντως κάποιος να πάει να το δει. Είναι περιοχή Λαύρας. Περιοχή Λαύρας.

Αυτό, κύριε Στέφανε, φαντάζομαι ότι προϋποθέτει να υπάρχει μεγάλη προσοχή όσον αφορά την κατασκευή για να μη χαλάσει, ας πούμε, το αρχικό σχέδιο -

Βεβαίως, βεβαίως. Ό,τι γίνονταν, όλο γίνονταν με πάρα πολύ... Πρέπει να έχεις μεράκι να το κάνεις αυτό δηλαδή. Αργά, δεν είναι όπως ρίχνεις μπετά… Όχι ότι υποτιμώ τα μπετά. Πρέπει να έχεις κατάλληλες γνώσεις για να το κάνεις αυτό το πράγμα, κι εγώ φυσικά τις απέκτησα με την εμπειρία και με τα χρόνια. Με τα χρόνια.  

Μέχρι και σήμερα μαθαίνετε;

Φυσικά μαθαίνω! Κάθε μέρα, καταρχήν, βγαίνουν καινούργια υλικά. Αυτά πρέπει να τα παρακολουθούμε. Βγαίνουν εργαλεία καινούρια. Εγώ ξεκίνησα στην αρχή με ένα μυστρί κι ένα σφυρί, αυτά. Και σιγά-σιγά αναγκάστηκα πήρα κόφτη, να κόβω τις πέτρες, πήρα ειδικά σφυριά[00:10:00] να λαξεύω την πέτρα, να κάνω τις γωνίες. Κάθε μέρα βγαίνουν και υλικά, αλλά και εργαλεία για τους μαστόρους. Τώρα έχει απλοποιηθεί πάρα πολύ η δουλειά, δεν είναι όπως ήταν εκείνα τα χρόνια που δούλευαν οι πατεράδες μας, οι παππούδες μας. Είναι πιο απλοποιημένη δουλειά. Αλλά θέλει να έχεις όρεξη να την κάνεις αυτή τη δουλειά, αν δεν έχεις όρεξη μην την κάνεις καθόλου. Μην ασχολείσαι καθόλου.

Εσείς δηλαδή προλάβατε έναν πιο παραδοσιακό τρόπο κατασκευής της πέτρας;

Βεβαίως, ναι, βεβαίως. Παραδοσιακό τρόπο, με το κοπίδι και με το σφυρί. Αυτό ήταν, οι δύσκολες οι εργασίες που γίνονταν. Τώρα, τα αγκωνάρια τα μεγάλα που μπαίνουν στις γωνίες είναι έτοιμα, απλώς τα πελεκούμε. Τα πελεκούμε όπου χρειάζεται, έτσι; Αλλού δεν χρειάζεται κιόλας. Αυτά τα πελεκάς, αφού είναι έτοιμο το αγκωνάρι και είναι όσο μεγάλο θέλεις. 

Όσον αφορά τα είδη της τεχνοτροπίας; Ποια είδη χρησιμοποιείτε, δηλαδή, εσείς στην τέχνη σας; Όλα αυτά τα χρόνια, γιατί φαντάζομαι δεν είναι ένα. 

Από πέτρα;

Από πέτρα, ναι. 

Από πέτρα; Έχουμε... Όταν ξεκίνησα εγώ να δουλεύω, τότε ήτανε πέτρες εδώ στην περιοχή μας, οι πέτρες της Καβάλας. Μετά σιγά-σιγά άρχισαν να γίνονται και με τοπικές πέτρες. Παράδειγμα το δημαρχείο της Αρναίας, το οποίο τώρα είναι δημαρχείο, παλιότερα ήταν σχολείο. Κι αυτό ξέχασα να το πω στην αρχή, ήταν μια απ' τις πιο καλές και δύσκολες δουλειές.  

Ήσασταν σ' αυτή τη δουλειά; Θέλω να μου μιλήστε λίγο γι' αυτό.

Σ' αυτή τη δουλειά ήμουν το '84. Το '84 ήμουν 24 χρονών. Ήταν πεσμένο. Είχε πέσει το κτήριο και παλιός ο δήμαρχος, ο Καραστέργιος της Αρναίας - ώρα καλή του, να' ναι γερός - ήταν νέος δήμαρχος. Κι εγώ νέος μάστορας εκεί. Κι εκεί κάναμε την αποκατάσταση του δημαρχείου, την πέτρα. Την πέτρα, και την κάναμε με τοπική πέτρα όπως ήταν παλιά. Όπως ήταν παλιά, αυτό το είχαν κτίσει, αν δεν κάνω λάθος, κάτι περαστικοί που δούλευαν στο Άγιον Όρος απ' τα Ζαγοροχώρια; Τώρα θα σε γελάσω. Κάπου εκεί είχαν πετράδες τότε πολλούς, δε θυμάμαι σε ποια χωριά ακριβώς. Και περνώντας αυτοί, το φτιάξανε και συνέχισαν το δρόμο τους τότε. Σύμφωνα με τα λεγόμενα των κατοίκων εκεί. Έγινε πάρα πολύ λειτουργικό κτήριο, παρόλο που είναι όπως ήταν παλιά, έγινε πιο... Παραδοσιακό, όπως ήταν έγινε η κατασκευή, η αποκατάστασή του, και μέσα έγιναν οι χώροι αναλόγως πως εξυπηρετεί το δήμαρχο, τους τοπικούς συμβούλους, όλους τους υπαλλήλους μέσα. Η πέτρα τώρα εκεί, είπαμε, είναι τοπική πέτρα. Και το βλέπεις όπως ήταν ακριβώς πριν με φωτογραφίες, γιατί έλειπαν παράθυρα. Είχαμε φωτογραφίες που είχαν παλιοί παππούδες, και σύμφωνα με τις φωτογραφίες κάναμε ακριβώς όπως ήταν παλιά το κτήριο. 

Μάλιστα. Και αυτό μέχρι και σήμερα δηλαδή σώζεται στην ίδια μορφή του, έτσι όπως το -

Στην ίδια μορφή. Ακριβώς όπως είχε γίνει. όπως είχε γίνει το 1800-1900, δε θυμάμαι. Δηλαδή πολύ παλιά, πολύ παλιά. Κι ευτυχώς, γιατί αυτό πήγαν να το χαλάσουν και λόγω... Κηρύχθηκε η Αρναία, πώς το λένε;

Διατηρητέα.

Διατηρητέος οικισμός. Σώθηκε αυτό το πανέμορφο κτήριο. Αυτό είναι το '84. 

Αρκετά ευτυχές. Και ήσασταν κι εσείς στην ομάδα αυτή.

Ναι, ήμουν στο team αυτό, και ήταν δήμαρχος ο Καραστέργιος ο Αστέριος. 

Έτυχε δηλαδή και ήσασταν υπάλληλος τότε κάποιου που ανέλαβε τη δουλειά;

Όχι, εγώ ήμουνα.

Εσείς.

Ναι, εγώ ήμουνα με τον αδερφό μου και το συνεργείο το δικό μου. Ήταν ένας εργολάβος, ο οποίος το είχε, και πήγαμε σαν πετράδες. Αφού έκαναν τα μπετά εσωτερικά, μέσα, εμείς πήγαμε να δώσουμε την τελική μορφή. Την εξωτερική τελική μορφή, όπως ήταν το κτήριο. όπως ήταν το κτήριο. 

Κατάλαβα. Ωραία αυτή η ιστορία. Συνεχίζοντας αυτό που λέγαμε πριν για τα είδη, ας πούμε, και του λίθου και των χαρακτηριστικών.

Ναι. Μετά άρχισαν να βγαίνουν - μάλλον εκείνη την εποχή ακριβώς - διάφορες πέτρες στη Χαλκιδική, οι οποίες είναι πανέμορφες. Παράδειγμα, του Λακκώματος η πέτρα. Η οποία και την κόβουν, αλλά και όπως[00:15:00] είναι από τα λατομεία, απ' τα... Η οποία βγαίνει μέσα στα χωράφια αυτή η πέτρα. Μια πολύ όμορφη πέτρα, γίνονται πολλές εκκλησίες, πολλά σπίτια, αυτή την έχω δουλέψει πάρα πολύ, πάρα πολύ την πέτρα. Θα πω ότι είναι το νούμερο ένα στη Χαλκιδική τώρα. Και σαν ομορφιά μ' αρέσει και της Αρναίας η πέτρα, η τοπική πέτρα της Αρναίας. Υπάρχει η πέτρα της Κασσάνδρας, η οποία είναι άσπρη, καλή πέτρα είναι, αλλά, εντάξει. Δεν μπορεί να φτάσει αυτά τα δύο. Αλλά σιγά-σιγά επανέρχεται ξανά της Καβάλας η πέτρα, του Πηλίου… Πέτρες… Εντάξει, όμορφες είναι, εξαρτάται και τον κάθε ιδιοκτήτη τι θέλει. Παράδειγμα, πριν από πέντε χρόνια έκανα στην Ακτή Σαλονικιού ένα σπίτι μόνο με πέτρα Αρναίας. Μέσα-έξω όλο πέτρα. Ένα πάρα πολύ ωραίο σπίτι έγινε, μικρό, λειτουργικό, αλλά είναι μόνο με πέτρα, δεν έχει μέσα... Και κρυφά μπετά που τα έκανα εγώ. Κρυφά μπετά, δεν είχε ούτε μπετό, τίποτα. όλο πέτρα.  

Η κάθε πέτρα έχει διαφορετικό τρόπο με τον οποίο δουλεύεται; 

Ναι, οι γωνίες παράδειγμα, οι γωνίες... Εξαρτάται και το… Πώς να το πω; Εδώ τώρα...

Οπότε, κύριε Στέφανε, ποια είναι τα είδη λιθοδομής που υπάρχουν; 

Παράδειγμα, στο Άγιον Όρος. Στο Άγιον Όρος που υπάρχει και το βυζαντινό. Βυζαντινό, το οποίο είναι πέτρα και κεραμικό. Πέτρα και κεραμικό. Υπάρχει το ισόδομο, που είναι όλες οι πέτρες ίσιες, τετραγωνισμένες. Υπάρχει… Όχι μόνο στο Άγιον Όρος, αλλά και γενικά, σε όλες τις δουλειές που έχω κάνει. Υπάρχει το πλεκτό, το οποίο είναι οι πέτρες τετραγωνισμένες, παραλληλόγραμμες, αλλά γίνονται με ένα ρυθμό που να συμπληρώνουν δύο πέτρες, παράδειγμα, μία. Ή και παραπάνω. Υπάρχει και το ανώμαλο - το μωσαϊκό λέγεται - το οποίο είναι όπως είναι οι πέτρες και δημιουργείς ένα παζλ μονάχος εκεί. Το κάνεις μονάχος. Αυτά είναι τα πιο συνηθισμένα. Τώρα είναι και οι τετραγωνισμένες πέτρες, κομμένες, αλλά εντάξει, δεν είναι... Δεν έχουν την ομορφιά της φυσικής πέτρας, που τη σμιλεύει ο μάστορας με το σκαρπέλο, με το σφυρί και με τα εργαλεία που χρησιμοποιούν. Τώρα είναι και τα πλακόστρωτα, αυτά είναι τα πλακόστρωτα τα καλντερίμια. Το πλακόστρωτο μπαίνει συνήθως σε βεράντες. Είναι τετραγωνισμένες σε μηχανή. Είναι οι πελεκητές που γίνεται πλεκτό κάτω, είναι πολύ ωραίο αυτό. Είναι και οι πέτρες… Τα καλντερίμια, που γίνεται σε δρόμους, σε στενά. Παράδειγμα η Αρναία τώρα είναι όλη με καλντερίμια. Στο Όρος, συνήθως, όλοι οι δρόμοι είναι με καλντερίμια. Είναι και τα καλντερίμια τα οποία είναι με ανώμαλο μωσαϊκό, γίνονται σε στυλ ανώμαλο μωσαϊκό, πάλι σαν παζλ, αλλά είναι κι αυτά τα καλντερίμια που έχουν πιο πολλή ανθεκτικότητα με όρθιες, ισόδομες πέτρες. Σειρά, που μπαίνουν στη σειρά. Και να μην ξεχάσω, Άκη, και στον Ταξιάρχη, όλος ο Ταξιάρχης ήταν με καλντερίμια, με άσπρη πέτρα πάρα πολύ όμορφη. Απ' ότ,ι λέγανε οι παλιοί τα είχανε κάνει Βορειοηπειρώτες. Μάλλον Πολυγυρινοί οι οποίοι είχαν έρθει, η καταγωγή τους από την Βόρειο Ήπειρο. Αλλά, δυστυχώς, βγήκανε τα μπετά, βγήκε η άσφαλτος και χάθηκε το καλντερίμι στον Ταξιάρχη, που εγώ πιτσιρικάς που ήμουν το θυμάμαι.  

Α, το θυμάστε.

Το θυμάμαι, ναι.

Τώρα που είπατε και για τον Ταξιάρχη, που είναι και το χωριό σας, έχετε δουλέψει στον Ταξιάρχη, πέρα απ' το Ηρώο που είπαμε; 

Έχω δουλέψει, ναι, έχω δουλέψει. Αλλά επειδή μαζί με την πέτρα κάνω και τζάκια, έχω κάνει πολλά τζάκια στον Ταξιάρχη. Τζάκια παραδοσιακά, με πέτρα. Και έχω δουλέψει, έχω κάνει κι ένα κτήριο σκέτο πέτρα. Στον Ταξιάρχη, ένα σπίτι από έναν Θεσσαλονικιό είναι, έχει αγοράσει το οικόπεδο. Έχω δουλέψει. Αλλά, ως επί το πλείστον, οι πιο πολλές δουλειές μου ήταν στην Αρναία, στο Νέο Ρύσιο, δηλαδή έχω δουλέψει και σε μοναστήρια, πάνω στο Ακριτοχώρι, στο Νομό Σερρών, κάτω εδώ στις καλόγριες στη Μεταμόρφωση… Όχι Μεταμόρφωση, στο Βατοπέδι. Έχω δουλέψει και σε δημόσιες δουλειές, τα πλακόστρωτα στην Αρναία. Σχεδόν σε όλη τη Χαλκιδική έχω δουλέψει.

Τι σας έχει μείνει -

Κι έξω, κι έξω[00:20:00]. 

Κι έξω, όπως στη Γερμανία.

Όπως στη Γερμανία, ναι. 

Και αλλού πέρα απ' τη Γερμανία;

Όχι, σε άλλο κράτος όχι. Αν και είχα πρόταση να πάω - φέτος κιόλας - στην Αμερική. Αλλά πήγε ένας νεαρός από τον Ταξιάρχη, δεν πήγα εγώ και είπα το παλικάρι να πάει. Έβαλε τη σφραγίδα του πάντως. Τρεις μήνες έκατσε κι αυτός εκεί.  

Τον έχετε διδάξει αυτόν το νεαρό που πήγε; 

Όχι, όχι, αυτός ήταν οικογένεια όλοι μαστόροι. Ο παππούς - που θυμάμαι εγώ, ο παππούς του -, ο πατέρας του κι αυτός τώρα. 

Ωραία! Απ' όλα αυτά τα χρόνια έτσι της ενασχόλησής σας με αυτό το επάγγελμα, που ακόμα ασχολείστε, τι σας έχει μείνει περισσότερο σαν εμπειρία;

Σαν εμπειρία με έχει μείνει, Άκη - και δεν το λέω αυτό -, ότι στον πρώτο που έχω δουλέψει, είμαστε φίλοι. Τον πρώτο άνθρωπο που γνώρισα, δηλαδή μεγάλη αγάπη, ποτέ δεν υπολόγιζα ότι θα πάω να βγάλω τόσα λεφτά. Έβγαλα λεφτά, δόξα τω Θεώ, αλλά ποτέ δεν τα έβαζα παραπάνω. Πρώτα πήγαινα... Είχα πάρε-δώσε, πολύ καλό πάρε-δώσε με τον ιδιοκτήτη που δούλευα. Και στον πρώτο που δούλεψα πίνω καφέ στο σπίτι του ακόμα, μετά από 42 χρόνια. Η αγάπη, απ' τον κόσμο. Και πηγαίνω και στην Αρναία και στ' άλλα χωριά που έχω δουλέψει, κρατώ επαφές, μιλάμε στο τηλέφωνο. Και, εντάξει, ήταν και για μένα στο είπα ότι για μένα αυτό ήταν η ζωή μου, δηλαδή δε φαντάζομαι ότι θα μπορούσα να κάνω άλλη δουλειά.

Και είναι και πολύ όμορφο γιατί έτσι όπως μου το περιγράψατε, δηλαδή στα σπίτια μέσα αυτών των ανθρώπων υπάρχει η δουλειά σας, στις εκκλησίες αυτές υπάρχει η δουλειά σας. Δηλαδή- 

Παντού, παντού.

Έχετε αφήσει παντού...

Παντού, έχω αφήσει ένα αποτύπωμα δικό μου, ένα μικρό λιθαράκι σε όλες τις δουλειές που έχω πάει. Σε όλες τις δουλειές.

Πιάνοντας λίγο πριν τη συζήτηση, επειδή με την περιγραφή όλων αυτών, η τέχνη του πετρά δεν είναι ακριβώς μια τέχνη καθαρά, ας πούμε, χειρονακτική, είναι και πνευματική, πρέπει να έχεις και μια πιο καλλιτεχνική φύση, ας πούμε, για να...

Υπάρχει κάποιο ρητό: «Αυτός που δουλεύει,» λέει, «με τα χέρια είναι εργάτης. Αυτός που δουλεύει με τα χέρια και με το μυαλό είναι τεχνίτης. Κι αυτός που δουλεύει με τα χέρια, το μυαλό και την καρδιά είναι καλλιτέχνης». Αυτό πρέπει να το' χεις στην καρδιά σου, να το αγαπάς. Δεν μπορείς να το κάνεις αν δεν το αγαπάς αυτό το επάγγελμα. Τώρα μπορεί να λεν’ όσοι μ' ακούν: «Υπερβολές!». Δεν είναι υπερβολές, εγώ έτσι το αισθάνομαι. Πιάνω την πέτρα κι όταν την πελεκώ, ξέρω που θα με σπάσει. Το νιώθω ότι θα χαλάσει η πέτρα, αλλά προσπαθώ να τη φτιάξω στο χέρι. Ξέρω ότι θα με σπάσει, την καταλαβαίνω απ' τον ήχο. Τόσο πολύ δηλαδή κοντά είμαι σ' αυτό το… Να πω, το επάγγελμα. 

Έχετε δεθεί πολύ με το επάγγελμα.

Έχω δεθεί πάρα πολύ.

Πολύ ωραία, πολύ ωραία κύριε Στέφανε. Κύριε Στέφανε, μετανιώσατε δηλαδή ποτέ που δεν ακολουθήσατε το επάγγελμα που σπουδάσατε αρχικά;

Εγώ σπούδασα, Άκη, ηλεκτρολόγος-εργοδηγός. Ποτέ δεν έκανα αυτό το επάγγελμα, δεν το αγαπούσα, πήγαινα στη σχολή απλώς για να λέω ότι σπουδάζω. Για να νιώθω ότι σπουδάζω. Το επάγγελμά μου ήταν η πέτρα, που συνεχίζει ακόμα και τώρα. Φυσικά είμαι στα τελειώματα, τα παρατάω λόγω ηλικίας. Ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσα να επιλέξω. Όχι να επιλέξω. Πώς μπήκε στη ζωή μου, ξαφνικά μπήκε κι έμεινε εκεί. 

Σας επέλεξε.

Με επέλεξε, ναι, με επέλεξε.

Κύριε Στέφανε, έχετε καταγωγή απ' τον Ταξιάρχη, έναν τόπο με μεγάλη παράδοση στην καλλιέργεια και στην πώληση των ελάτων - των Χριστουγεννιάτικων ελάτων. Από πότε έχετε έτσι ενασχόληση με τα έλατα εσείς;

Άκη, εγώ προσωπικά έχω... Τα πρώτα έλατα που έσπειρα σαν άτομο, σαν δικά μου έλατα, στα δικά μου χωράφια, ήταν το 1985. Αλλά ο πατέρας μου έσπερνε πιο μπροστά. Οι γονείς μου, δηλαδή η οικογένειά μου, ασχολούνταν πιο νωρίς απ’ τα... Έχουμε αρκετά χωράφια στον Ταξιάρχη και ασχολούνταν πιο νωρίς από εμένα. Δηλαδή, τη δεκαετία του '70 περίπου μπήκαν τα πρώτα έλατα στον Ταξιάρχη. Πιθανόν και το '60, τέλος της δεκαετίας του '60. Και λίγο-πολύ, όλος ο κόσμος του Ταξιάρχη, σιγά-σιγά, ασχολήθηκε με το έλατο. Ασχολήθηκε.

Η καλλιέργεια του ελάτου πώς γίνεται, δηλαδή;

Η καλλιέργεια τώρα, να πω για μένα που ασχολούμαι αυτά τα χρόνια, μονάχος. Μαζεύουμε σπόρο απ' τα έλατα, από μεγάλα έλατα μαζεύουμε σπόρο. Κάνουμε φυτώρια με το σπόρο, [00:25:00]τα οποία τα κρατάμε γύρω στα τρία χρόνια. Γύρω στα τρία χρόνια κρατάμε το σπόρο. Βγαίνει το φυτό μετά από τρία χρόνια και το παίρνουμε, το βάζουμε σε σακουλάκια. Σε σακουλάκια ή γλάστρες μικρές. Λοιπόν, από ‘κει μετά από άλλα δυο-τρία χρόνια πάλι, παίρνουμε τα σακουλάκια, τις γλάστρες και τα φυτεύουμε στο χωράφι μας. Άλλος ανά 1,5 μέτρο, έλατο με έλατο, να γίνει μια σωστή φυτεία. Εγώ χρησιμοποιώ και ράμμα. όλοι μάλλον χρησιμοποιούμε... Τετραγωνίζουμε το χωράφι μας και τα σπέρνουμε με ράμματα να είναι μια πολύ όμορφη… Nα είναι η φυτεία μας όμορφη. Μετά από δέκα χρόνια κόβεται το έλατο. Γύρω στα 2 μέτρα γίνεται μετά από 10 χρόνια. Κι από κει και πάνω, μεγάλα έλατα που πηγαίνουν σε μαγαζιά, σε τράπεζες, σε υπηρεσίες, μπορεί να κάνουν και 15 και 20 χρόνιά να κοπεί ένα έλατο. Αλλά κόβοντας αυτό το έλατο, σίγουρα φυτεύουμε άλλο στη θέση του. Σίγουρα φυτεύουμε άλλο. Εκτός απ' τα έλατα που βάζουμε στο χωράφι μας, βάζουμε και σε γλάστρες μεγάλες. Και τα οποία τα πηγαίνουμε, τα πουλάν… Εγώ δεν έχω πάει, τα πουλάω στο χωράφι. Τα πουλάν στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη οι έμποροι, οι Ταξιαρχιώτες, οι δικοί μας οι παραγωγοί, και αυτά μέσα στη γλάστρα μπορούν μετά, εφόσον τα χρησιμοποιήσουν για Χριστουγεννιάτικα δέντρα, μπορούν να τα φυτέψουν ή στην αυλή τους ή να τα πάνε στο κοντινότερο βουνό, αν δεν έχουν αυλή, να τα φυτέψουν εκεί.

Όσον αφορά το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι προετοιμασίες πότε ξεκινούν έτσι για την πώληση;

Εμείς τώρα στον Ταξιάρχη, εδώ και λίγα χρόνια, έχει ξεκινήσει να στολίζεται το πρώτο έλατο στην Ελλάδα στις 7 Νοεμβρίου, παραμονές των Αγίων Αρχαγγέλων. Και έρχεται πλήθος κόσμου - φέτος δεν μπορούσες να βγεις έξω απ' το χωριό με τα πόδια, όχι με το αυτοκίνητο, να μπεις μέσα - και κάνουμε μια εκδήλωση καλή, για να διαφημίσουμε και το έλατο, αλλά να τιμήσουμε και τη μνήμη των Αγίων. Ανάβουμε το πρώτο έλατο πανελλαδικά. Τότε ξεκινάμε εμείς και σιγά-σιγά έρχονται οι έμποροι. Οι δικοί μας παίρνουν άδεια οι παραγωγοί από το Δασαρχείο Πολυγύρου και κατεβαίνουν Θεσσαλονίκη και Αθήνα και κάθονται μέχρι παραμονές των Χριστουγέννων. Δηλαδή, φέτος δόθηκε η άδεια 24 Νοεμβρίου - πάρα πολύ νωρίς, για μένα ίσως είναι κα λάθος αυτό, να φεύγουν τόσο νωρίς τα έλατα - και θα μείνουν στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη μέχρι παραμονές. Δηλαδή σχεδόν ένα μήνα. Στα στέκια, με τροχόσπιτα, με ό,τι... Με κρύο, με ζέστη, μ' ό,τι συνθήκες επικρατούν. 

Εσείς έχετε βρεθεί ποτέ σε τέτοιο στέκι;

Έχω βρεθεί μια φορά, Άκη, το 1992 στη Θεσσαλονίκη, στην Αγίας Σοφία. Ναι, στην εκκλησία στην Αγία Σοφία.

Στο κέντρο.

Στο κέντρο, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, αλλά δεν έχω ξαναπάει. Δεν έχω ξαναπάει. Να πω ότι, εντάξει, δεν πέρασα κι άσχημα, αλλά δεν μπορώ να πω ότι πέρασα και ευχάριστα.

Δηλαδή πως ήταν η εμπειρία;

Η εμπειρία ήταν... Πρέπει να το 'χεις αυτό. Πρέπει να το 'χεις. Δηλαδή να κάνεις παζάρια με τον κόσμο, να έρχεται να τα βλέπει... Εγώ δεν είμαι… Σ' αυτό το στυλ δεν μπορούσα. Άλλοι έκαναν, εγώ απλώς μετέφερα τα έλατα. Ήταν η πρώτη και η τελευταία φορά που πήγα.

Οπότε το έλατο για την τοπική κοινωνία εκεί του Ταξιάρχη τι σημαίνει;

Είναι το άλφα και το ωμέγα για το χωριό μας. Είναι το άλφα και το ωμέγα για το χωριό μας για πολλούς λόγους. Πρώτον, η οικοδομή που ήταν το στήριγμα του Ταξιάρχη όλα αυτά τα χρόνια λόγω της κρίσης έχει πέσει πάρα, πάρα πολύ και δεν υπάρχουν πλέον τα συνεργεία, σιγά-σιγά έχουν τελειώσει. Λίγα συνεργεία που έμειναν, κι αυτά δεν έχουν κάθε μέρα δουλειά. Και έχουν στραφεί τώρα πάλι η νεολαία και ο κόσμος, όλοι, στο έλατο, στην καλλιέργεια των ελάτων. Και είναι ένα πολύ σοβαρό εισόδημα που πέφτει μέσα στο χωριό μας. Και μπορεί, εάν παν καλά τα έλατα, να κρατηθεί το χωριό μας, γιατί έχει πάρει φθίνουσα πορεία. Από 1200 άτομα που ήμασταν πριν [00:30:00]από 20 χρόνια, τώρα είμαστε 740 άτομα, στην τελευταία απογραφή. Φεύγουν οι νέοι, παντρεύονται και φεύγουν. Το σχολείο μας έχει δέκα παιδάκια φέτος. Δηλαδή του χρόνου, του παραχρόνου, μπορεί να κλείσει και το σχολείο. Που ήμασταν - στη δικιά μου ηλικία και του μπαμπά σου -, ήμασταν 150 παιδιά στο σχολείο. 150 παιδιά. Γι' αυτό το είπα ότι είναι το άλφα και το ωμέγα. Πρέπει να μας δώσουν κίνητρα, όλους τους παραγωγούς, να μείνουμε στο χωριό και τα παιδιά, η νεολαία, να μείνει στο χωριό, να ασχοληθεί με το έλατο. Πώς θα μας δώσουν κίνητρο; Παράδειγμα, ήδη για το ψεύτικο το έλατο έχει γίνει κάποια διαφήμιση από ‘μας, πάρα πολύ, έχει πάρει την κάτω βόλτα το ψεύτικο. Τώρα φοβόμαστε τα εισαγόμενα. Φοβόμαστε τα εισαγόμενα. Έρχονται εισαγόμενα από Δανία. Εντάξει, αυτά τα φέρνουν έμποροι, η εισαγωγή δεν μπορεί να απαγορευτεί, αλλά μπορεί να περιοριστεί απ' το κράτος με κάποια άλλη μέθοδο. Δεν μπορούμε να το ξέρουμε εμείς, αλλά με συζήτηση μπορούμε να κάνουμε προτάσεις. Το χωριό μας είναι… Είπαμε, πρέπει να μείνει ζωντανό. Και μόνο με το έλατο θα μείνει. Μόνο με το έλατο.

Επίσης, κύριε Στέφανε, ο Ταξιάρχης είναι αυτός που τροφοδοτεί όλη την Ελλάδα με έλατα, έτσι;

Το 70% είναι καλλιέργεια απ' τον Ταξιάρχη. Εντάξει, δεν είναι μόνο ο Ταξιάρχης, στη Χαλκιδική είναι τα ορεινά χωριά, είναι το Νεοχώρι, το Παλαιοχώρι, η Αρναία, η Παλιόχωρα έχει κάνα δυο παραγωγούς, στον Πολύγυρο λίγο μπορεί να υπάρχουν. Αλλά ο κύριος είναι ο Ταξιάρχης.

Και πρέπει να πούμε ότι είναι επάγγελμα, δηλαδή είναι κάτι που ασχολείται κάποιος -

Επάγγελμα, επάγγελμα. Είναι. Και δημιουργούμε φύση, δάσος, αλλά και ωφελούμαστε κι εμείς. Δηλαδή έχει νέους ανθρώπους που ασχολούνται αποκλειστικά μόνο με το έλατο. Δηλαδή 45-50 χρονών παιδιά που ασχολούνται μόνο με το έλατο. Μόνο με το έλατο.

Και επίσης, κύριε Στέφανε, αυτό που ήθελα να πω και πριν, είναι ότι… Που αναφέρατε εσείς μάλλον. Είναι ότι εκεί που κόβεται ένα έλατο κατευθείαν φυτρώνει ένα άλλο.

Σίγουρα, εγώ φέτος... Ένα παράδειγμα, Άκη. Φέτος έκοψα απ' το χωράφι μου 200 έλατα. Μέχρι τώρα έχω σπείρει 350. Δηλαδή, μετά την κοπή των ελάτων πήγαμε κατευθείαν, με τα παιδιά μου μαζί που ασχολούνται κι αυτοί, και φυτέψαμε 350 έλατα. Και θα φυτέψουμε κι άλλα. Δηλαδή, λέγεται… Λέγονταν παλιά, μάλλον, ότι καταστρέφουν τα δέντρα. Δεν καταστρέφουμε. Είναι ιδιόκτητες φυτείες, δεν είναι του δημοσίου. Στον Ταξιάρχη είναι απ' τα λίγα χωριά που έχει ξεχωρίσει το δημόσιο τη δημόσια περιουσία με την ιδιωτική, είναι χωράφια μας, τα οποία τα καλλιεργούμε γι' αυτόν το σκοπό. Όπως καλλιεργεί ένας ένα χωράφι με σιτάρι, εμείς καλλιεργούμε με έλατα. Είναι καλλιέργεια, δεν είναι αυθαίρετο να πάμε στο δάσος και να το κόψουμε. 

Εσείς πώς τη βιώνετε αυτή την εμπειρία με τα έλατα όλα αυτά τα χρόνια;

Εγώ... Μ' αρέσει. Ασχολούμαι πάντα, ασχολούμαι. Και τώρα τελευταία ασχολούμαι και πιο εντατικά για να γεμίσουμε ό,τι χωράφια έχουμε, τα οποία, εντάξει, άλλα κάνουν, άλλα δεν κάνουν. Να τα γεμίσουμε με έλατα, να έχουν τα παιδιά συνέχεια. Και βλέπω και τα παιδιά μου ασχολούνται, τους αρέσει, και μ' αρέσει. Και σαν δουλειά μ' αρέσει. Πάμε στο βουνό και παίρνουμε τον καθαρό αέρα, μας αρέσει και η φύση. Μας αρέσει και είμαστε όλη τη μέρα μες στο χωράφι.

Πολύ ωραία. Κύριε Στέφανε, έχετε κάτι άλλο να προσθέσετε σε όλα αυτά που έχουμε πει; Είτε για την πέτρα, είτε για τα έλατα. Θα θέλατε να πείτε κάτι παραπάνω;

Για την πέτρα είπαμε, για μένα ήταν... Ήταν η ζωή μου. Και για τα έλατα φροντίζω για τα παιδιά μου, εγώ προσωπικά. Αλλά πρέπει το κράτος, η πολιτεία... Α, κι αυτό δεν ξέρω μέχρι που θα φτάσει. Λοιπόν, τα έλατα τα έχουν στα δασικά προϊόντα. Πρέπει κάτι να γίνει. Έγιναν κάποιες προσπάθειες πριν από κάνα δυο-τρία χρόνια, να υπάγονται στα φυτικά. Σαν φυτά, όχι δάσος. Φυσικά είναι δέντρα, έτσι; Αλλά είναι καλλιέργεια. Είναι καλλιέργεια και πρέπει... Δηλαδή, γιατί το λέω αυτό, Άκη; Γιατί μπορεί να πέσει ένα χαλάζι και να μην έχουμε δικαίωμα να[00:35:00] αποζημιωθούμε. Όλα, όλα, για παράδειγμα τις ελιές, τα ροδάκινα, τα κεράσια, αποζημιώνονται απ' το κράτος. Τα έλατα είναι δασικά προϊόντα και δεν δικαιούνται αποζημίωση. Πρέπει κάτι να γίνει και θα προσπαθήσουμε τώρα, σαν Ταξιαρχιώτες που ασχολούμαστε, κάτι να κάνουμε και σ' αυτόν τον τομέα.

Είναι, δηλαδή, μια συστηματική καλλιέργεια.

Συστηματική, βεβαίως. Το 95% των κατοίκων ασχολούνται με τα έλατα. Όλο το χωριό ασχολείται με τα έλατα. Και θα συνεχίσουν να ασχολούνται και να μεγαλώσει το χωριό μας, αν βοηθηθεί και λίγο απ' την πολιτεία, θα πω, απ' την πολιτεία. Απ' το Δήμο, φυσικά γίνονται… Κι απ' την τοπική κοινότητα, γίνονται εκδηλώσεις, γίνεται διαφήμιση καλή. Τα τελευταία χρόνια γίνεται διαφήμιση καλή.

Εσείς που μεγαλώσατε σε έναν Ταξιάρχη, έτσι, της δεκαετίας του '70, το '80, σας στενοχωρεί πλέον που έχει συρρικνωθεί το χωριό;

Πάρα πολύ, πάρα πολύ! Θα μου πείτε, «εσύ γιατί έφυγες απ' τον Ταξιάρχη;». Εγώ, για μένα, όταν έφυγα δεν είχα… Ας πούμε, δεν είχα κάποια συγκεκριμένη δουλειά να κάνω στον Ταξιάρχη. Ήρθα εδώ, έμαθα αυτή τη δουλειά και συνέχισα... Θα πάω στον Ταξιάρχη, πάω πάρα πολύ συχνά, τα καλοκαίρια είμαι εκεί. Σχεδόν… Την ημέρα που πάω στα χωράφια, τη βδομάδα δυο-τρεις μέρες είμαι εκεί. Πάω, είμαι στο χωριό συνέχεια. Αλλά με στενοχωρεί πάρα πολύ που αυτό το χωριό, που ήταν το πιο ζωντανό χωριό, τώρα έχει φθίνουσα πορεία. Και βλέπω ότι το σχολείο μας, με δέκα παιδάκια φέτος, δεν ξέρω αν θα μπορέσει να κρατηθεί. Απ' τα 150 που ήταν όταν ήμουν εγώ μαθητής. Πριν από 50-55 χρόνια. 

Τότε ένα παιδί πώς μεγάλωνε στον Ταξιάρχη;

Στον Ταξιάρχη πως μεγαλώναμε; Όλη τη μέρα, Άκη, ήμασταν στο παιχνίδι, μας άρεσε, μας άρεσε να γυρνούμε όλο το χωριό, πηγαίναμε στο σχολείο φυσικά, εντάξει. Αλλά ήμασταν στα παιχνίδια μας, πηγαίναμε, βοηθούσαμε και τους γονείς μας σε διάφορες δουλειές του σπιτιού, στα χωράφια, ό,τι μπορούσαμε να κάνουμε, αλλά ήμασταν ξένοιαστοι. Ζούσαμε στον Ταξιάρχη, ένα πανέμορφο χωριό.

Πολύ ωραία, πολύ ωραία. Κύριε Στέφανε, σας ευχαριστώ πάρα πολύ.

Κι εγώ ευχαριστώ, Άκη, να 'σαι, αυτό που κάνεις εύχομαι καλή επιτυχία μ' όλη την καρδιά μου.

Ευχαριστώ.

Να έχεις μια καλή πορεία.

Ευχαριστώ πάρα πολύ, κύριε Στέφανε. Καλή σας συνέχεια.

Να 'σαι καλά, Άκη.