[00:00:00]Καλησπέρα.

Καλησπέρα.

Βρίσκομαι εδώ με τον κύριο Ιακώβ Ελιάου, γνωστό και ως Τζάκο, είμαστε στο μαγαζί του στην Καστοριά. Εγώ ονομάζομαι Ελπίδα Χάτσιου, είμαι ερευνήτρια με το Istorima και μπορούμε να ξεκινήσουμε την αφήγησή μας. Σήμερα έχουμε 3 Αυγούστου 2023. Κύριε Ελιάου, μπορείτε να μου πείτε λίγα λόγια για τον εαυτό σας και για την οικογένειά σας;

Χαρά μου και τιμή μου. Λέγομαι Ελιάου Ιακώβ, γνωστός ως Τζάκος. Γεννήθηκα εδώ στην Καστοριά, εδώ μεγάλωσα, εδώ έζησα όλη μου τη ζωή, πλην των φοιτητικών μου χρόνων που σπούδασα στην Αγγλία, και εδώ ­– και τη στρατιωτική μου θητεία που έκανα στη Θεσσαλονίκη – οπότε όλο το υπόλοιπο χρονικό μου διάστημα ήταν εδώ στην Καστοριά, με μοναδική εξαίρεση τα πολλαπλά αγαπημένα μου ταξίδια σε όλον τον κόσμο. Ταξίδια αναψυχής, τονίζω, όχι επαγγελματικά.

Από ποια μέλη αποτελείται η οικογένειά σας;

Ναι, στην οικογένειά μου είμαστε πέντε αδέρφια: είμαι ο μόνος γιος και τέσσερα κορίτσια. Βλέπετε, οι γονείς μου ήταν απεγνωσμένοι να αποκτήσουν το αρσενικό, ως γνωστόν για τη συνέχιση του ονόματος, του επιθέτου, οπότε κάναν το πρώτο, δεύτερο, τρίτο, τέταρτο, ώσπου βγήκα πέμπτος εγώ. Ναι, έχω, λοιπόν, τέσσερις αδερφές, όλες μεγαλύτερες από εμένα, σκορπισμένες σε όλον τον ντουνιά, εδώ στην Καστοριά είμαι μόνο εγώ.

Και η οικογένειά σας μου έχετε πει ότι εδώ και πάρα πολλά χρόνια, πολλούς αιώνες μάλιστα, ζει και ζούσε εδώ στην Καστοριά.

Ναι, ναι, η καταγωγή μας… Εδώ είναι ένα λάθος που πολλοί κάνουνε ορμώμενοι από τη διαφορετικότητα του θρησκεύματος, μας αποκαλούν «ξένους», ενώ έχω την υπερηφάνεια να πω, να δηλώσω ότι είμαι, πιστεύω, η παλαιότερη, η αρχαιότερη καστοριανή οικογένεια εδώ στην Καστοριά. Χρονολογείται περίπου στο 1500 η πρωταρχική άφιξη στην Καστοριά των προ-προ-προγόνων μου, με ακρίβεια όχι, το 1490-τόσο, αλλά εγώ το στρογγυλοποιώ γύρω στο 1500, οπότε δεν νομίζω σήμερα να υπάρχει άλλος Καστοριανός που μπορεί να πάει η οικογένειά του τόσο παλιά πίσω. Είμαι γέννημα θρέμμα αυτού του τόπου που υπεραγαπώ, που λέγεται Καστοριά.

Έχει πολύ μεγάλη ιστορία η οικογένειά σας. Θέλετε να μου πείτε εσείς τι γνωρίζετε από αυτό, ακούγοντας και τους μεγάλους μεγαλώνοντας, τι σας έχουν πει;

Ναι, ναι. Επειδή συμβαίνει να είμαστε εβραϊκού θρησκεύματος, όπως πολύ καλά ξέρετε, δεν θα σας το ανακοινώσω εγώ, πέρασε ο Εβραϊσμός το γνωστό Ολοκαύτωμα με τη ναζιστική εποχή και φυσικά δεν εξαιρέθηκαν οι δικοί μου άνθρωποι, η δικιά μου οικογένεια εδώ στην Καστοριά. Σύρθηκαν στα στρατόπεδα οι γονείς μου. Ο πατέρας μου ήταν ο τυχερός που κατάφερε και επέζησε του αίσχους αυτού που λέγεται Ολοκαύτωμα, επέστρεψε στην Καστοριά και μετά την επιστροφή του στην Καστοριά γεννηθήκαμε εμείς, τα πέντε συνολικά αδέρφια που προανέφερα.

Τι επάγγελμα ασκούσε ο πατέρας σας;

Με το εμπόριο ήτανε ανέκαθεν. Είχαμε αντιπροσωπείες ραπτομηχανών. Το ίδιο είχε και ο παππούς μου, ο οποίος μάλιστα, ο παππούς μου ήταν και ο Πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας της Καστοριάς. Συνέχισε την εμπορική αυτή ιδιότητα ο πατέρας μου και αυτή συνεχίζω και εγώ τώρα μέχρι και σήμερα ακόμα. Βέβαια, παλαιότερα ήταν οι ραπτομηχανές οικιακής χρήσεως, μετά εξελίχθηκε σε ραπτομηχανές εμπορικής χρήσεως και βέβαια, την τελευταία σαρακονταετία, όπως ξέρετε, έχουμε τις μηχανές γουναρικής, ραπτομηχανές γουναρικής. Αυτό είναι η εξειδίκευση του επαγγέλματός μας και αυτό συνεχίζω μέχρι τώρα παρά δυστυχώς την κρίση που περνάει η γούνα, όπως ξέρουμε, παγκοσμίως.

Μιλούσαν οι γονείς σας για τη ζωή τους, αρχικά, πριν γίνει το τραγικό γεγονός, το Ολοκαύτωμα, αλλά και μετά;

[00:05:00]Ναι… Ναι, αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και λεπτή ερώτηση. Μιλούσανε πάρα πολύ οι γονείς μου για πριν το Ολοκαύτωμα, μιλούσανε με πολλή χαρά και αισιοδοξία για την τόσο ευχάριστη ζωή και κατάσταση που επικρατούσε, τουλάχιστον στον χώρο της Καστοριάς, απ’ ό,τι ξέρω, δεν ξέρω πανελλαδικά τι γινότανε, αλλά εδώ υπήρχε μια σημαντικά μεγάλη εβραϊκή κοινότητα. Σχεδόν το ⅓ , το ¼ του πληθυσμού της πόλης της Καστοριάς ήταν Εβραίοι και ζούσανε πάρα πολύ αρμονικά, πολύ φιλικά με τους υπόλοιπους, με τα υπόλοιπα θρησκεύματα της πόλης της Καστοριάς. Πολλές φορές άκουγα ανταλλαγές επισκέψεων, οι μεν στις γιορτές των δε, ευχές, συγκεντρώσεις σε γάμους, βαφτίσια, ξέρω ‘γώ, όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Ποτέ, ποτέ δεν αναφέρθηκε κάποιο δυσάρεστο, κάποιο αρνητικό περιστατικό ή επεισόδιο που να οφείλεται στη διαφορετικότητα αυτή των θρησκειών. Με τέτοια χαρά και με γλυκά λόγια θυμάμαι να μιλούσαν πάντοτε οι γονείς μου. Αυτό που με καημό έχω να πω είναι ότι δεν μιλούσαν καθόλου για την ναζιστική περίοδο, αλλά αυτό απ’ ό,τι έχω διαβάσει είναι γενικό χαρακτηριστικό όλων των Εβραίων οι οποίοι έχουν επιζήσει του Ολοκαυτώματος. Δεν ξέρω πώς το εξηγεί η ψυχολογία αυτό το πράγμα, όλοι, σε όλα τα μέρη της γης, της Ευρώπης τουλάχιστον, δεν θέλαν να συζητούν γι’ αυτό το τόσο θλιβερό και μαύρο, μακάβριο κεφάλαιο της ζωής τους. Με το τσιγκέλι βγάζαμε κάποιες πληροφορίες και αυτές πάντοτε μας απαντούσαν βιαστικά και μετά πηδούσαν σε άλλο θέμα, για να αλλάξουμε θέμα συζήτησης. Δεν ξέρω γιατί, κι εμείς μικρά παιδιά δεν είχαμε την εξυπνάδα να επιμείνουμε, ώστε να μάθουμε από πρώτο χέρι λεπτομέρειες. Πιο πολλά έχω μάθει βλέποντας στον κινηματογράφο ή διαβάζοντας βιβλία παρά από τον ίδιο μου τον πατέρα, ο οποίος τα πέρασε προσωπικά ο ίδιος όλα. Είχε και τον αριθμό εδώ στο μπράτσο του, που είχαν όλοι οι έγκλειστοι στο Άουσβιτς. Και μάλιστα, πρόσφατα επισκέφτηκα και το Άουσβιτς στην Πολωνία και εκεί δέχτηκα μια πραγματικά δυνατή μπουνιά στο στομάχι και για τα γεγονότα που τα είδα εκεί, σε μουσειακό, βέβαια, επίπεδο δρώμενα, αλλά και ότι ο πατέρας μου ήταν εκεί και δεν τον ρώτησα ούτε πώς ξημέρωνε η κάθε μέρα. Αυτά.

Πώς διέφερε η δική σας παιδικά ηλικία – αν διέφερε – σε μια εβραϊκή οικογένεια;

Ναι, και αυτό… Ευχαριστώ που με ρωτάτε, γιατί από πολλούς ακούω να έχουνε αρνητικές ή τουλάχιστον δυσάρεστες εμπειρίες. Εγώ δεν ξέρω αν οφείλεται στην τύχη μου ή στον χαρακτήρα μου, αλλά μεγάλωσα εδώ στην Καστοριά, στην μικρή πόλη που λέγεται Καστοριά, χωρίς κανένα μα κανένα αρνητικό συμβάν. Δεν αισθάνθηκα ρατσισμό. Εντάξει, μας αποκαλούσανε «ο Εβραίος» ή «ο γιος του Εβραίου», αλλά δεν το εισέπραττα αυτό σαν προσβολή, το είχα συνηθίσει, απλώς λίγο καταλάβαινα το επίπεδο του συνομιλητή μου, αλλά δεν ήτανε κάτι το οποίο το εισέπραττα προσβλητικά. Είχα πολύ έντονη κοινωνική ζωή στην Καστοριά, με πάρα πολλούς φίλους, πολλές συγκεντρώσεις με όλα τα κοινωνικά επίπεδα των Καστοριανών, με τους φτωχούς, τους πλούσιους, τους μετανάστες, τους… Ό,τι θες, τα πάντα, ό,τι πέρασαν και δεν είχα ποτέ καμία αρνητική εμπειρία. Όλους τους αγαπάω το ίδιο και αισθάνομαι ότι και αυτοί με αγαπάνε το ίδιο.

Μιλήσατε για τρόπους διασκέδασης και κοινωνικής ζωής στην Καστοριά. Θυμάστε πώς τα περνούσατε τότε;

Ναι, ήμασταν στο σχολείο που τότε υπήρχε λίγο η αυστηρότητα και ο πουριτανισμός. Υπήρχε, ας πούμε, π.χ. η ώρα το βράδυ, μέχρι ποια ώρα επιτρέπετο να κυκλοφορήσεις έξω στον δρόμο. Μετά από κάποια ώρα υποτίθεται ότι είσαι παράνομος και θα μπορούσες να αποβληθείς ή να τιμωρηθείς στο σχολείο. Επίσης, δεν μπορούσαμε να πάμε σινεμά, σε όποιο θέλαμε, μόνο αν ήταν επιτρεπτό από το σχολείο. Ήταν η κοινωνία… Όπως παντού πιστεύω, όχι ειδικά μόνο εδώ στην Καστοριά, ήταν ελληνικό αυτό [00:10:00]το φαινόμενο. Αλλά παρόλα αυτά πέρασα πάρα πολύ καλά, γιατί αισθανόμουν ότι ήμουν αγαπητός στους φίλους μου και πάρα πολύ συχνά συγκεντρωνόμασταν κυρίως στο δικό μου το σπίτι, ή στην αυλή της γειτονιάς, ή στο παραπέρα οικόπεδο, ή λίγο στο βουνό, ή λίγο στην παραλία, λίγο στη λίμνη… Αλωνίζαμε παντού με τέτοια χαρά και ευτυχία, σαν να ήμασταν μόνιμα σε διακοπές.

Έχετε εμπειρίες από το σχολείο, από τις παρέες σας έξω, που να σας έχουν μείνει στη μνήμη και να κοιτάτε σήμερα τα παλιά και να χαίρεστε;

Ναι, ναι, με το σχολείο και… Τι να πρωτοθυμηθώ; Είχα την τύχη, την ευλογία, δεν ξέρω πώς να το πεις, που έπαιζα και κιθάρα και ήμουν ο αγαπητός της τάξης και όπου πηγαίναμε εκδρομές στήναμε παρέες, όλοι γύρω μου να τραγουδάμε, να γελάμε. Καλλίφωνος δεν ήμουν ποτέ, αλλά τουλάχιστον παίζοντας την κιθάρα και συνοδευόμενος από άλλους φίλους και συμμαθητές κάναμε πολύ ωραίες εκδηλώσεις, πάρτι το λέγαμε τότε, χαρές… Όλο ευχάριστα πράγματα έχω να θυμηθώ, ποτέ δεν θυμάμαι να έχω μαλώσει ή να με έχει μαλώσει κάποιος.

Κιθάρα πώς ξεκινήσατε να παίζετε;

Ερασιτεχνικά. Δεν πήγα, δεν έχω διδαχθεί ποτέ τη μουσική με νότες, ερασιτεχνικά, μόνος μου, πήρα μια κιθάρα και βλέποντας, μιμούμενος άλλους που ξέρανε σωστά να παίζουνε με κέρδισε, το αγάπησα αυτό το μουσικό το όργανο και ήτανε η θρησκεία μου η κιθάρα. Ναι.

Θα πιαστώ που αναφέρατε τη θρησκεία και μιας και ήμαστε στα σχολικά χρόνια, είναι γνωστό ότι από πάντα με το σχολείο γίνονται επισκέψεις στην εκκλησία, υπάρχει γενικά αυτό το χαρακτηριστικό. Εσείς αυτό πώς το βιώσατε;

Ναι, όντως, τώρα που το αναφέρετε, θυμάμαι ότι τις Κυριακές ήταν υποχρεωτικό κάποια ομάδα να παραβρίσκεται, να πάει στην εκκλησία το πρωί ή σε διάφορες τέτοιες θρησκευτικές εκδηλώσεις, αλλά εγώ, επειδή είχα διαφορετικό θρήσκευμα πάντοτε μου δίδονταν η εξαίρεση από τη συμμετοχή μου σε αυτές τις εκδηλώσεις. Οπότε, δεν είχα κανένα πρόβλημα, ίσα-ίσα το χαιρόμουνα που ενώ όλοι έπρεπε να ξυπνήσουνε 8 η ώρα το πρωί, για να πάνε στην εκκλησία, εγώ μπορούσα να αράξω στο σπίτι μου ανενόχλητος, χωρίς να έχω τον φόβο μην με τιμωρήσει ο καθηγητής ή μήπως λείψω και δεν παρουσιαστώ. Μάλιστα είναι αστείο που πολλοί συμμαθητές μου μου ‘λεγαν: «Α ρε Τζάκο, σε ζηλεύω. Τι καλά να ήμουν κι εγώ Εβραίος να είχα απαλλαχθεί από αυτήν την υποχρέωση». Το λέγανε αστειευόμενοι, βέβαια, αυτό το πράγμα και έχουμε να το λέμε, ότι πραγματικά και σε αυτό το κομμάτι βίωσα στη ζωή μου μια λούφα, έτσι τη λέγαμε εκείνα τα χρόνια, μια λούφα, με ατιμωρησία βέβαια λούφα, ήταν επιτρεπτή λούφα.

Είχατε επαφή με άλλες εβραϊκές οικογένειες;

Όχι. Όχι. Υπήρχε στα νεανικά μου, στα σχολικά μου, του δημοτικού, χρόνια, υπήρχε μία ακόμα εβραϊκή οικογένεια στην Καστοριά, η οποία όμως, όταν ήμουν ακόμα σε μικρή ηλικία, έφυγαν, μετανάστευσαν στην Θεσσαλονίκη. Βέβαια, παλιά υπήρχαν και άλλες οικογένειες, είπαμε, αλλά ή χαθήκαν στο Ολοκαύτωμα ή λίγες που επέζησαν μετακόμισαν σε άλλες πόλεις, ή Αμερική, ή Θεσσαλονίκη, ή Αθήνα, ή στο Ισραήλ. Μία οικογένεια είχε μείνει μόνο που θυμάμαι, η οικογένεια – μου διαφεύγει το όνομα τώρα – η οποία μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη, οπότε… Αλλά και τότε που μετακόμισε ήμουν πολύ μικρός στην ηλικία, οπότε δεν έχω πολλές ζωντανές, έτσι, μνήμες από αυτήν την οικογένεια. Μετά, ό,τι συναναστρεφόμουνα, όταν πηγαίναμε ταξίδια σε άλλες πόλεις ή όταν πηγαίναμε ταξίδια, συχνά πηγαίναμε ταξίδια στο Ισραήλ, που στο Ισραήλ κατοικούσαν οι τρεις μου αδερφές και πολλοί άλλοι συγγενείς είτε κοντινοί, είτε άμεσοι είτε έμμεσοι. Οπότε, οι επαφές μου με το εβραϊκό στοιχείο ήταν μόνο υπό μορφήν διακοπών ή για ολίγες μέρες το καλοκαίρι, ή Πάσχα, ή Χριστούγεννα, ή κάπως έτσι. Δεν είχα, δηλαδή, έντονες επικοινωνίες με ομοθρήσκους και ίσως και αυτό να ήταν ο λόγος που δεν υπήρξα ποτέ αυστηρός – πώς το λένε; – θρησκόληπτος. [00:15:00]Χωρίς να αρνούμαι, βέβαια, τίποτα, αλλά δεν είμαι και – πώς να το πω; – πιστός, τυφλός ακολουθητής όλων των θρησκευτικών οδηγιών και διδαγμάτων, αν αυτό λέει τίποτα.

Μιλήστε μου λίγο περισσότερο για τα ταξίδια στο Ισραήλ.

Ναι. Έχοντας, λοιπόν, τρεις αδερφές να ζούνε παντρεμένες στο Ισραήλ, πηγαίναμε σχεδόν κάθε χρόνο, πότε για 20 μέρες, πότε για έναν μήνα, πότε για λίγο περισσότερο και εκεί πάλι με τα παιδάκια τις γειτονιάς συναναστρεφόμουνα και από εκεί έμαθα και λίγα από την εβραϊκή γλώσσα, μόνο να την μιλώ, να γράφω και να διαβάζω δεν ξέρω τίποτα, καθόλου, αλλά μόνο να την ομιλώ, τα βασικά: «Καλημέρα», «Καληνύχτα» και το «Σ’ αγαπώ» βέβαια, η πρωταρχική φράση που διυλίζουμε στη ζωή μας. Ήταν πάντοτε ευχάριστα, ποτέ κανένα τραυματικό… καμία τραυματική εμπειρία. Όλα τα σκέφτομαι και τα θυμάμαι σαν ένα όνειρο, από εκείνα τα ευχάριστα, τα όμορφα όνειρα που θέλουμε να κλείνουμε τα μάτια μας και να σκεφτόμαστε σε όλη μας τη ζωή.

Τι διαφορές παρατηρούσατε, έστω το σύντομο χρονικό διάστημα που παραμένατε στο Ισραήλ, μεταξύ της ζωής εκεί και της ζωής στην Καστοριά;

Ναι. Εντάξει, η Καστοριά ήτανε ένα χωριό, ας το πούμε, ενώ στο Ισραήλ που πηγαίναμε, στο Τελ Αβίβ που είναι και η δεύτερη πρωτεύουσα της χώρας, δεν μπορώ να συγκρίνω. Η μία είναι μεγαλούπολις και το άλλο είναι μια μικρή πόλη που τη λέμε Καστοριά. Ναι, διαπίστωνα ακόμα και στη μικρή μου ηλικία το πόσο ευρύτερο πνεύμα ανακάλυπτα εκεί απ’ ό,τι εδώ στην Καστοριά σε όλους τους τομείς, στην οικονομία, στην πολιτική, στη συνύπαρξη με ανθρώπους διαφορετικών όχι μόνο θρησκειών αλλά και φυλών. Γιατί, όπως ξέρετε, εκεί ζουν Άσπροι, Μαύροι, Κίτρινοι, Κόκκινοι, όλες οι φυλές του κόσμου μαζί. Και έτσι, λίγο θαύμασα αυτήν την ομαλότητα και την ηρεμία που ζούσανε όλοι αυτοί οι διαφορετικοί άνθρωποι σε μια κοινωνία και λέω γιατί να μην μπορούμε εμείς εδώ, που στο κάτω-κάτω είμαστε μόνο δύο διαφορετικοί ως προς το θρήσκευμα μόνο και τίποτα περισσότερο; Οπότε, το ένα μου επιβεβαίωνε το άλλο και έτσι και όταν πήγαινα και όταν επέστρεφα, ευτυχισμένος πήγαινα και ευτυχισμένος επέστρεφα.

Είχατε σκεφτεί ποτέ να φύγετε από την Καστοριά και να φτιάξετε τη ζωή σας κάπου αλλού;

Όχι, ποτέ. Πέρασε από το μυαλό μου, αλλά δεν είχα ένα ισχυρό κίνητρο, για να με ωθήσει προς αυτήν την κατεύθυνση. Ήμουνα πάρα πολύ ευτυχισμένος εδώ στην Καστοριά. Η οικογένειά μου ήταν πάρα πολύ ευτυχισμένη εδώ στην Καστοριά. Οι κοινωνικές, οι οικονομικές, όλες μου οι δραστηριότητες ήταν… Εντάξει, μπορεί να μην ήταν βασιλικές, αλλά ήταν πάρα πολύ ικανοποιητικές, τουλάχιστον για τα δικά μου μέτρα και σταθμά, οπότε δεν είχα κανένα κίνητρο να ψάξω, να φύγω, να πάω κάπου αλλού. Να πάω είτε στο Ισραήλ, είτε στην Αμερική, είτε στη Θεσσαλονίκη, όπως πολλοί συμπατριώτες μου κάνανε. Όχι, παρέμεινα εδώ και όχι μόνο δεν το μετάνιωσα, αλλά και ευχαριστώ τον Θεό που με οδήγησε σε αυτήν την κατεύθυνση, στο να μείνω εδώ και να μην φύγω.

Τις εβραϊκές γιορτές που υπάρχουν, εδώ στην Καστοριά η οικογένειά σας τις τηρούσε; Τις γιόρταζε με κάποιον τρόπο;

Ναι, ναι. Κι αυτό ένα ενδιαφέρον ερώτημα. Φυσικά σαν… όχι μειονότητα, μοναδικότητα του εβραϊκού στοιχείου στην Καστοριά, δυστυχώς ή ευτυχώς – δεν ξέρω –, δεν τις τηρούσαμε όλες τις θρησκευτικές γιορτές, μόνο αυτές που θεωρούνται… Τι μεγάλες, όπως τις λέγαμε εμείς, δηλαδή Πρωτοχρονιά και την Ημέρα της Εξιλεώσεως, δύο από τις βασικές γιορτές, και το Πάσχα. Η Ημέρα Εξιλεώσεως, το Πάσχα και η Πρωτοχρονιά, οι μόνες γιορτές που γιορτάζαμε εμείς ως Εβραίοι εδώ στην Καστοριά. Και να σου πω και την αλήθεια, κι ούτε ξέρω πόσες άλλες υπάρχουνε και πόσο έντονες είναι. Ακούω από τους φίλους από το Ισραήλ, υπάρχουνε σίγουρα πολλές γιορτές, αλλά εμείς μόνο αυτές τις τρεις ακολουθούσαμε και αυτές πάλι με λιτότητα.

[00:20:00]Θυμάστε να μου περιγράψετε πώς ακριβώς τις τηρούσατε αυτές τις γιορτές;

Ναι. Ας πάρουμε το Πάσχα, που είναι η πιο ζωντανή. Το Πάσχα, το εβραϊκό Πάσχα γιορτάζει την έξοδο των Εβραίων με τον Μωυσή από την Αίγυπτο, το πέρασμα της Ερυθράς Θάλασσας και η επιστροφή στα πάτρια εδάφη που σήμερα τα λέμε Ισραήλ. Αυτό είναι ένα έθιμο το οποίο απ’ ό,τι διαβάζω τηρούταν πάντα, ανέκαθεν, δεν είναι ότι τα τελευταία χρόνια εφευρέθηκε, και είναι ίσως η βασικότερη γιορτή του εβραϊκού ημερολογίου, γιατί καθορίζει μάλιστα κατά κάποιους και την έναρξη της εβραϊκής θρησκείας με την επιστροφή του Μωϋσή από την Αίγυπτο, με τον φαραώ και… ξέρετε, αυτό το κομμάτι της ιστορίας. Κατά τον εορτασμό αυτής της μέρας το έθιμο είναι να γίνεται ένα μεγάλο τραπέζι στο σπίτι του εκάστοτε οικοδεσπότη, όπου μαζεύεται όλη η οικογένεια και όχι μόνο η οικογένεια, και φίλοι έως και γείτονες και όχι απαραιτήτως και του εβραϊκού θρησκεύματος. Αφού μάλιστα υπάρχει ένα κομμάτι κατά το τέλος του εορτασμού… Συγγνώμη, το έθιμο είναι να μένει πάντοτε η εξώπορτα του σπιτιού ανοιχτή. Με ποιο νόημα αυτό; Ότι όποιος περαστικός περνάει, αν είναι νηστικός και θέλει να φάει, μπορεί ευχαρίστως, είναι ευπρόσδεκτος, να μπει μέσα στο σπίτι, για να παρακαθίσει και αυτός στο τραπέζι του εορτασμού. Βέβαια, αυτό λίγο άλλαξε μετά την κατάσταση του ναζιστικού Ολοκαυτώματος που άρχισε η βία και πλέον δεν είχες την πολυτέλεια να αφήνεις την εξώπορτά σου ανοιχτή, ίσα-ίσα την διπλοκλείδωνες από εκεί και μετά. Αλλά το original έθιμο είναι να μένει η εξώπορτα ανοιχτή με το νόημα ότι όποιος περάσει από την πόρτα να έχει το ελεύθερο να μπει και να παρακαθίσει και αυτός το τραπέζι, που σε αυτό το τραπέζι, πριν αρχίσει το πλούσιο γεύμα, γίνεται το λεγόμενο διάβασμα. Δηλαδή τι διαβάζουνε; Διαβάζουνε όλη αυτήν την ιστορία της επιστροφής του Μωυσή με τους Εβραίους από την Αίγυπτο. Αναλυτικά, πώς πέρασαν το ένα, πώς πέρασαν το άλλο, πώς έτσι, πώς αλλιώς, είναι η αφήγηση αυτής της ιστορίας και με το τελείωμα αυτής της διαδρομής, τότε τελειώνει και η γιορτή του Πέσαχ και τότε αρχίζουμε να τρώμε όλοι μαζί και να γελάμε και να τσουγκρίζουμε τα ποτήρια και όσο τραβήξει το βράδυ. Έτσι γίνεται. Για την Πρωτοχρονιά δεν ξέρω πολλά πράγματα, να σου πω την αλήθεια, απλώς μόνο ένα «Χρόνια Πολλά» ξέρω που λένε, δεν είναι κάτι ιδιαίτερο όπως το Πέσαχ, το Πάσχα «Πέσαχ» το λένε. Και που το Πέσαχ είναι από την εβραϊκή λέξη «πέσαχ» που σημαίνει «περνώ» και μάλιστα οι αναλυτές της ετυμολογίας λένε ότι βγήκε το όνομα από το πέρασμα του Μωϋσή από την Αίγυπτο στο Ισραήλ σήμερα. Άλλοι το αποδίδουν – το ερμηνεύουν έτσι το Πέσαχ, σαν πέρασμα αυτό –, άλλοι το αποδίδουν σαν πέρασμα που έκανε πολύ πριν από τον Μωϋσή ο Αβραάμ, όταν πέρασε τον Ευφράτη. Γιατί, όπως ξέρουμε, ο Αβραάμ, που είναι ο αρχηγός του εβραϊκού θρησκεύματος, ήρθε από το σημερινό Ιράκ περνώντας τον Ευφράτη και ήρθε, αφού περιπλανήθηκε 70 χρόνια στην έρημο και εγκαταστάθηκε εκεί που είναι το σημερινό Ισραήλ, ήτανε η Ιουδαία που λέμε. Οπότε, κάπου εκεί οι γνώμες διίστανται αν το Πέσαχ που σημαίνει πέρασμα εννοεί το πέρασμα του Μωυσέως ή το πέρασμα του… Έλα ντε.

Του Αβραάμ;

Του Αβραάμ, σταμάτησε το μυαλό μου, του Αβραάμ. Πάντως πέρασμα σημαίνει. Και το Πάσχα που λέμε και στα Ελληνικά είναι επειδή συμπίπτει με την ίδια χρονική στιγμή που γιορτάζεται και το Πάσχα το χριστιανικό. Είναι η χρονική στιγμή, γι’ αυτό το λένε Πάσχα, είναι μετάφραση – πώς το λένε; –, του εβραϊκού, της εβραϊκής λέξης Πέσαχ, που σημαίνει πέρασμα.

Μιλήσατε και για το πλούσιο τραπέζι που υπήρχε, με τα φαγητά.

Ναι, ναι, πλούσιο τραπέζι με ό,τι μπορείς να φανταστείς εκτός από χοιρινό, έτσι; Να επισημάνω ότι στην εβραϊκή θρησκεία το [00:25:00]χοιρινό θεωρείται απαγορευμένη τροφή, δεν κάνει να τρώγεται. Τώρα το γιατί. Κάθισα πολλές φορές και σκέφτηκα γιατί άραγε και οδηγούμαι, και μάλλον αυτός πρέπει να είναι ο λόγος, ότι επειδή διαπιστώθηκε ότι είναι ανθυγιεινό το κρέας, αυτό λένε και οι διατροφολόγοι, δηλαδή δεν το βγάζω από το μυαλό μου, είναι ανθυγιεινό ειδικά σε άσχημες καιρικές συνθήκες, όπου υπάρχει πολλή ζέστη. Όλοι αυτοί, λοιπόν, οι Εβραίοι που ήρθαν από το Ιράκ, που είπα προηγουμένως, με τον Αβραάμ περιπλανώμενοι στην έρημο θέλανε τουλάχιστον να διασφαλίσουν από τροφικής άποψης την ακεραιότητα της υγείας τους, οπότε ο τότε σοφός Αβραάμ είπε: «Μην τρώτε χοιρινό, γιατί αυτό θα σας καταστρέψει, θα πεθάνετε μία ώρα αρχύτερα, αν ήταν να πεθάνετε». Επειδή όμως, όπως ξέρουμε, σε όλες τις θρησκείες, το να το πω εγώ και εσύ ένα όσο ιερό πρόσταγμα και να είναι δεν θα γίνει αποδεκτό, λέμε ότι το είπε ο Θεός, για να γίνει γενικά αποδεκτό. Οπότε, αυτό είναι και ο λόγος που οι Εβραίοι δεν τρώνε χοιρινό, επειδή το είπε ο Αβραάμ χρησιμοποιώντας το στόμα του Θεού, ότι το είπε ο Θεός. Και όπως σε όλες τις θρησκείες λέμε ότι το είπε ο Θεός. Πότε είπε τι ο Θεός; Πάντοτε οι άνθρωποι τα λένε και λέμε ότι τα είπε ο Θεός, για να γίνουνε αποδεκτά και πιστευτά στο κοινό. Αυτό.

Υπήρχανε κάποια συγκεκριμένα, ας το πούμε παραδοσιακά φαγητά που υπήρχανε στα εβραϊκά τραπέζια;

Ναι, πρέπει να υπήρχαν, αλλά δυστυχώς δεν ξέρω να απαντήσω. Δυστυχώς με βρίσκετε αδιάβαστο στην ερώτηση αυτή, δεν ξέρω να απαντήσω.

Κανένα πρόβλημα, δεν πειράζει. Σήμερα ποια είναι η επαφή σας με αυτές τις γιορτές; Συνεχίζει η οικογένειά σας να –

Ναι, πάλι το Πέσαχ κάνουμε τραπέζι ή ανάλογα πώς θα τύχει να βρισκόμαστε. Αν είμαστε εδώ στην Καστοριά, κάνουμε τραπέζι στο σπίτι μας και έρχονται όλοι οι συγγενείς και φίλοι. Αν είμαστε εκτός Καστοριάς, αν βρισκόμαστε στο Ισραήλ… Δηλαδή προκαθορίζεται και κάπου θα συναντηθούμε σίγουρα, είτε στο εξωτερικό, είτε στην Ελλάδα, είτε κάπου αλλού, πάντα κάπου σε κάποιο τραπέζι θα συναθροιστούμε την ημέρα αυτή του Πάσχα. Ναι, ναι, θεωρείται ιερή.

Τη γλώσσα τη θυμάστε ακόμα; Μπορείτε να τη μιλήσετε;

Αχ με τη γλώσσα, την εβραϊκή γλώσσα λέτε; Αυτό δυστυχώς, δεν την ξέρω καθόλου. Δεν έμαθα καθόλου, δεν διδάχτηκα στο σχολείο, δεν είχα ποτέ την ευκαιρία να τη διδαχτώ. Τα λίγα που ξέρω να μιλώ είναι από αυτές μου τις επισκέψεις στο Ισραήλ τα καλοκαίρια, μιλώντας με τους γειτόνους, τους φίλους, δεξιά και αριστερά, τα βασικά: «Ευχαριστώ», «Παρακαλώ», «Καλημέρα», «Καληνύχτα», αυτά. Αλλά δεν μπορώ να πω ότι την ξέρω την εβραϊκή γλώσσα. Καταλαβαίνω, την αναγνωρίζω ότι είναι εβραϊκά, αλλά δεν γνωρίζω να τη μιλήσω, όχι. Και λίγο την καταλαβαίνω.

Για να επιστρέψουμε λίγο στην Καστοριά και στα παιδικά σας χρόνια. Είπατε ότι σπουδάσατε στο εξωτερικό.

Ναι.

Αυτό πώς προέκυψε;

Ναι. Ενώ τελείωσα με πολύ καλό βαθμό το Γυμνάσιο – τότε δεν υπήρχε Λύκειο, ήταν το Γυμνάσιο στα δικά μας τα χρόνια – και όλοι το είχαν δεδομένο ότι θα πήγαινα σε κάποιο πανεπιστήμιο εδώ. Αλλά με τράβηξε πιο πολύ η Αγγλία, διότι εκείνη την εποχή συνέβαινε να είμαστε οι αντιπρόσωποι αυτών των ραπτομηχανών που σας εξήγησα νωρίτερα, που είναι για τη γούνα, οι λεγόμενες Success μηχανές, εδώ γνωστές ως «Σούξες», «Σουξούν», τις λένε με διάφορα ονόματα, αλλά Success είναι το πραγματικό τους όνομα, οι οποία είναι ένα εγγλέζικο εργοστάσιο και επειδή ήμασταν οι αντιπρόσωποι εκείνης της μάρκας των μηχανών εδώ για την Καστοριά, για όλη την Ελλάδα, θεώρησα σκόπιμο να πάω να κάνω σπουδές εκεί ούτως ώστε να γνωριστώ και καλύτερα με το εργοστάσιο. Και μάλιστα, παράλληλα πήγαινα και στο εργοστάσιο που ήταν στο Λονδίνο τότε, για να εξοικειωθώ και με την τεχνολογία της μηχανής αυτής, δηλαδή το σέρβις της, τα μέρη τα οποία συναρμολογούνται, για να παραχθεί αυτό το καταπληκτικό μηχάνημα, το οποίο είναι πραγματικά φοβερό μηχάνημα που ράβει τις γούνες. Οπότε αυτός ήταν ένας λόγος να πάω να σπουδάσω στην Αγγλία για να… συγχρόνως να ικανοποιήσω και το επαγγελματικό μου ένστικτο. Και μου βγήκε σε καλό, γιατί πηγαίνοντας, σπουδάζοντας στην Αγγλία μου δόθηκε η ευκαιρία, όπως είπα και προηγουμένως, να γνωρίσω ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων, φυλών, χρωμάτων και νομίζω ότι αυτό μου άνοιξε ακόμα περισσότερο τους πνευματικούς μου ορίζοντες και με έκανε καλύτερο γνώστη της παγκόσμιας ανθρωπότητας. Δεν θέλω να περηφανευτώ ότι [00:30:00]έγινα κανένας σπουδαίος επιστήμονας, αλλά τουλάχιστον στα κοινωνικά θέματα θέλω να πιστεύω ότι ναι, μπορώ εύκολα να καταλάβω και έναν Ινδό και έναν Κινέζο και έναν Αφρικανό και έναν... Όλων των εθνικοτήτων.

Πώς ήταν εκεί στο εργοστάσιο; Τι είδατε;

Ναι, είδα όλο το στάδιο της παραγωγής, ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρον. Εργάστηκα εκεί, εργάστηκα σαν εργάτης, πέρασα από όλα τα στάδια: πώς ξεκινάει η αρχική συναρμολόγηση, πώς φτάνει το τελικό προϊόν, πώς εξάγεται, πώς… Όλη τη διαδικασία. Και αυτό με έκανε ακόμα πιο περήφανο, γιατί πήρα το πτυχίο μου στα οικονομικά, τα οποία σπούδαζα, αλλά πήρα και ένα δεύτερο πτυχίο στην συναρμολόγηση και στη δημιουργία αυτών των καταπληκτικών ραπτομηχανών, τις Success, που λέγαμε προηγουμένως. Και έγινε με έναν σμπάρο δύο τρυγόνια.

Εκεί στην Αγγλία πώς σας φάνηκε;

Καταπληκτική. Αξέχαστη. Μιλάμε για 50 χρόνια πριν έτσι; Δεν είναι σήμερα. Αυτό πάλι, ρε παιδί μου, λέω πάλι τυχερός που ήμουνα. Ενώ ήμουνα μικρό παιδάκι, 18 χρονών τελείωσα εδώ το γυμνάσιο, γιατί μετά πήγα φαντάρος, φαντάρος πήγα μετά τις σπουδές. Τέτοιο μικρό παιδάκι σε έναν άγνωστο τόπο, σε ένα μεγαθήριο που λέγεται Λονδίνο, χωρίς έναν συγγενή, χωρίς έναν γνωστό, χωρίς μία βοήθεια από πουθενά, πώς στάθηκα; Και όχι μόνο στάθηκα, αλλά ευτύχησα. Ευτύχησα, είναι ίσως το καλύτερο κομμάτι της ζωής μου. Γνωρίζοντας όλους αυτούς τους ανθρώπους είδα χίλια πράγματα. Δεν συμφωνώ με αυτό που λένε, που ακούω πολύ, ότι είναι σνομπ και είναι ακατάδεκτοι. Όχι, εγώ δεν γνώρισα τέτοια πράγματα στην Αγγλία. Όλοι μου ανοίξανε το σπίτι, ένα μικρό παιδάκι 18 χρονών, τι να πω, σαν να ήμουν συγγενής τους, σαν να ήμουν μέλος της οικογένειάς τους. Έχω τις καλύτερες αναμνήσεις και εντυπώσεις από την τετράχρονη διαμονή μου στο Λονδίνο.

Πού μένατε εκεί;

Essex, αν το ξέρετε, North East London. Στο βόρειο Λονδίνο, βορειοανατολικό, στο Έσσεξ. Grange Hill είναι η συγκεκριμένη… το tube sta– ο σταθμός του μετρό που κατέβαινα, για να κυκλοφορήσω. Εκεί έμενα, εκεί ήταν το σπίτι μου.

Σαν ταξίδι πώς ήτανε; Πώς έφευγε κάποιος από την Καστοριά, για να πάει στο εξωτερικό τότε;

Ναι, σπάνιζε, δεν φεύγανε πολλοί στο εξωτερικό τότε, ήταν σπάνιο και όσοι φεύγανε φεύγανε, μόνο εφόσον είχαν κάποιο μέλος της οικογένειάς τους εκεί που θα πηγαίνανε, αν ήταν κάποιος θείος, κάποιος συγγενής, κάποιος… Δεν γνώριζα άλλους που πήγαν έτσι, αδέσποτοι όπως πήγα εγώ. Όχι, δεν ξέρω κάτι να πω επ’ αυτού.

Και είπατε ότι κάνατε και άλλα ταξίδια, πέρα από την Αγγλία για τις σπουδές σας.

Ναι. Όχι για σπουδές, αυτό για την διασκέδασή μου. Η Αγγλία ήταν σπουδές, αλλά τα ταξίδια όλα έχω γυρίσει όλον τον κόσμο ίσως. Πρέπει να είναι μετρημένες στα δάχτυλα οι χώρες που δεν έχω επισκεφθεί. Έχω πάει παντού: Βόρειο Πόλο, Νότιο Πόλο, Αφρική, Ασία, Ωκεανία, παντού, παντού. Το ‘χω καμάρι αυτό και αισθάνομαι έτσι μια τέτοια… Ένα γέμισμα στην ψυχή μου από αυτό το πράγμα. Μην με ρωτήσετε πού μου άρεσε περισσότερο, πού λιγότερο, γιατί όλα τα μέρη έχουνε τα υπέρ τους, έχουν και τα κατά τους, δεν υπάρχει μέρος που να είναι ο παράδεισος του κόσμου. Όλα είναι παράδεισοι και όλα συγχρόνως μπορεί να είναι και κόλαση του κόσμου. Έχω δει απίστευτες φυσικές ομορφιές, απίστευτες τεχνητές ομορφιές, τα θαύματα του κόσμου, τα ‘χω δει όλα και είμαι τόσο, έτσι, γεμάτος, χορτάτος και τόσο ικανοποιημένος από τον εαυτό μου, από τη ζωή μου. Αυτό είπα και στην αρχή, ότι δεν ξέρω τι ευλογία με κουβαλάει και όχι μόνο δεν γνώρισα τις φρικαλεότητες των προηγούμενων γενιών, αλλά είδα και όλες τις ομορφιές της γενιάς μου και ακόμα και των μελλοντικών γενεών. Σπάνια έχω συναντήσει άνθρωπο που να έχει γυρίσει τόσα μέρη στον κόσμο. Δεν το λέω από υπερηφάνια, δεν το πήγα με σνομπισμό, δεν πήγαινα στα Hiltons των χωρών που πήγαινα, [00:35:00]πήγαινα απλά, μιλούσα με απλούς ανθρώπους, με ζητιάνους στους δρόμους… Δεν ξέρω, αισθάνομαι πολύ όμορφα στην ψυχή μου, πολύ γεμάτος. Μήπως τα παραλέω;

Καθόλου, τα λέτε πολύ ωραία. Στην Ελλάδα και στην Καστοριά πότε γυρίσατε, απευθείας μετά τις σπουδές σας;

Ναι, μετά τις σπουδές. Πήγα στρατό μετά τις σπουδές, αμέσως μετά και μετά τον στρατό Καστοριά. Μόνιμα στην Καστοριά εκτός αυτών των ταξιδίων αναψυχής, των τουριστικών ταξιδίων, που γύρισα όλον τον κόσμο. Ως τουρίστας πήγαινα, δεν πήγαινα για επαγγελματικούς λόγους, έτσι, βόλτα. Και αυτά, και γυρνούσα πάντοτε στην Καστοριά. Εδώ ήταν η έδρα μου και εύχομαι εδώ να είναι μέχρι το τέλος της ζωής μου.

Οι πελάτες που έρχονταν στη δουλειά με τα χρόνια πώς σας αντιμετώπιζαν; Πώς τους αντιμετωπίζατε; Πώς ήταν το κλίμα στη δουλειά;

Ναι, και από εκεί πάντοτε εισέπραττα αγάπη. Πολλοί ακόμα και τώρα, οι οποίοι δεν δουλεύουν πλέον, περνάνε να μου πουν καλημέρα και λένε: «Θυμάσαι πριν τόσα χρόνια που είχαμε έρθει και είχαμε πάρει τη μηχανή και ο μπαμπάς σου μας είχε κάνει και ευκολίες πληρωμής;». Έτσι, μου λένε διάφορες τέτοιες ιστορίες και χαίρομαι που το ακούω. Ναι, όλα ευχάριστα, δεν είχαμε κάποιο θλιβερό συμβάν. Εντάξει, κάποιοι μπαταχτσήδες κάποτε, πάντοτε στον οικονομικό τομέα υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουνε, αλλά όχι σε κάποιο σημείο που να είναι κραυγαλέο, κάπου που να σημαδεύει τη ζωή, τη χαρά σου, την ευτυχία σου. Όχι, ήμουν τυχερός, αν αυτό λέγεται τύχη.

Την αγαπάτε τη δουλειά σας.

Ναι, ναι. Την αγαπάω, την κάνω, γιατί έτσι… Την αγαπάω, όπως είπατε τη λέξη. Και όχι για το οικονομικό όφελος που θα μου αποκομίσει. Φυσικά και δεν την κάνω τζάμπα, δεν θέλω ούτε από τη μία πλευρά να θεωρηθώ ευεργέτης, αλλά ούτε και αιμοπνίχτης, να το πω έτσι. Θέλω να είναι σε ανθρώπινο επίπεδο, αξιοπρεπές, οπότε να υπάρχει και ο σεβασμός και από τον πελάτη προς τον εργαζόμενο και από τον εργαζόμενο προς τον πελάτη, να υπάρχει το αμοιβαίο respect, που λέμε.

Και είπατε ότι ήταν και το επάγγελμα του πατέρα σας, δηλαδή αυτός σας μύησε κατά κάποιον τρόπο σε αυτό;

Ναι, ναι. Κοιτάξτε, δεν ξέρω αν αυτός με μύησε ή η πραγματικότητα, η κατάσταση με μύησε, γιατί ο ίδιος δεν μιλούσε πολύ. Βέβαια, τον έβλεπα από πίσω πώς έπραττε και λειτουργούσε και ίσως βλέποντάς τον εγώ μέσα στο μυαλό μου σχημάτισα αυτήν την εικόνα. Αλλά δεν κάθισε ποτέ να μου πει, να με πάρει από το αυτί και να μου πει: «Κάτσε εδώ πέρα. Αυτό θα το κάνεις έτσι, έτσι θα μιλάς, έτσι θα απαντάς, έτσι θα χειρίζεσαι, έτσι…». Όχι, δεν μου έκανε τέτοιο λεπτομερές μάθημα στη διεξαγωγή της δουλειάς, του επαγγέλματος. Περισσότερο τα απέκτησα μόνος μου βλέποντάς τον και βλέποντας και τον υπόλοιπο κόσμο έξω. Ναι, δεν έχω μετανιώσει σε κάτι. Μπορεί να έχω αδικήσει κι εγώ κάποιους ανθρώπους, δεν ξέρω, αλλά όχι κάτι κραυγαλέο, που να πω ρε παιδί μου: «Ναι, αυτόν τον άνθρωπο τον σκότωσα», που λέει ο λόγος. Όχι.

Εκτός από αυτό το μαγαζί λειτουργείτε και κινηματογράφο στην Καστοριά.

Ναι, αυτή είναι μια άλλη ιστορία. Ο κινηματογράφος και αυτός, τώρα που το αναφέρετε, έχει μεγάλη ιστορία. Ήτανε όνειρο και αγάπη του πατέρα μου η δημιουργία ενός κινηματογράφου, αλλά ποτέ δεν είχε ούτε τον χρόνο ούτε το know-how, για να δημιουργήσει κάτι τέτοιο, οπότε για καλή του ή κακή του, δεν ξέρω, τύχη βρέθηκαν κάποιοι καστοριανοί συνεργάτες, οι οποίοι προσφέρθηκαν να επιτελέσουν αυτοί αυτό το έργο. Δηλαδή, ήταν του πατέρα μου ο κινηματογράφος, αλλά τον δούλευε, τον [00:40:00]εκμεταλλευόταν και τον έτρεχε κάποιος συνεργάτης, είτε υπό μορφή συνεταίρου είτε υπό μορφή ενοικιαστή. Λοιπόν, για πάρα πολλά χρόνια δούλεψε έτσι ο κινηματογράφος. Ξεκίνησε ως θερινός εκεί που είναι, στη Μητροπόλεως, που είναι ο χειμερινός τώρα. Ήταν θερινός, γιατί όλο αυτό το οικόπεδο που είναι τώρα ο χειμερινός ήτανε κήπος. Το παλιό σπίτι είναι αυτό που ακόμα υπάρχει, το έχουμε ανακαινίσει, βέβαια, αλλά είναι ακριβώς στα ίδια όρια που ήταν όταν πρωτοχτίστηκε και όλη η διπλανή οικοδομή που στεγάζεται σήμερα ο κινηματογράφος ο χειμερινός, το «ΟΛΥΜΠΙΟΝ», ήτανε κήπος. Και σε αυτόν τον κήπο είχαν την ιδέα να ξεκινήσουνε έναν κινηματογράφο, ο πατέρας μου με την συνεργασία αυτών των ανθρώπων που εξηγούσα προηγουμένως ως ενοικιαστές ή ως συνέταιροι, οπότε τον διαμόρφωσαν αυτόν τον κήπο σε κινηματογράφο. Ξεκίνησε ως θερινός κινηματογράφος στην αρχή. Αφού ακόμα έρχονται πολλοί στο σπίτι μου και μου λένε: «Θυμάσαι, Τζάκο, όταν ήμασταν μικρά παιδιά και ερχόμασταν στο σπίτι σου και βγαίναμε στο μπαλκόνι του σπιτιού σας και από το μπαλκόνι κλεφτοβλέπαμε την οθόνη του θερινού κινηματογράφου και βλέπαμε το έργο που έπαιζε, από το μπαλκόνι σας βλέπαμε». Ναι, ναι, το θυμάμαι, πραγματικά, ήμουν μικρό παιδάκι τότε. Μετά, με την πάροδο του χρόνου, βέβαια, ο θερινός… χτίστηκε η οικοδομή αυτή που βλέπουμε σήμερα, που υπάρχει, με διαμερίσματα στον επάνω χώρο, ενώ στον κάτω, στον ισόγειο χώρο, έγινε αυτό που είναι σήμερα χειμερινός κινηματογράφος. Λειτούργησε για πολλά χρόνια ως χειμερινός κινηματογράφος με τη διεύθυνση ενός ενοικιαστή που είχαμε, αλλά δυστυχώς μας «έβαψε», ας το πούμε έτσι στην καθομιλουμένη, ο συγκεκριμένος ενοικιαστής, οπότε έκλεισε ο κινηματογράφος. Για κάμποσα χρόνια ήτανε τελείως σφραγισμένος χώρος. Μέχρι που ήρθε ο γιος μου, ο οποίος βλέποντας, λοιπόν, αυτόν τον σφραγισμένο χώρο λέει: «Μπαμπά, γιατί να μην τον ανοίξουμε εμείς και θα τον διαχειριστώ εγώ». Και όντως, έγινε μια ριζική ανακαίνιση όλου αυτού του παλιού χειμερινού κινηματογράφου και έγινε όντως ένα κομψοτέχνημα. Όχι να το περηφανευτώ, αλλά και άνθρωποι εξειδικευμένοι της δουλειάς που έρχονται, συνεργάτες, θεατρίνοι, παραγωγοί, γνώστες του θεατρικού και κινηματογραφικού αντικειμένου, όλοι μας δίνουν τα συγχαρητήρια. Λένε ότι τέτοιος χώρος με τέτοια επιστημονική ηχητική μόνωση, τα μηχανήματα που έχει μέσα ούτε το Μέγαρο Μουσικής έχει, λέει, είναι ποιοτικό… Είναι μικρός σαν χώρος, γιατί αυτό ήταν το οικόπεδο, δεν μπορούσαμε κάτι περισσότερο, αλλά σαν ποιοτική κατασκευή δεν έχει να ζηλέψει κανένα παρόμοιο σε όλη την Ελλάδα. Οπότε, είμαι περήφανος γι΄ αυτό, το οποίο το τρέχει ο γιος μου και μετά από λίγα χρόνια έγινε μια περαιτέρω σκέψη, πάλι του γιου μου, να ανοίξουμε και τον θερινό κινηματογράφο, τον οποίο τον ανοίξαμε έξω, στη θέση Πέτρα, εκεί όπου μένω εγώ και είχα στο κάτω μέρος του οικοπέδου μου έναν χώρο τον οποίο τον χρησιμοποιούσα σαν γήπεδο του τένις, αλλά επειδή τα τελευταία χρόνια δεν έπαιζα τένις – είχα ένα ατύχημα στο πόδι μου και σταμάτησα να παίζω τένις, οπότε είχε εγκαταλειφθεί ο χώρος – και σκέφτηκε ο γιος μου, αφού είναι που είναι εγκαταλελειμμένος ο χώρος, να τον διαμορφώσουμε σαν θερινό κινηματογράφο. Και έτσι, σήμερα λειτουργεί σαν ένας καταπληκτικός και αυτός, με πολύ όμορφο περιβάλλοντα χώρο και πάλι αξιόλογα μηχανήματα, ως θερινός κινηματογράφος που δουλεύει την εποχή του καλοκαιριού για την Καστοριά, που είναι λίγο μικρό το καλοκαίρι, όπως ξέρουμε, στην Καστοριά. Είναι τρεις μήνες; Πόσο; Ιούλιο, Αύγουστο, Σεπτέμβριο, αυτό μονάχα. Αλλά είναι θέμα καιρού, να δούμε πώς θα εξελιχθεί ο καιρός και φέτος. Και έτσι, είμαστε στη θέση να έχουμε δύο κινηματογράφους από το καθόλου, έναν χειμερινό και έναν θερινό. Βέβαια, τους τρέχει, τους λειτουργεί ο γιος μου.

Όταν πρωτοάνοιξε ο κινηματογράφος θυμάστε ποια χρονολογία ήτανε;

Ναι, μου το ρωτάνε πολλοί και δεν ξέρω να απαντήσω. Ως θερινός που πρωτοάνοιξε λέτε, τα παλιά χρόνια. Ναι, πρέπει να ήτανε περίπου την ημερομηνία που γεννήθηκα εγώ, αυτό μου λέει η μεγαλύτερη αδερφή μου. Πρέπει να ήταν γύρω στο 1955; Εκεί γύρω στο 1950-1960, τότε πρέπει να πρωτοξεκίνησε ο θερινός κινηματογράφος, αλλά δεν έχω την ακριβή ημερομηνία. Το είχα ψάξει κι εγώ, αλλά δεν μπόρεσα να βρω από κάπου την ακριβή ημερομηνία έναρξης του θερινού κινηματογράφου. Κάπου εκεί περίπου είναι.

[00:45:00]Εσάς η σχέση σας με τον κινηματογράφο ως παιδί ποια ήτανε; Σας άρεσε;

Ναι, ναι, μας άρεζε. Είχα και το πλεονέκτημα να βλέπω κλέφτικα από το παραθύρι όπως σας περιέγραψα προηγουμένως, οπότε κλεφτοβλέπαμε ακόμα και τα ακατάλληλα, γιατί τότε ήταν πολύ αυστηρό το κατάλληλο και το ακατάλληλο έργο. Τώρα δεν βλέπω να ακούγεται αυτή η λέξη, αλλά τότε το πρώτο που ρωτούσαμε: «Είναι κατάλληλο ή ακατάλληλο;» ένα έργο. Δεν ρωτούσαμε τι έργο παίζει, πρώτα αν είναι κατάλληλο ή είναι ακατάλληλο, αυτό ρωτούσαμε. Ναι, μου άρεζε, αλλά δεν μπορώ να πω κι ότι ήμουν κολλημένος σε αυτό, έτσι, στον επιπλέον χρόνο μου τον διέθετα εκεί, όχι να στερήσω κάτι άλλο, για να το διαθέσω στον κινηματογράφο. Ναι.

Σήμερα η οικογένειά σας αποτελείται από τους γιους σας, τα παιδιά σας μάλλον, τα εγγόνια σας… Πώς είναι πλέον η οικογένειά σας διαμορφωμένη;

Ναι, αυτό πάλι είναι ένα άλλο θέμα που πάλι δοξάζω τη μοίρα μου, πάλι, για ακόμη μια φορά βγήκα τυχερός. Έχω δύο παιδιά όπως ξέρετε, έναν γιο και μια κόρη. Και τα δυο παιδιά έχουν ζήσει στο εξωτερικό, έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό, έχουν κάνει σχέσεις με ανθρώπους στο εξωτερικό, κι όμως η τύχη τα ‘φερε να συνδεθούν, με την έννοια του γάμου, με ανθρώπους από εδώ και όχι από το εξωτερικό. Οπότε αυτό, τι μεγαλύτερη ευτυχία για έναν γονιό; Να έχει τα παιδιά του παντρεμένα εδώ, στον ίδιο τόπο που ζει ο ίδιος, εδώ στην Καστοριά. Και η κόρη μου παντρεύτηκε πρώτη εδώ στην Καστοριά και ο γιος μου παντρεύτηκε – μάλιστα πρόσφατα είχαμε τον γάμο του – εδώ στην Καστοριά, οπότε όλοι ζούμε εδώ στον ίδιο τόπο με… Τι να πω; Με πέντε συνολικά εγγόνια, το λέω και δεν το πιστεύω ακόμα. Τρία από την κόρη και δύο από τον γιο. Έχω πέντε συνολικά εγγόνια και είμαστε όλοι εδώ, μέσα στην Καστοριά. Ακούω όλους τους γνωστούς μου και τους φίλους μου, όλοι το ένα τους παιδί είναι εδώ, άλλος είναι στην Αθήνα, άλλο στην Θεσσαλονίκη, άλλος στο εξωτερικό, άλλος εκεί… Σπάνια βλέπεις μια οικογένεια να είναι όλοι εδώ. Και σε μένα έτυχε αυτό, χωρίς ούτε να το επιδιώξω, ούτε να το επιβάλω, ούτε να βάλω το πιστόλι, το μαχαίρι στο λαιμό κανενός. Από μόνο του ήρθε και έκατσε, έτσι από μόνο του. Τι να πω; Άλλη μια ακόμα ευτυχία στη ζωή μου, άλλο ένα ευχαριστώ στον παντοδύναμο.

Σκεφτήκατε ποτέ, είχατε ποτέ την επιθυμία να υπήρχανε και άλλες εβραϊκές οικογένειες στην Καστοριά σήμερα; Να υπήρχε πιο έντονο το εβραϊκό στοιχείο, εκτός από τη δική σας οικογένεια;

Ναι… Μπα, δεν το σκέφτηκα ποτέ, αλλά κι ούτε μου κίνησε ποτέ την επιθυμία, δεν αισθάνθηκα ποτέ την έλλειψη ή την ανάγκη να έχω κοντά μου και άλλο εβραϊκό στοιχείο. Όχι. Όχι ότι θα μου έπεφτε άσχημα αν υπήρχε, αλλά δεν είναι κάτι που το έχω μαράζι, που λέω: «Κρίμα που δεν υπάρχει». Όχι, ούτε μου έλειψε ούτε το πόθησα το στοιχείο αυτό που με ρωτήσατε.

Τα σχέδιά σας για τώρα, για το μέλλον, ποια είναι; Τι έχετε στο μυαλό σας;

Ε τώρα είμαι σε μια ηλικία που το μέλλον δεν έχει μέλλον, είναι στον άλλον κόσμο που θα πάμε, αυτό είναι το μέλλον. Δεν έχω κάποιο άλλο σχέδιο για μένα. Για τα παιδιά μου, μακάρι να πάνε καλά με τις δουλειές τους, γιατί όλα εργάζονται καλά, είναι ευτυχισμένα, είναι ευχαριστημένα εδώ που ζουν και μακάρι και αυτά να ζήσουν την ίδια ευτυχισμένη ζωή που έζησα και εγώ. Αυτό το μόνο που έχω να πω. Για μένα δεν έχω κάποιες βλέψεις άλλες, κάποιο όνειρο, να πετύχω κάποιον άλλον στόχο. Ναι, ναι, θέλω να πεθάνω χωρίς πόνο, αυτή είναι η επιθυμία μου, αυτό που λέω καμιά φορά: «Θεε μου, να κοιμηθώ και να μην ξυπνήσω». Ο πιο ωραίος θάνατος, αυτό θέλω. Δεν τα μπορώ νοσοκομεία, εγχειρίσεις, επεμβάσεις, αυτά μόνο δεν θέλω. Γίνεται αυτό να μου το προσφέρετε; Αυτό μόνο.

Σαν τελευταία ερώτηση που θα ήθελα να σας κάνω: Είπατε ότι γενικά η εβραϊκή κοινότητα παντού δεν μιλάει για το σκοτεινό παρελθόν της.

Για το Ολοκαύτωμα.

Η δική σας στάση ποια είναι; Ως Εβραίος επόμενης γενιάς που δεν έχει ζήσει κάποια πράγματα –

Ναι.

Αλλά που έχει εντελώς διαφορετική στάση. Εσείς πώς το αντιλαμβάνεστε;

Εγώ θέλω να το φωνάξω, όχι να το αποσιωπήσω, να το φωνάξω θέλω, αλλά από την άλλη μεριά σκέφτομαι ότι τα αυτιά που θα [00:50:00]με ακούσουνε ήδη το έχουν ακούσει πολλάκις και φοβάμαι μην τους κουράσω φωνάζοντας το για ακόμη μια φορά. Αυτό με κάνει να μην φωνάζω. Αλλιώς ήθελα να το φωνάξω, ναι. Γιατί είναι κάτι το ασύλληπτο, κάτι το απεχθές. Αυτό που λένε το «Ποτέ ξανά» είναι η πιο ζυγισμένη, η πιο σωστή έκφραση για κάτι τέτοιο. Ποτέ ξανά για κανέναν, όχι ποτέ ξανά για εμάς τους Εβραίους, για κανέναν, είτε ράτσα, είτε χρώμα, είτε φυλή, είτε θρησκεία, για κανέναν. Για κανέναν τέτοιο πράγμα.

Έχετε κάτι άλλο να προσθέσετε σε οτιδήποτε έχουμε πει ως τώρα;

Σας ευχαριστώ για την υπομονή που δείξατε και για την τιμή που μου κάνατε να μου πάρετε αυτήν την συνέντευξη. Δεν ξέρω αν απάντησα τα ερωτήματά σας ή αν ικανοποίησα τον σκοπό για τον οποίο κάνετε αυτήν την εργασία, αυτό το έργο που σας έχουν εξουσιοδοτήσει. Αν κάτι μπορώ να… θέλετε να συμπληρώσω, είμαι πάντοτε στη διάθεσή σας. Ευχαριστώ για την τιμή που μου κάνατε.

Κι εγώ ευχαριστώ πάρα πολύ για την τιμή που μας κάνατε εσείς.