[00:00:00]Καλημέρα! Θες να μας συστηθείς;

Καλημέρα σας. Ονομάζομαι Ντούκα Νεκταρία - Μαρούλα!

Εγώ είμαι ο Παντελής Διαμαντής, σήμερα είναι 28 Ιουνίου του 2023, βρισκόμαστε στ' Αφάντου, είμαι ερευνητής στο Istorima. Μάρω, θες λίγο να μας πεις λίγα λόγια για σένα;

Βεβαίως, κατάγομαι από τη Ρόδο. Είμαι, βασικά είμαι μισή Ροδίτισσα, μισή από την Πελοπόννησο, ο μπαμπάς κατάγεται από την Πελοπόννησο, οπότε οφείλω να το αναφέρω. Παρόλα αυτά, έχω μεγαλώσει, έχω γεννηθεί στη Ρόδο. Μένω στο Αφάντου της Ρόδου, εδώ που μεγάλωσα και συνεχίζω να μένω σ’ αυτό το χωριό.

Πώς ξεκίνησες να ασχολείσαι με τη ζωγραφική;

Από πολύ μικρή ηλικία μού άρεσε να ζωγραφίζω. Θυμάμαι έλεγαν οι δάσκαλοι στο σχολείο τη μαμά μου: «Δεν σταματάει να ζωγραφίζει, μονίμως ζωγραφίζει» και στο σπίτι έκανα ακριβώς το ίδιο. Ξεκίνησα μάλιστα μουσική, ξεκίνησα άλλες ασχολίες. Δεν μου άρεσαν, μου άρεσαν, αλλά όχι για μένα για να κάτσω να αφιερώσω χρόνο γι’ αυτό το κομμάτι. Οπότε κάποια στιγμή μου λέει μαμά μου «Πού θες να σε βάλω να σε βάλω; Να σε βάλω κάπου και να κάτσεις, να μείνεις. Πού θέλεις;» και της λέω: «Θέλω να ζωγραφίζω». Οπότε κάποια στιγμή στην ηλικία των δώδεκα, κατά λάθος μάθαμε για μια ενορία στη Ρόδο που γινόντουσαν μαθήματα αγιογραφίας και με πήρε η μαμά μου. Πήγα να δοκιμάσω. Πήγαινα καθημερινά για δύο χρόνια. Κάθε Σάββατο βασικά για δυο χρόνια, από δυο, τρεις ώρες; Καμία φορά και παραπάνω. Κι εκεί έμεινα. Εκεί έκατσα, δεν ήθελα να φύγω με τίποτα. Ήταν κάτι που μου άρεσε πολύ. Μου άρεσε το κλίμα. Μου άρεσε η δασκάλα μου αρχικά, γιατί παίζει πολύ μεγάλο ρόλο, ειδικά σε ένα παιδί το πώς θα σε προσεγγίσει. Ήμουνα η πιο μικρή στα μαθήματα και όλοι με προσέχανε, ήμουν το μικράκι τους. Μου άρεσε, μου άρεσε το κομμάτι σε αγιογραφίας, ήταν κάτι ξεχωριστό, ήταν κάτι ιδιαίτερο, το καταλάβαινα αυτό από πολύ μικρή. Και οπότε εκεί έμεινα.

Μπορείς να μου περιγράψεις πώς ήταν αυτά τα μαθήματα;

Όπως ανέφερα, ήταν η κάθε Σάββατο, δυο - τρεις ώρες. Εκεί η δασκάλα, βέβαια οφείλω να αναφέρω και το όνομά της, είναι η Μαρία η Τσιμέτα, κατάγεται από Θεσσαλονίκη και μένει κι αυτή στη Ρόδο. Μας έδειχνε τα πρώτα βήματά της, ξεκινήσαμε με την Παναγία. Συνήθως όλοι ξεκινάνε με την Παναγία ως πρώτη εικόνα. Μας έδειχνε τα πρώτα βήματα, τα πρώτα στάδια για να ξεκινήσεις μία εικόνα.

Ποια είναι αυτά;

Ποια είναι αυτά. Να ξεκινήσεις να, πώς θα ξεκινήσεις την εικόνα σου, ποια βήματα πρέπει να ακολουθήσεις, το πρότυπο που να διαλέξεις, να ξεκινήσεις με τα άμφια και στην πορεία τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσεις για να κάνεις το πρόσωπο.

Εσύ πώς τα θυμάσαι αυτά; Ας πούμε, πώς θυμάσαι την πρώτη μέρα που πήγες εκεί;

Την πρώτη μέρα που πήγα εκεί, θυμάμαι σε μία κόλλα χαρτί κάναμε τα χαρακτηριστικά του προσώπου, μαθαίναμε τις αναλογίες που θα πρέπει να έχει το πρόσωπο, κάναμε στην ουσία πρώτα το σχέδιο. Μαθαίναμε τα μάτια πώς πρέπει να γίνονται, τα μάτια των γερόντων πώς να είναι εκφραστικά, πώς είναι λυπημένα, πώς είναι χαρούμενα. Ακόμα τα έχω αυτά. Τα ‘χα σε μία, τα ‘χω σε μερικές μικρές κόλλες χαρτιού με ένα στυλό που είχα. Τα έχω ενθύμιο να το πω, τα έχω στο αρχείο μου. Και θυμάμαι ότι είχα φύγει ενθουσιασμένη από ‘κεί.

Και π[00:05:00]ώς συνέχισες;

Ανυπομονούσα να ‘ρθει το επόμενο Σάββατο να ξαναπάω.

Και τι γινότανε Σάββατο με Σάββατο;

Σάββατο με Σάββατο φυσικά υπήρχε εξέλιξη. Εξέλιξη όχι μόνο προσωπική, εξέλιξη ως προς τα μαθήματα, εξέλιξη ως προς τη σχέση που υπήρχε μεταξύ μας, δενόμασταν, ανυπομονούσαμε όλοι να έρθει το Σάββατο, να βρεθούμε, που επίσης για μένα τότε έπαιζε σημαντικό ρόλο. Μας έδειχνε, είχε ξεκινήσει θυμάμαι η δασκάλα μας με την, έκανε μια δική της εικόνα κι εμείς την βλέπαμε και στην πορεία προσπαθήσαμε να κάνουμε αντίστοιχα τη δική μας. Βέβαια, πάντα με την παρουσία της, πάντα με τη βοήθειά της. Θυμάμαι ότι αυτό, υπήρχε εξέλιξη μέρα με τη μέρα.

Ο χώρος πώς ήτανε;

Ο χώρος ήτανε. Ήταν στην εκκλησία του Άι Γιάννη στη Ρόδο. Δίπλα από την εκκλησία υπήρχε ένας χώρος, μάλλον ήτανε, μπορεί να ήτανε και για καφέ μετά την εκκλησία. Ήταν ένας μεγάλος χώρος, ανοιχτός, με τραπέζια, θυμάμαι, καρέκλες σαν παιδάκι αυτήν την εικόνα έχω. Κι εκεί παίρναμε ο καθένας τα δικά του πράγματα, τα δικά του εργαλεία, έπαιρνα το καβαλέτο μου, τα χρώματά μου, τα πινέλα μου.

Ποια ήταν τα εργαλεία που χρησιμοποίησες στην αρχή;

Το καβαλέτο μου, το οποίο το έχω ακόμη, δεν το αλλάζω. Γενικά δένομαι με τα πράγματά μου. Έχω κάποια κι απ’ τα πρώτα μου πινέλα. Τα πινέλα μου ήτανε, το καβαλέτο μου, το μολύβι μου, η γόμα μου, ο χάρακάς μου, τα χρώματα. Επίσης, έχω μπουκαλάκια απ’ τα χρώματα, τα πρώτα μου χρώματα είτε γιατί κάποια τα χρησιμοποιώ ακόμη είτε για συναισθηματικούς λογούς. Τα κρατάω.

Και οι τεχνικές που χρησιμοποιούσες τότε, είναι οι ίδιες με σήμερα;

Κάποια θα πω ναι, κάποια θα πω όχι κι αυτό αφορά την εξέλιξη. Δηλαδή όταν ξεκίνησα την αγιογραφία, ξεκίνησα με τις τεχνικές της κρητικής σχολής, γιατί η σχολή της αγιογραφίας διακρίνεται σε μακεδονική και σε κρητική. Εγώ ξεκίνησα, λοιπόν, με τις τεχνικές της κρητικής σχολής. Στην πορεία, όμως, αυτό άλλαξε και τώρα πλέον ασχολούμαι με την μακεδονική. Όχι ότι δεν μου αρέσει η κρητική, μου αρέσει, απλά με εκφράζει να το πω; Με γεμίζει καλύτερα η μακεδονική. Και αυτή ήταν και η τεχνική η οποία στην πορεία διδάχτηκα, όταν πήγα για σπουδές.

Θες να μου περιγράψεις μία εικόνα απ’ την αρχή μέχρι το τέλος, τι διαδικασία ακολουθείς για να την κάνεις;

Τώρα; Με τις καινούριες τεχνικές που- στην πορεία που έχω; Θα διαλέξω αρχικά το πρότυπο που θέλω να αγιογραφήσω, να βρω ένα σωστό σχέδιο, γιατί η αρχή της αγιογραφίας για μένα είναι το σωστό σχέδιο. Θα βρω, λοιπόν, το σχέδιό μου, θα το χαράξω πάνω στο ξύλο μου, στην επιφάνεια που έχω να αγιογραφήσω και στην πορεία πάλι θα το αλλάξω. Κάποια στοιχεία θα κρατήσω του αρχικού προτύπου που έχω, κάποια άλλα θα τα αλλάξω και θα βάλω να το πω δικά μου με την έννοια ότι μπορεί να πάρω στοιχεία από άλλα, από άλλα πρότυπα που μπορεί να βρω, να μη μου αρέσει, να το αλλάξω. Θα βάλω τα δικά μου στοιχεία. Και μετά πιάνω το πινέλο μου και ξεκινάω. Θα ξεκινήσω πρώτα με τα ρούχα όσον αφορά τον Άγιο και στο τέλος θα κάνω το πρόσωπο. Το αφήνω πάντα για το τέλος. Δεν ξέρω γιατί, άλλοι ξεκινάνε με το πρόσωπο. Εμένα μ’ αρέσει να είναι το τέλος και συγκεκριμένα στο τέλος αφήνω τα μάτια. Πάλι δεν ξέρω γιατί. Μ’ αρέσει βέβαια ν’ ακολουθώ κι αυτή τη διαδικασία, δεν την αλλάζω. Εντάξει, βέβαια πριν ξεκινήσω τον Άγιο θα κάνω και το φόντο μου. Το [00:10:00]φόντο, το οποίο άλλες φορές μπορεί να είναι με φύλλα χρυσού, άλλες όχι κι άλλες μπορεί να χρησιμοποιήσω την τεχνική του στιλβωτού, επίσης με φύλλα χρυσού, αλλά άλλη διαδικασία. Το τσουκάνικο με το… Το στιλβωτό με το φωτοστέφανο τσουκάνικο. Είναι μια τεχνική η οποία την διδάχτηκα τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλονίκη όπου έκανα τις σπουδές μου. Είναι η παλιά τεχνική, η οποία ευτυχώς σώζεται και σήμερα, μέχρι σήμερα και θα ‘θελα να είμαι μία από τους διατηρητές της στην πορεία.

Θυμάσαι ποια ήταν η πρώτη εικόνα που ολοκλήρωσες;

Η πρώτη εικόνα που ολοκλήρωσα ήταν μαζί με την δασκάλα μου στην ηλικία των δώδεκα. Ήταν η Παναγία, την έχω ακόμη φυσικά. Και στην πορεία ξεκίνησα να κάνω δώρα. Πάλι την Παναγία. Το ‘παιρνα σαν εργολαβία να το πούμε έτσι. Τους έβαζα στη σειρά και ξεκινούσα κι έκανα. Τότε η πρώτη μου εικόνα ήταν η Παναγία. Στην πορεία έκανα τον Χριστό, τον οποίο φυσικά τον έχω κι αυτόν ακόμη. Τον Χριστό μάλιστα δεν τον είχα ολοκληρωμένο, όταν τελείωσαν τα μαθήματα, γιατί εκεί κάθισα μόνο δύο χρόνια και κάποια στιγμή με ενημερώνει η δασκάλα μου ότι θα κάνουμε μία έκθεση. Έκθεση στην παλιά πόλη της Ρόδου και της λέω: «Μα, δεν τον έχω ολοκληρώσει, είναι μισός», μου λέει: «Δεν πειράζει. Θα τον φέρεις κι ας είναι σε όποιο στάδιο τον έχεις αφήσει. Δεν πειράζει» και επειδή μ’ αρέσει, όταν κάτι το ολοκληρώνω, όταν κάτι το ξεκινάω, να το ολοκληρώνω κιόλας και δε μου άρεσε να πάρω ένα ημιτελές έργο. «Να δείξω», λέω, «τι;». Έκατσα και τον ολοκλήρωσα μόνη μου, μ’ ό,τι θυμόμουνα. Μ’ ό,τι μας είχε, έβλεπα από την δασκάλα μου. Έβλεπα φωτογραφίες άλλες από τα πρότυπα που είχα και τον ολοκλήρωσα μόνη μου. Εντάξει, βλέπω, τώρα που βλέπω τις πρώτες εικόνες, βλέπω πάρα πολλές ατέλειες, αλλά για πρώτες εικόνες είναι αξιοπρεπές θεωρώ. Είναι αξιοπρεπείς.

Και πώς νιώθεις, όταν ολοκληρώνεις μία εικόνα; Ειδικά τις πρώτες σου;

Τις πρώτες μου; Εννοείς να έχω κάνει την πρώτη… Κάθε φορά που μπορεί να ξεκινήσω, να μην τον έχω ξανακάνει τον Άγιο ;

Ή αυτό ή γενικότερα. Πώς νιώθεις, όταν τελείωσες την πρώτη Παναγία που έκανες;

Όταν τελείωσα την πρώτη; Ένιωθα περήφανη γι’ αυτό που ξεκίνησα, ότι ήταν κάτι το μοναδικό, κάτι το ακατόρθωτο. Δεν το πίστευα. Βέβαια, το συναίσθημα της υπερηφάνειας ακόμα το νιώθω. Και πλέον, πλέον... Κάθε φορά βασικά που θα τελειώσω μία εικόνα, δεν θέλω να την αποχωριστώ. Τα τελευταία χρόνια το ξεπερνάω αυτό, την δίνω, αλλά παραμένει να είναι κτήμα δικό μου. Με την έννοια ότι θα δώσω την εικόνα, παράδειγμα, μου ζήτησε ο Παντελής μία εικόνα, θα του την ολοκληρώσω, θα του την δώσω. Όταν τον συναντήσω, όμως, και τον ρωτήσω: «Τι κάνει εικόνα μου;», δεν θα πω: «Όλα καλά με την εικόνα, πώς είναι; Πού την έχετε; Πώς την προσέχετε;». Θα τα ρωτήσω όλα αυτά, αλλά θα βάλω και το «μου». Δεν είναι δικιά σου, ναι μεν την έκανα για σένα, αλλά παραμένει δική μου. Ίσως είναι εγωιστικό, δεν ξέρω, αλλά το νιώθω δικό μου, είναι δικό μου κτήμα. Τα πρώτα χρόνια βέβαια, όταν ήταν στο στάδιο να ολοκληρωθεί η εικόνα, σταματούσα. Δεν το ολοκλήρωνα. Το ολοκλήρωνα, αργούσα πάρα πολύ να το ολοκληρώσω, γιατί δεν ήθελα να αποχωριστώ το έργο. Ένιωθα ότι θα το χάσω και γι’ αυτό λέω τα τελευταία χρόνια λίγο το διαχειρίζομαι αυτό, δεν καθυστερώ να το ολοκληρώσω, πηγαίνω βήμα βήμα, αλλά το κτήμα μου πα[00:15:00]ραμένει.

Άρα το κάνεις και επαγγελματικά όλο αυτό.

Ναι, πλέον είναι σε επαγγελματικό επίπεδο. Εντάξει, εξακολουθώ να κάνω τα δώρα μου, εξακολουθώ να κάνω εικόνες για τους δικούς μου ανθρώπους, αν κάτι μου ζητήσουν, αλλά κυρίως είναι σε επαγγελματικό επίπεδο.

Και τι είδους πελάτες έχεις να το πω έτσι;

Κυρίως ιδιώτες. Ιδιώτες που θα μου ζητήσουν μία εικόνα, είτε γνωστοί είτε γνωστός γνωστού, που θα μου ζητήσουν μια εικόνα, θα έρθω σε επικοινωνία μαζί τους, θα συζητήσουμε, θα τους προτείνω το σχέδιο που θα κάνουμε κι όταν πια είναι σύμφωνοι, προχωρά.

Από ποια μέρη του κόσμου έχεις δεχτεί προτάσεις;

Εντάξει, κυρίως από την Ελλάδα, εντάξει, εδώ στη Ρόδο. Έχω στείλει εικόνα στην Κέρκυρα, στην Κεφαλλονιά. Τελευταία που έστειλα ήτανε στην Κρήτη. Έχει πάει εικόνα μου στην Κύπρο, και εκτός Ελλάδας δηλαδή. Έχω στείλει και στην Αμερική και τώρα αυτή που ολοκληρώνω θα πάει Βέλγιο.

Αυτοί του εξωτερικού πώς σε βρήκανε;

Στην Αμερική ήτανε ξαδέρφια μου, εκεί βέβαια ήτανε δώρο. Στην Κύπρο είχα πάει ένα καλοκαίρι το 2017 όταν ολοκλήρωσα τις σπουδές μου με το πρόγραμμα Erasmus+, οπότε είχα μείνει και ένα τρίμηνο, είχα κάνει… Ήταν μία συνεργασία της σχολής με την Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών στην Λευκωσία και οπότε έμεινα ένα καλοκαίρι, γνώρισα ανθρώπους, κράτησα φιλίες, ακόμα έχω επικοινωνία συχνή, πολύ συχνή. Και την εικόνα, ήταν η Αγία Αλίκη, η εικόνα που έστειλα, μου την παρήγγειλαν οι κύριοι που γνώρισα εκεί στην Κύπρο. Πλέον είναι φίλοι μου, είναι οικογένειά μου, τους νιώθω δικούς μου ανθρώπους. Οπότε με πήραν τηλέφωνο, μου ζήτησαν: «Θέλω αυτή την εικόνα», την έκανα, την έστειλα.

Και στο Βέλγιο;

Στο Βέλγιο είναι μία κυρία εδώ απ’ το χωριό, απ’ τ' Αφάντου, όπου μένει ο γιος της στο Βέλγιο και μου είπε ότι στην περιοχή που μένουν η εκκλησία τους δεν έχει τον Άγιο Φανούριο και μου ζήτησε να τους κάνω τον Άγιο Φανούριο για να την πάρουν στην εκκλησία.

Απ’ όλα αυτά που έχεις κάνει, ποιο θεωρείς ότι είναι το πιο δύσκολο, η πιο δύσκολη αγιογραφία;

Κάθε φορά που θα ξεκινήσω μια αγιογραφία νομίζω ότι είναι μοναδική. Δύσκολη, όλες μπορεί να είναι δύσκολες, δεν τις ξεχωρίζω. Η καθεμία μπορεί να έχει έναν βαθμό δυσκολίας ξεχωριστό. Δεν μου έρχεται κάτι στο μυαλό που να πω ότι: «Ήταν δύσκολο αυτό, πω πω, πώς το ‘κανα;» ή «Δεν μπόρεσα να το κάνω».

Υπήρξε, ας πούμε, κάποια αγιογραφία όμως που σε μια δύσκολη περίοδο δική σου έπρεπε να την βγάλεις εις πέρας και δυσκολεύτηκες;

Όχι, δεν… Κοίταξε, όταν αγιογραφώ, θέλω να είμαι ήρεμη. Υπάρχουν στιγμές που μπορεί να μη νιώθεις ήρεμος για τους χ, ψ λόγους, οπότε να δουλεύεις, να δουλεύεις, να κάθεσαι δυο - τρεις ώρες και παραπάνω και να μη σου βγαίνει το αποτέλεσμα που θέλεις και όταν είσαι καλά, ήρεμος, να ‘ρθεις να βγάλεις το αποτέλεσμα αυτό σε μισή ώρα. Αυτό μου ‘χει τύχει πολλές φορές. Ας πούμε, προχθές δεν μπορούσα να συγκεντρωθώ, δεν μπορούσα να αγιογραφήσω σωστά, έτσι όπως ήθελα, οπότε τα άφησα στην άκρη από το να φτιάχνω, λέω, και να χαλάω, τα αφήνω στην άκρη και θα ‘ρθω την επόμενη μέρα που θα είμαι καλύτερα. Απ’ την άλλη πάλι, η αγιογραφία σε μια δύσκολη στιγμή δική μου ήτανε, πώς να το πω; Ήτανε η αρχή μου για να προχωρήσω παρακάτ[00:20:00]ω, ήταν η δύναμή μου στην ουσία.

Θες να μας πεις ποια;

Ήτανε ο Άγιο ς Νεκτάριος. Ήταν ο Άγιο ς Νεκτάριος, όπου είναι ο προστάτης μου. Γενικά συγκινούμαι όποτε αναφέρομαι στον Άγιο Νεκτάριο και τον νιώθω πάντα δίπλα μου, αυτό.

Θες να μας πεις τον λόγο ή όχι;

Όχι, είναι, είναι κάτι προσωπικό και θα μείνει εκεί.

Άρα για σένα η αγιογραφία είναι κάτι πιο πνευματικό.

Ναι, είναι… Είναι κομμάτι ιδιαίτερο για εμένα. Είναι κομμάτι το οποίο δεν με φαντάζομαι να μην το έχω στην πορεία της ζωής μου.

Το αρχικό σου κίνητρο ήτανε θρησκευτικό ή κάτι άλλο;

Το αρχικό μου κίνητρο ήταν ότι απλά μου άρεσε να ζωγραφίζω. Έτυχε να έρθει αγιογραφία, στην πορεία, όμως, έχει γίνει κάτι πιο βαθύ.

Γενικότερα θα την χαρακτήριζες σαν εύκολη διαδικασία; Πώς το έζησες εσύ;

Το να μάθω την αγιογραφία; Δεν μου ήταν πιο εύκολο, αλλά το έβρισκα και σαν πρόκληση, να το ξεκινήσω και να το ολοκληρώσω, αυτό που θα ‘ρθει στα χέρια μου. Γιατί όταν ξεκίνησα την αγιογραφία, έκανα δύο χρόνια. Στην πορεία, όμως, σταμάτησα, λόγω του ότι είχε σταματήσει η δασκάλα μου τα μαθήματα. Πήγα και σε μία άλλη σχολή εδώ στη Ρόδο, αλλά δεν με κράτησε, να το πω έτσι. Οπότε στην πορεία έκανα μόνη μου μια - δυο αγιογραφίες. Προσπαθούσα δηλαδή μόνη μου και ήμουνα σε μία κατάσταση να βλέπω το πρότυπο που έχω να αγιογραφήσω, να το διαβάζω, να το ξαναδιαβάζω, να διαβάζω να το ξαναδιαβάζω, να προσπαθώ να…

Λοιπόν, είχαμε μείνει στο σημείο που μου έλεγες ότι την αγιογραφία την είχες δει σαν πρόκληση και ουσιαστικά ως ένα σημείο μόνη σου προσπαθούσες να μάθεις.

Ναι, προσπαθούσα μόνη μου να ολοκληρώσω αυτό που ξεκινούσα. Πάλι ήταν ο Άγιο ς Νεκτάριος η πρώτη εικόνα που έκανα μετά από τα μαθήματά μου. Κι επειδή, σκέψου τώρα να ξεκινάς με ένα πρόσωπο, καθαρό πρόσωπο, και να έχεις να κάνεις άμφια αρχιεπισκοπικά, να έχεις να κάνεις γενειάδα. Οπότε διάβαζα, ξαναδιάβαζα το σχέδιό μου, έβλεπα άλλα πρότυπα. Έβλεπα τα χρώματα, να προσπαθώ να βγάλω τα χρώματα που έβλεπα. Και στην ουσία κοιμόμουνα και ξυπνούσα με αυτό. Όταν, βέβαια, είχα να ασχοληθώ με την αγιογραφία, έτσι; Με μία εικόνα. Σκεφτόμουνα ποια χρώματα μπορεί να είναι αυτά που πρέπει να αναμειχθούν για να μου βγάλουνε αυτό το αποτέλεσμα. Ξυπνούσα και έλεγα: «Θα κάνω αυτό. Θα βάλω αυτά τα χρώματα». Δεν ξέρω πώς να το εξηγήσω. Βέβαια, αυτό κάνω πολλές φορές και τώρα, είτε αφορά χρώμα είτε αφορά ένα σχέδιο που να θέλω να το αλλάξω. Για παράδειγμα, να έχω μία πανοπλία του Αγίου και να μην θέλω να κάνω αυτήν που έχει το πρότυπό μου, να θέλω να κάνω τη δική μου. Την αλλάζω τελείως. Θα κοιμηθώ, θα ξυπνήσω και θα πω: «Θα κάνω αυτό».

Υπήρξε στιγμή που είπες ότι: «Θα το αφήσω, γιατί δεν έχω και κάποιον να με βοηθ[00:25:00]ήσει, κάποιον δάσκαλο;».

Όχι. Δεν είπα ποτέ ότι θα το αφήσω. Ίσα - ίσα, όταν τελείωσα το σχολείο και πήγα για σπουδές, νομίζω πήγα στην καρδιά της αγιογραφίας, στη Θεσσαλονίκη. Οι σπουδές μου, η επιλογή μάλλον της σχολής μου, κρίθηκε από την αγιογραφία. Τελείωσα στην Εκκλησιαστική Ακαδημία στη Θεσσαλονίκη, στο τμήμα συντήρησης. Ένα κομμάτι που το άκουγα από τότε που είχα ξεκινήσει την αγιογραφία και έλεγα ότι κάποια στιγμή θα ‘θελα να το δω, θα ‘θελα να το γνωρίσω κι αυτό. Εντέλει μαθαίνω για αυτή τη σχολή, βλέπω το πρόγραμμα σπουδών, βλέπω ότι μέσα έχει αγιογραφία και λέω: «Θα πάω εκεί». Ήταν η πρώτη μου επιλογή. Πέρασα τρίτη στη σχολή. Φοίτησα τέσσερα χρόνια και παράλληλα σ’ αυτά τα τέσσερα χρόνια βρήκα μία ιδιωτική σχολή αγιογραφίας, σχολή «Πανσέληνος», που ασχολήθηκα ξανά με την αγιογραφία και αποκλειστικά με την αγιογραφία. Βέβαια, δεν μου ήταν εύκολο να πηγαίνω στην σχολή, γιατί χρησιμοποιούσα τα μέσα μεταφοράς και πολλές φορές έπαιρνα δύο με τρία λεωφορεία για να πάω απ’ το μέρος που εμένα, έκανα ταξίδι μία, μιάμιση ώρα, σχεδόν καθημερινά. Να τελειώνω τα μαθήματα της σχολής μου και με το που τελειώνω να φεύγω να πάω στο μάθημα της αγιογραφίας. Οπότε, όχι, δεν υπήρξε στιγμή που είπα ότι: «Θα το παρατήσω, γιατί δεν προλαβαίνω». Ίσα - ίσα το συνέχισα και με μεγάλο ζήλο μπορώ να πω. Πολλοί με έκριναν γι’ αυτό. Μου λένε: «Καλά, είσαι φοιτήτρια, είσαι Θεσσαλονίκη και αντί λίγο να διασκεδάσεις πας από τη μία σχολή στην άλλη, καθημερινά;», γιατί τα μαθήματα στη σχολή μου ήτανε από τις οχτώ το πρωί συνήθως μέχρι τις 17:00, 19:00. Υποχρεωτικά, συνεχόμενα. Παρόλα αυτά, έπαιρνα το λεωφορείο και πήγαινα και στη σχολή αγιογραφίας. Και λέω: «Ναι, αυτό ήρθα να κάνω, αυτό θέλω να κάνω». Δεν μπορώ να πω ότι καταπιέστηκα. Όμορφα πέρασα και σαν φοιτήτρια. Αλλά γι’ αυτόν τον σκοπό πήγα, οπότε αυτό έκανα. Αν με έβαζες να ξαναπάω, θα ξανάκανα ακριβώς το ίδιο πράγμα. Δεν θα άλλαζα κάτι. Ούτε σχολή, σχολή μέσω πανελλαδικών, ούτε σχολή αγιογραφίας. Με τίποτα. Ειδικά τη σχολή αγιογραφίας γιατί στην ουσία ήτανε η ξεκούρασή μου. Πέρα από το ότι ζωγράφιζα και ηρεμούσα, ήτανε το κλίμα ήτανε υπέροχο. Έχω, θα πω έχω, γιατί και όχι είχα. Έχω έναν υπέροχο καθηγητή, γιατί κυρίως είναι άνθρωπος και στο οτιδήποτε χρειαστώ, ένα τηλέφωνο θα τον πάρω και θα μου πει: «Νεκταρία ό,τι θέλεις», δεν θα χρειαστεί καν να πω ποια είμαι, με το που με ακούσει θα μου πει: «Ροδίτισσά μου, τι κάνεις;».

Έχεις αναπτύξει δηλαδή διάφορες σχέσεις με ανθρώπους εκεί;

Ναι, που επίσης έχω επικοινωνία είτε με τα παιδιά που φοιτούσαν στη σχολή αγιογραφίας, με τους άλλους κύριους που ήταν εκεί, είτε, ναι, με τον καθηγητή μου.

Έχει τύχει ποτέ να κάνεις αγιογραφία καθαρά με την ανάμνησή σου χωρίς παρτιτούρα;

Χρησιμοποιώ πρότυπα. Αλλά στην πορεία, όπως είπα, τα αλλάζω. Τα αλλάζω ελεύθερα. Δεν θα χρησιμοποιήσω εκεί, πετάω κάποιο πρότυπο. Θα [00:30:00]αλλάξω το δικό μου, θα βάλω τα δικά μου στοιχεία. Μου έχει τύχει να μου φέρει μια κοπέλα μια εικόνα της Παναγίας και να μου πει: «Σε παρακαλώ, μπορείς να μου την ολοκληρώσεις, γιατί δεν προλαβαίνω;». Έκανε μαθήματα κι εκείνη. Της λέω: «Βεβαίως. να την ολοκληρώσω». Την πήρα στα χέρια μου χωρίς πρότυπο, δεν το έβρισκε, δεν θυμόταν πού το είχε. Οπότε την παίρνω στα χέρια μου και την αλλάζω. Τι να σου πω; Την αλλάζω εντελώς. Γιατί το πρότυπο που είχε μάλλον δεν ήταν σωστό; Παίζει πολύ μεγάλο ρόλο το πρότυπο. Οπότε μάλλον δεν ήταν σωστό, δεν είχε ξεκινήσει σωστά. Και δέχτηκα να το κάνω, να πω γιατί το βρήκα και εγώ σαν μάθημα για μένα, γιατί εκεί λειτούργησα εντελώς ελεύθερα, χωρίς πρότυπα, χωρίς, χωρίς τίποτα. Οπότε στην ουσία ήταν σαν να έκανα μια εικόνα ελεύθερα, χωρίς κάποια παρτιτούρα που είπες.

Αντίστοιχα υπήρχε κάποιος αυστηρός πελάτης που να σου ζήτησε κάτι πολύ συγκεκριμένο;

Είχα, εντάξει δεν θα πω αυστηρό πελάτη. Θα πω ότι είχα έναν πελάτη, ο οποίος ήθελε να χρησιμοποιήσουμε, ήθελε να μου αλλάξει το σχέδιο χωρίς κάποιο λόγο, απλά δεν του άρεσαν αυτά που είχε πάνω. Να μου αλλάξει το σχέδιο, «Για ποιον λόγο», λέει, «να χρησιμοποιήσουμε τόσους Αγίους πάνω, ας τους βγάλουμε. Για ποιον λόγο να χρησιμοποιήσουμε αυτά τα χρώματα, ας τα αλλάξουμε». Εντάξει, κι εγώ δεν χρησιμοποιώ πάντα τα ίδια χρώματα με αυτό με το πρότυπο που θα δω. Αλλά του εξήγησα ότι η αγιογραφία δεν είναι κάτι το ελεύθερο, δεν είναι ένας απλά πίνακας ζωγραφικής. Είναι ναι μεν μία τέχνη, μπορεί να το δει κάποιος και ως μια τέχνη, αλλά ακολουθείς κάποιους κανόνες, είτε αυτό έχει να κάνει με το σχέδιό σου είτε έχει να κάνει και με τα χρώματά σου. Δεν μπορείς να βάλεις - τι να πω τώρα; Υπάρχουν και εκεί κάποιοι, όπως η Παναγία την ξέρουμε με τα πορφυρά άμφιά της εξωτερικά κι εσωτερικά είναι το μπλε. Δηλώνουν το θείο και τη μορφή που πήρε στη γη. Έχει τους κανόνες της, έχει κάποια στοιχεία που πρέπει να ακολουθείς. Οπότε εκεί ήμουν λίγο μέχρι να το κατανοήσει, μέχρι να φτάσουμε σε μία κοινή πορεία υπήρχε ένα…

Άρα νιώθεις ότι μπορείς να εκφραστείς όπως θες, ακόμα και σε αγιογραφίες.

Όχι, δεν εκφράζεσαι πάντα. Εμένα με εκφράζει αυτό που κάνω, απλά δεν μπορείς να βάλεις δικά σου, δικά σου πράγματα. Κάποια πράγματα είναι στάνταρ, είναι, πώς να πω; Ο κάθε Άγιο ς έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, δεν μπορείς να επέμβεις και να βάλεις στοιχεία άλλου Αγίου. Για παράδειγμα, ο Άι Γιώργης τον ξέρουμε ως έφιππο, καβαλάρη. Εντάξει, υπάρχει και στιγμές που απεικονίζεται και χωρίς το άλογό του, αλλά ξέρεις ότι είναι Άγιο ς, στρατιωτικός Άγιο ς, δεν θα τον κάνεις αρχιερέα. Οι Τρεις Ιεράρχες ξέρεις ότι είναι αρχιερείς, δεν θα τους δώσεις μια άλλη μορφή ή κάποιοι Άγιο ι είναι μάρτυρες, θα κρατήσουν τα στοιχεία που δηλώνουν ότι μαρτύρησαν.

Και απ’ όλο αυτό μπορείς να πεις ότι ζεις; Σε καλύπτει αυτό βιοποριστικά;

Εντάξει, εντελώς βιοποριστικά προσωπικά δεν με καλύπτει, οπότε δεν ασχολούμαι μόνο με αυτό. Καλώς ή κακώς, έχει επικρατήσει η αγιογραφία να είναι ένα ανδροκρατούμενο επάγγελμα. Οπότε γι’ αυτό δεν με καλύπτει. Θα μπορούσε να με καλύπτει, να ζεις μια φυσι[00:35:00]ολογική ζωή, ναι, αλλά για τον λόγο του ότι είμαι γυναίκα ίσως, δεν με καλύπτει.

Έχεις βιώσει δηλαδή τον ρατσισμό; Το έχεις δει μπροστά σου;

Ναι, το έχω βιώσει.

Θες να μας πεις κάποιο περιστατικό;

Το έχω βιώσει αρχικά, όταν τελείωσα την σχολή μου, όταν πήρα πτυχίο. Μάλιστα εκφώνησα και τον όρκο. Πήγα να χαιρετήσω τον καθηγητή μου, να μου πει συγχαρητήρια και μου λέει: «Τώρα», λέει, «να ξέρεις θα σε περίμενε ήδη θέση μέσα στο Άγιο Όρος, αν ήταν διαφορετικά τα πράγματα». Του λέω: «Λυπάμαι, αλλά αυτό δεν αλλάζει». Ήταν το πρώτο μου, το ήξερα, δεν μου ήταν κάτι άγνωστο, νομίζω οι περισσότεροι το γνωρίζουν αυτό, αλλά ήταν το πρώτο μου σοκ. Μετά, στην πορεία είχα πάει για μία εκκλησία να δώσω μία προσφορά, αλλά δυστυχώς, πάλι το ήξερα ότι θα απορριφθώ, θα με απορρίψουν, αλλά, εντάξει, πάλι απογοητεύτηκα ενώ το ήξερα, οπότε το έχω βιώσει δύο φορές. Πήραν προσφορά, επέλεξαν κάποιον άλλο κύριο. Γι’ αυτόν τον λόγο.

Ωστόσο, έχει τύχει κανένα μοναστήρι ή εκκλησία να δεχτεί δικά σου έργα;

Ναι, έχω κάνει ένα μικρό εκκλησάκι, ο όποιος είναι ο Άγιο ς Χαράλαμπος, βρίσκεται στην περιοχή όπου είναι και η Παναγιά η Τσαμπίκα, η ψηλή, εδώ στη Ρόδο. Είναι ένα εκκλησάκι πριν ανέβεις πάνω στην Παναγιά.

Έχεις κάνει και τοιχογραφίες ή μόνο…;

Τοιχογραφίες, εκεί έκανα κάποιες τοιχογραφίες. Κάποιες μέσα στο ιερό και την κοίμηση της Θεοτόκου έξω, στον χώρο της εκκλησίας.

Ήταν δύσκολη διαδικασία;

Ήτανε μια διαδικασία δύσκολη με την έννοια ότι ήτανε πολύ μεγαλύτερη στις στάσεις αυτές που είχα να αγιογραφήσω από αυτές ενός, μιας εικόνας. Από ‘κει και πέρα, όχι, δεν ήταν κάτι που είπα: «Αχ, τώρα τι κάνω; Πώς θα συνεχίσω; Γιατί το ανέλαβα;». Αυτό που ήξερα να κάνω, αυτό έκανα, απλά σε μεγαλύτερες διαστάσεις.

Θες λίγο να μου περιγράψεις την διαδικασία μέσα στο εκκλησάκι;

Τις αγιογραφίες τις έκανα στον δικό μου χώρο, οι οποίες γίνονται πάνω σε καμβά, μουσαμπά και μετά πήγα και τις κόλλησα εκεί. Αυτό, δεν είναι ότι εργαζόμουνα μέσα στο εκκλησάκι.

Υπάρχει διαφορά στην τεχνοτροπία;

Όχι, απλά έχεις άλλη βάση. Η επιφάνεια εργασίας σου είναι διαφορετική. Διαφορά στην εργασία σου, όχι, δεν υπάρχει.

Και πώς σε προσεγγίσανε για να κάνεις το εκκλησάκι εσύ;

Έτυχε πάλι από γνωστό γνωστού, μιλήσαμε, συμφωνήσαμε. Το έκανα.

Είναι ιδιωτικό ή της εκκλησίας;

Είναι ιδιωτικό. Γι’ αυτό κιόλας τα βρήκαμε και συμφωνήσαμε.

Γενικότερα με την εκκλησία δεν έχεις συνεργαστεί απ΄ ό,τι κατάλαβα.

Απ’ όσο θυμάμαι, όχι. Όχι, δεν έχω κάνει κάτι.

Είναι λόγω του φύλου ή κι εσύ δεν το κυνήγησες;

Λόγω του φύλου, να το πω ξεκάθαρα. Γιατί το έχω κυνηγήσει, το έχω ψάξει, αλλά όχι.

Ωραία. Και μου ‘πες και πριν ότι στη σχολή σου υπήρχε διαχείριση εκκλησιαστικών κειμηλίων.

Ναι.

Έχεις δουλέψει πάνω σ’ αυτό το κομμάτι;

Πάλι εργάζομαι ιδιωτικά. Ασχολούμαι κυρίως με τη συντήρηση εικόνας που, επίσης πάλι, με βοήθησε, όσο περίεργο μπορεί να ακούγεται αυτό, πάλι με βοήθησε η αγιογραφία. Γιατί σκεφτόμουνα τελείως διαφορετικά στο πώς θα προσεγγίσω την εικόνα που έχω να συντηρήσω. Δεν μπορώ να το εξηγήσω, δεν ξέρω πώς να σ' το εξηγήσω αυτό, αλλά με βοήθησε πάρα πολύ η αγιογραφία.

Και πού έχ[00:40:00]εις δουλέψει ακριβώς;

Κυρίως με ιδιώτες πάλι, να μου φέρουνε κάποια εικόνα να συντηρήσω. Εργάστηκα στην Κύπρο μέσω του προγράμματος Erasmus, στην Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, όπου στεγάζεται στην Αρχιεπισκοπή της Κύπρου. Οπότε εκεί ήμουνα στο μουσείο λαϊκής τέχνης και συντηρήσαμε κάποια έργα. Έχω παρακολουθήσει και κάποιες εργασίες συντήρησης στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Ρόδου. Επίσης μία πολύ ωραία εμπειρία να το πω. Και πάνω σ’ αυτό το κομμάτι της συντήρησης μέντοράς μου ήτανε ο κύριος Πατατούκος Σωτήρης, που επίσης έχω πολύ καλές σχέσεις μαζί του. Οπότε εκεί. Κυρίως πάλι ήμουνα με την συντήρηση της εικόνας. Πάλι εκεί ήταν το… Η κλίση μου είναι προς τα εκεί.

Υπήρξε κάποιο σημαντικό κειμήλιο που ήρθε στα χέρια σου;

Ναι. Ήτανε στην Κύπρο. Βέβαια, δεν ήταν εικόνα ξύλινη, ήτανε - πάμφυλο ονομάζεται, είναι το πουκάμισο που βάζουν πάνω στις εικόνες, τα ασημένια πουκάμισα. Κι αυτό ήτανε από την Μονή Μαχαιρά στην Κύπρο, η Παναγιά του Μαχαιρά.

Είχες άγχος; Πώς ένιωσες;

Ένιωθα... Άγχος όχι, γιατί όταν το πήρα... Όχι, δεν ένιωθα άγχος. Ένιωθα πάλι ιδιαίτερη συγκίνηση. Πάλι κάτι, ότι κάνω κάτι το μοναδικό. Γενικά, όταν έρθει κάτι στο χέρι μου είτε αυτό είναι αγιογραφία είτε αυτό είναι συντήρηση, το αντιμετωπίζω και νιώθω ότι είναι κάτι το μοναδικό, κάτι το ιδιαίτερο, κάτι το διαφορετικό. Δεν βλέπω ποτέ τα έργα που έχω, είτε που καλούμαι να συντηρήσω είτε που καλούμαι αγιογραφήσω. Τα βλέπω όλα μοναδικά, δεν τα βλέπω ποτέ τα ίδια. Κι ας είναι η ίδια εικόνα που μπορεί να έχω κάνει. Πάλι είναι κάθε φορά κάτι το διαφορετικό.

Η πιο ακριβή ή αν θες η πιο απαιτητική εικόνα που έχεις κάνει, ποια είναι;

Είναι οι εικόνες που είναι με στιλβωτό φόντο και φωτοστέφανο τσουκάνικο, τεχνική που ανέφερα νωρίτερα κι όπου απαιτείται διαφορετική διαδικασία. Αυτό ως προς την τεχνική. Διαφορετικά, σαν την τεχνική του χρυσού, διαφορετικά σαν αγιογραφία Αγίου, θα πω ότι ήτανε δύο. Ήτανε ο Άγιο ς Γεράσιμος, γιατί ήθελα να ακολουθήσω ακριβώς το πρότυπο που είχα κι ο Άγιο ς Κωνσταντίνος, τον οποίο ολοκλήρωσα πρόσφατα κι επίσης ήτανε ένα πρότυπο που ήθελα να ακολουθήσω ακριβώς, ήταν το πρότυπο του «Πανσέληνου» που υπάρχει, είναι από τα πιο γνωστά πρότυπα, τέλος πάντων, του Αγίου Κωνσταντίνου, τον «Πανσέληνο». Κι ήθελα να τον κάνω ακριβώς, να βγει ακριβώς το ύφος του, ακριβώς τα πάντα. Και μπορώ να πω ότι τον βλέπω και χαίρομαι με αυτό που βλέπω. Νιώθω, νιώθω υπερηφάνεια.

Και πώς ήτανε η όλη διαδικασία για σένα;

Ήταν λίγο, όπως είπα, κάθε φορά είναι μοναδικό. Διάβασα, το διάβαζα το πρότυπό μου πάρα πολύ. Το έβλεπα και το ξαναέβλεπα. Αυτό, διάβασα πά[00:45:00]ρα πολύ το έργο μου, το πρότυπό μου προτού ξεκινήσω να αγιογραφώ και στην πορεία αγιογραφούσα και διάβαζα. Διάβαζα και αγιογραφούσα. Δεν προχωρούσα, αν δεν βλέπω το πρότυπο.

Ήταν χρονοβόρα διαδικασία.

Ήταν λίγο. Ήταν λίγο, αλλά εντάξει, μου άρεσε. Δεν είναι κάτι που το ‘κανα με το ζόρι.

Η αγιογραφία είναι ακριβό χόμπι;

Είναι πολύ ακριβό χόμπι ως προς τα αντικείμενα, ως προς τα υλικά του, κυρίως ως προς τα υλικά του, είτε τα πινέλα, είτε τα χρώματα, είτε το ξύλο που έχεις. Πάνω στο ξύλο που έχεις να αγιογραφήσεις. Εντάξει, και μόνο που μπαίνει χρυσός είναι πολύ, είναι αρκετά ακριβό. Και από ‘κεί και πέρα ο χρόνος που απαιτεί.

Και πώς αντεπεξέρχεσαι σε αυτό;

Εντάξει, έχω ξοδέψει πολύ χρήμα. Κυρίως στις σπουδές μου, αλλά δεν με ένοιαξε στιγμή. Δεν το σκέφτηκα ποτέ. Λέω: «Έχω να πάρω αυτό», θα το πάρω. Μπορεί να βάλω κάτι άλλο στην άκρη που μπορεί να θέλω, χρειάζομαι να πάρω, αλλά αυτό δεν θα το βάλω στην άκρη. Θα το πάρω, όσο κι αν κοστίζει.

Ωραία. Και για να κλείσουμε, τι όνειρα έχεις για το μέλλον;

Τα όνειρα για το μέλλον. Αρχικά να πω ότι ήθελα να συμμετέχω σε κάποιες εκθέσεις, το ‘χω καταφέρει, είτε διαδικτυακές είτε δια ζώσης. Πέρυσι μάλιστα είχα στείλει μία εικόνα, όχι μία, δύο - τρεις εικόνες στη Θεσσαλονίκη, γιατί εγώ η ίδια δεν μπορούσα να πάω. Και το άλλο μου επίτευγμα ήταν να συμμετέχω, να με καλέσουν να συμμετέχω σε ένα βιβλίο, το οποίο αφορούσε ζωγράφους και αγιογράφους του μέλλοντος. Και όταν με πήραν τηλέφωνο, εντάξει, δεν υπήρχε η χαρά μου. Και οπότε δύο από αυτά που ήθελα έχουνε εκπληρωθεί. Στην πορεία ελπίζω να εκπληρωθούν κι άλλα.

Τι θα έλεγες ότι είναι η αγιογραφία για σένα;

Δεν περιγράφεται. Είναι κομμάτι της ζωής μου, το οποίο όπως έχω πει πριν, δεν με φαντάζομαι να μην υπάρχει η αγιογραφία στην καθημερινότητά μου. Είναι ένα κομμάτι μου, κομμάτι μου το οποίο πορεύεται μαζί μου. Δεν φαντάζομαι να μην υπάρχει αυτό, αυτό το κομμάτι.

Ωραία. Μάρω, σ’ ευχαριστώ πολύ.

Εγώ ευχαριστώ.