Ξεκινάμε;

Ναι.

Καλησπέρα σας. Μπορείτε να μου πείτε το όνομά σας;

Λέγομαι Καλλιπολίτου Βασιλική.

Είμαστε στο Κερατσίνι. Είναι 17 Αυγούστου 2022. Είμαι η Σοφία Μαθιουδάκη, ερευνήτρια στο Istorima, και μπορούμε να ξεκινήσουμε. Μπορείτε να μου πείτε κάποια πράγματα για εσάς να σας γνωρίσουμε;

Περίπου τι θέλετε; Από πού θέλετε να αρχίσουμε;

Πότε έχετε γεννηθεί; Πού έχετε μεγαλώσει;

Γεννήθηκα το 1945 το Νοέμβριο και μεγάλωσα -ναι- στο Κερατσίνι, εδώ. Δεν έμενα φυσικά στη Λεωφόρο Δημοκρατίας που μένω τώρα. Έμένα Θεσσαλονίκης που είναι πίσω απ’ την Κοπή, η παλιά Κοπή, αν την έχετε ακουστά. Ακριβώς από πίσω, γιατί η μπροστινή της πλευρά πιάνει την Αναστάσεως. Η πίσω πλευρά λέγεται… Αυτός ο δρόμος λέγεται Θεσσαλονίκης. Μερικοί δρόμοι, δηλαδή απ’ το πίσω μέρος της Κοπής. Γεννήθηκα εκεί και μετά χτίσαμε αυτό εδώ το σπίτι, το οποίο το πήρε ο πατέρας μου… Το αγόρασε. Ήτανε ναυτικός. Το αγόρασε. Καπετάνιος ήταν, ταξίδευε σε μακρινά ταξίδια. Τέλος πάντων, μαζεύτηκαν κάποια λεφτά και αγόρασε αυτό το οικόπεδο, εδώ. Τώρα, τι άλλο θέλετε να σας πω πάνω σε αυτό το θέμα;

Σαν καταγωγή η οικογένειά σας ήταν από εδώ; Μου είπατε-

Ο πατέρας μου γεννήθηκε στο Μυριόφυτο της Ανατολικής Θράκης και μετανάστευσαν με τον μεγάλο σεισμό που έγινε το 1985 στο Μυριόφυτο. Μετανάστευσαν και με την οικογένειά του και κατέβηκαν Καβάλα και Θάσο. Η οικογένεια του πατέρα μου και ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Καβάλα, αλλά μετά πήγανε Θάσο. Μείνανε ο παππούς, δηλαδή του πατέρα μου ο πατέρας, γεννήθηκε εκεί ο πατέρας μου και μετά περάσανε Θάσο και έμειναν εκεί. Και η μητέρα μου είναι από την Κωνσταντινούπολη. Έχει γεννηθεί στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης και ήρθανε το ’22 λίγο πριν τη μικρασιατική καταστροφή, 6 μήνες πριν. Είχαν καταλάβει τι θα γινότανε και πήραν τα πράγματά τους. Ο παππούς απ’ τη μεριά της μητέρας μου, πήραν… Είχανε μία κόρη μόνο. Πήρε τη γυναίκα του και το παιδί του και ήρθανε στον Πειραιά. Εγκαταστάθηκαν, αγοράσανε σπίτι. Πρώτα μείνανε σε κάτι συγγενείς στον Όσιο Λουκά στην Αθήνα και μετά αγοράσανε αυτό εδώ το σπίτι. Για αυτό δεν μείνανε σε προσφυγικά ποτέ η μαμά μου. Αγόρασαν σπίτι. Έφεραν.. Τότε είχανε λίρες, δούλευαν. Έφεραν λίρες, αγόρασαν το σπίτι αυτό που λέω στην Θεσσαλονίκης και μετά εκεί μείνανε. Μέναν εκεί. Μετά γνώρισε τον πατέρα μου, γιατί ο πατέρας μου είχε φύγει από Θάσο και ήρθε Αθήνα, γιατί έπρεπε να δουλέψει με τα καράβια. Είχε πεθάνει και ο πατέρας του. Και ήρθε εδώ. Στο Κερατσίνι είχε νοικιάσει σπίτι και έμενε. Και γνώρισε τη μαμά μου έτσι. Πήγε η μαμά μου να κάνει μπάνιο εδώ... Ξέρεις πού; Πού είναι σήμερα το μπουρί της ΔΕΗ, το μεγάλο; Από κάτω ήταν λιμανάκι μικρό. Λοιπόν, κάτω απ’ τη ΔΕΗ. Η μαμά μου πήγε να κάνει μπάνιο, κοπελίτσα τώρα -και ήταν ο πατέρας μου εκεί- μαζί με τη μαμά της φυσικά και κάτι άλλες με τις μητέρες τους. Έτσι βγαίνανε τότε οι κοπέλες. Πήγαιναν τη Λεωφόρο Δημοκρατίας, κατέβαιναν απ’ τη Θεσσαλονίκης και πήγαιναν ευθεία κάτω. Η μαμά μου δεν ήξερε κολύμπι και όλο καθόταν έξω έξω στα… Ο πατέρας μου ήταν εκεί και, γιατί ταξίδευε, και είχε έρθει από το ταξίδι και καθόταν εκεί και κολύμπαγε. Ο πατέρας μου ήταν πολύ καλός κολυμβητής. Την έβλεπε που δεν ήξερε να κολυμπάει, πλησίασε κοντά, λέει: «Κόρη σας είναι;», λέει της γιαγιάς μου. Λέει: «Ναι». Λέει: «Θέλετε να σας φέρω σαμπρέλες -τότε ήτανε οι μεγάλες, οι μαύρες- να μάθει η κόρη σας να κολυμπάει;». Λέει η γιαγιά μου: «Φέρε». Λέει η μαμά μου… Βγαίνει από τη θάλασσα, λέει: «Τι του μιλάς αυτουνού του ψηλού εδώ πέρα και μας έπιασε και την κουβέντα;». Γιατί ο πατέρας μου ήταν ψηλός και γεμάτος. Και έτσι, τέλος πάντων, έτσι γνωρίστηκαν και παντρεύτηκαν κιόλας και ζήσαν όλα τους τα χρόνια μαζί. Τέλος πάντων, αυτό είναι μια παρένθεση στην όλη ιστορία. Και μετά αγόρασαν αυτό εδώ το οικόπεδο και ταξίδευε ο πατέρας μου. Πήραν το οικόπεδο και το ’55 βάλανε μπροστά να το χτίζουν. Και [00:05:00]χτίσανε αυτό εδώ το σπίτι που μένουμε εδώ. στη Λεωφόρο Δημοκρατίας. Αυτά. Τι προχωράμε; Τι θέλετε;

Να σας κάνω ερωτήσεις τώρα.

Ναι, ναι. Πείτε μου.

Ok. Να σας ρωτήσω τώρα για το Κερατσίνι. Εσείς θυμάστε -έτσι- πρώτες αναμνήσεις; Πώς έμοιαζε, όταν ήσασταν παιδάκι, εδώ, η Λεωφόρος Δημοκρατίας; Που μου ’πατε και για το ποτάμι…

Ναι. Η Λεωφόρος Δημοκρατίας -είπαμε- ξέρω από παλιά, απ’ τη μητέρα μου, παλιά παλιά λέγανε ότι ήτανε ποτάμι, γιατί κατέβαιναν τα νερά απ’ τον Αϊ -Γιώργη και απ’ τον Άγιο Ευθύμη και κατασταλάζανε εδώ στη λεωφόρο Δημοκρατίας και από δω φεύγανε κάτω στο λιμάνι. Εγώ, όταν ήμουνα λίγο μεγαλύτερη, πρώτα-πρώτα, λεωφορείο δεν υπήρχε μέχρι το Πέραμα. Υπήρχε μόνο το τρενάκι που ξεκινούσε από τον ηλεκτρικό του Πειραιά και πήγαινε μέχρι τέρμα στο Πέραμα. Μέχρι εκεί που είναι τώρα τα καραβάκια που είναι λίγο πιο δω, ήτανε τότε. Δεν υπήρχαν οι επισκευαστικές ζώνες στο Πέραμα. Μόνο θυμάμαι, όταν πηγαίναμε με το καραβάκι, γιατί πηγαίναμε και κολυμπούσαμε και στο τέρμα του Περάματος, ότι στη σειρά ήτανε μαγαζιά… Όχι μαγαζιά. Ήτανε που φτιάχνανε βάρκες. Ήταν… Πώς τα λένε; Ούτε εργοστάσια. Ψαρόβαρκες φτιάχνανε όλη αυτή η σειρά της Δημοκρατίας φτιάχνανε, μέχρι σχεδόν εκεί που είναι η εκκλησία, νομίζω. Ποια εκκλησία είναι; Του Αγίου Νικολάου θαρρώ είναι αυτή η μεγάλη εκκλησία. Εκεί φτιάχναν όλο βάρκες στη σειρά. Τώρα η Λεωφόρος Δημοκρατίας, όταν έχτισε η μητέρα μου, ήτανε ασφαλτοστρωμένη, αλλά σε πιο συρρικνωμένη. Και στα πλάγια, δεξιά και αριστερά, υπήρχανε λίγο βαθιά χαντάκια -όχι πολύ βαθιά- που έτρεχε νερό, όταν είχε πολλές βροχές. Έπεφτε από κει το νερό, δεξιά αριστερά πήγαινε το νερό. Όταν εμείς αποφασίσαμε να χτίσουμε, θυμάμαι, τα πεζοδρόμια μας φυσικά ήταν πολύ πιο μεγάλα τα πεζοδρόμια από ότι είναι τώρα. Και μετά, όταν άρχισε να χτίζει η μητέρα μου, θυμάμαι ότι τα ’χανε κλείσει αυτά τα κανάλια δεξιά και αριστερά της Δημοκρατίας. Είχαν κλείσει πλέον. Δηλαδή, το ’55 που πρωτοπέρασε το πράσινο το λεωφορείο -πρέπει ή ’55 ή ’56 να ’τανε, νομίζω το ’55- ήταν κλεισμένα τα χαντάκια και είχανε ρίξει στα πλάγια ακόμα κι άλλη άσφαλτο. Είχε πέσει δεξιά-αριστερά ακόμα περισσότερη άσφαλτο. Και πήγαινε μέχρι το Πέραμα αυτός ο δρόμος. Λοιπόν, τώρα τι άλλο θυμάμαι από τη Λεωφόρο Δημοκρατίας... Θυμάμαι ότι γινότανε, την εποχή εκείνη το λέγανε και νυφοπάζαρο, γιατί ξεκινούσε από κει που είναι η πλατεία -εδώ κάτω η Πλατεία Λαού- μέχρι το λιμάνι ανεβοκατέβαινε την Κυριακή κόσμος, νεαροί συνήθως, νεαροί. Είχε ένα- δύο ζαχαροπλαστεία δεξιά- αριστερά και εκεί πέρα γινότανε γνωριμία με κοπέλες, με αγόρια γινόταν, για αυτό το λέγανε και νυφοπάζαρο. Τι άλλο μπορώ να θυμηθώ απ’ τη Λεωφόρο Δημοκρατίας… Είπαμε… Δεν ξέρω, αν σας είπα ότι κατασκευάστηκε… Άρχισε να φτιάχνεται στη μορφή που έχει σήμερα απ’ το 1967-68. Επί δικτατορίας θυμάμαι αυτό ότι έγινε, άρχισε να γίνεται. Και την φτιάξανε και πάρα πολύ καλά, δηλαδή το έργο που κάνανε ήτανε πάρα πολύ... Είχε πάει γύρω στα 2-3 μέτρα μπορεί…4 ήτανε- παραπάνω παραπάνω- κάτω και γέμιζε χαλίκι-άμμο, χαλίκι-άμμο, χαλίκι ψιλό, χαλίκι χοντρό, άμμο μέχρι που έφτασε σε ένα σημείο. Και στη μέση ακριβώς του δρόμου είχανε μπει κιούγκια στο ύψος ενός υψηλού ανθρώπου για τα όμβρια ύδατα. Ναι, φοβερό έργο είχε γίνει. Αυτός ο δρόμος δεν ανήκει σε δήμο, ανήκει στο Υπουργείο Συγκοινωνιών. Δεν ανήκει σε δήμο. Μόνο[00:10:00] τα πεζοδρόμια ανήκουν στον δήμο. Ο δρόμος, όμως, ανήκει στο Υπουργείο Συγκοινωνιών. Για αυτό, αν προσέξετε και παρακολουθήσετε, η λεωφόρος Δημοκρατίας δεν έχει καλώδια, δεν έχει κολώνες με καλώδια στις γωνίες. Δεν περνάνε καλώδια από ένα σπίτι στο άλλο. Τα καλώδια είναι όλα υπόγεια. Τα μόνα καλώδια που ενώνουν το κάτω σπίτι είναι αυτά που βγαίνουν από κάτω και ανεβαίνουν επάνω και μπαίνουνε μέσα στο σπίτι, άντε και το διπλανό σπάνια θα πιάσει. Αν το παρακολουθήσεις, θα δεις ότι δεν έχει… Οι κολώνες που υπάρχουνε στις γωνίες -σε ορισμένες γωνίες, όχι και σε κάθε γωνιά- είναι τα καλώδια που ενώνουν τους κάθετους δρόμους. Οι κάθετοι δρόμοι παίρνουνε απ’ αυτά, απ’ τις τσιμεντοκολώνες, όχι η λεωφόρος Δημοκρατίας. Όλα τα καλώδια του ηλεκτρισμού για τα σπίτια περνάνε υπογείως στη λεωφόρο Δημοκρατίας. Τα ’χουνε κάνει από μέσα. Αυτά. Δεν ξέρω τι άλλο θέλετε να με ρωτήσετε.

Από μαγαζιά θυμάστε κάτι;

Είχε-

Και λεωφόρο Δημοκρατίας αλλά και γενικά για Κερατσίνι, Πέραμα.

Υπήρχε… Ναι. Να πούμε από σχολεία. Από σχολεία ήτανε -όχι εδώ- προς την Υπαπαντή ήτανε το 3ο που πήγαιναν τα κορίτσια και το 5ο που πηγαίνανε αγόρια. Ήτανε Στέγκα-Γκίκου που ήτανε πάλι προς την Υπαπαντή, αλλά από τη μεριά ας πούμε… Το 6ο τμήμα ήτανε παλιά εκεί, προς εκείνη τη μεριά, το αστυνομικό τμήμα ήταν από κει. Δεν θυμάμαι τη λεωφόρο. Νομίζω Αγίου Όρους λεγότανε ή Καλλέργη; Καλλέργη, νομίζω, λέγεται. Ήτανε Στέγκα-Γκίκου και μετά χώρισαν αυτοί οι δύο, γιατί ήταν συνέταιροι, και ο Στέγκας ήρθε εδώ πέρα που πήγα εγώ στην Α’ Γυμνασίου. Τελείωσα του Στέγκα που είναι απέναντι απ’ την πλατεία Λαού. Αυτά από σχολεία θυμάμαι. Άλλα σχολεία δεν είχε. Σ’ αυτά πηγαίνανε τα παιδιά και όποιος άλλος ήθελε θα πήγαινε στου Πειραιώς, σε ορισμένα άλλα. Τώρα από μαγαζιά υπήρχανε… Επί της λεωφόρου Δημοκρατίας είχε ένα του Κατεφίδη εδώ στη λεωφόρο Δημοκρατίας που ήτανε ζαχαροπλαστείο. Άλλο ένα ζαχαροπλαστείο πιο πάνω. Τράπεζες και τέτοια δεν υπήρχανε καθόλου. Δεν υπήρχε τράπεζες εδώ το Κερατσίνι. Δεν είχε. Και μαγαζιά, ταβέρνες, ψιλικατζίδικα, τέτοια πράγματα είχε, δεξιά-αριστερά μέχρι το λιμάνι. Κι ούτε μέχρι το λιμάνι. Μέχρι εκεί που είναι κάτω ένας φούρνος προς το λιμάνι, αριστερά που ’χει ένα φούρνο, μέχρι εκεί ήτανε μπορώ να σου πω. Είχε έτσι και οικόπεδα, πολλά οικόπεδα, και συνήθως κατοικούνταν από ναυτικούς και νησιώτες. Μονοκατοικίες και σπάνια διπλοκατοικίες. Σπάνια, πιο σπάνια ήταν οι διπλοκατοικίες. Μετά από το ’60- ’70 άρχισαν να γίνονται διώροφα και τριώροφα, αυτό θυμάμαι.

Θυμάστε απ’ τις ταβέρνες… Επειδή μου είχατε πει πριν ότι πηγαίνατε κιόλας. Σας πήγαινε ο μπαμπάς σας.

Ναι, μία απέναντι ήτανε θυμάμαι. Εδώ απέναντι ήτανε. Δεν θυμάμαι, όμως, πώς την λέγανε. Πέθανε αυτή που το είχε.

Θυμάστε μέσα πώς ήταν να μας το περιγράψετε;

Δεν ήταν και τίποτα. Ένα απλό ταβερνάκι σαν κι αυτά που βλέπουμε πολλές φορές στις ελληνικές ταινίες. Δεν ήτανε κάτι… Τώρα κι εγώ πιο παιδάκι ήμουνα που θυμάμαι αυτά, γιατί ήτανε τότε που ήτανε πιο απλοϊκά, όχι όπως τώρα που τα βλέπουμε πιο εξελιγμένα. Δεν ξέρω, αν μπορώ να το πω, πιο πολιτισμένα ή πιο εξελιγμένα. Δεν μπορώ να συγκρίνω, αν είναι καλύτερα τώρα από τότε. Διαφορετικά, ναι. Διαφορετικά. Φυσικά τώρα έχει πιο πολλή καθαριότητα, πιο πολλή επιμέλεια, αλλά δεν ξέρω, αν έχει την ίδια… Πώς να το πω; Την ίδια ψυχολογία στον[00:15:00] άνθρωπο η εποχή εκείνη που πήγαινε στο ταβερνάκι το απλό που είχε την καρέκλα την ξύλινη με τώρα την ωραία την καρέκλα την περιποιημένη, αν έχεις την ίδια διάθεση που θα είχες τότε. Δεν ξέρω… Αυτό μπορώ να πω, αν ανήκει στην ηλικία μου ή στην ηλικία την εποχή εκείνη. Κατάλαβες; Γιατί θέλω να πω ότι, όταν είμαστε νέοι, είμαστε πιο ανάλαφροι και στην ψυχή ακόμα και στο πνεύμα, γιατί δεν έχουμε περάσει πολλά. Ενώ, όταν περνάνε τα χρόνια είσαι πιο κατασταλαγμένη -να το πω-, πιο βαριά στο πνεύμα. Κάνεις πιο πολλές επιλογές διαφορετικές μπορεί -να το πω και έτσι-. Είναι διαφορετικές και επιλογές σου, έχω την εντύπωση. Ενώ πιο νέος άνθρωπος τα πιο απλά τα βλέπεις και ωραία. Και να στρώσεις και στο πάτωμα πάλι ωραίο θα σου φανεί. Αυτό θέλω να πω. Κατάλαβες; Ενώ, όταν είσαι σε μια άλφα ηλικία, δεν θα το δεχτείς να κάτσεις στο πάτωμα να φας -ξέρω γω- στην εξοχή να φας. Θα προτιμήσεις, θα πας στην ταβέρνα. Αλλά δεν ξέρω, αν η διάθεση -η εντελώς εσωτερική απ’ την καρδιά σου-, είναι το ίδιο. Αυτό δεν μπορώ να ξέρω πώς είναι στον κάθε άνθρωπο. Αυτά. Θυμάμαι ύστερα Καθαρή Δευτέρα κάτω στο λιμάνι. Άμμο πολλή, θυμάμαι, γιατί το λιμάνι δεν ήταν μέχρι εκεί, ήταν πολύ πιο δω και περίπου εκεί μέχρι τα φανάρια ήτανε. Και μετά θυμάμαι ότι κάθε Καθαρή Δευτέρα κατεβαίναμε και εμείς και περπατούσαμε μέχρι εκεί και χορεύανε. Από δω ήτανε… Καθόντουσαν ο κόσμος κάτω. Αυτό που λέω τώρα, αυτό μιλάω τώρα… Πριν φτιαχτεί η λεωφόρος Δημοκρατίας -ξανάρχομαι πάλι πίσω στα γεγονότα- και κάθονταν οι άνθρωποι κάτω και στρώνανε έτσι ένα χαλάκι, μια κουρελού και τρώγανε απ’ το πρωί της Καθαρής Δευτέρας. Και μετά από δω ήτανε, ας πούμε από τη Σύρο, από κει ήτανε από τις… Από τη Θράκη, από κει ήταν… Και μετά σηκωνόντουσαν και χορεύανε. Εδώ ήτανε ο σύλλογος οι Πόντιοι, εκεί ήταν οι Σμυρνιοί, εκεί ήτανε Κυκλάδες και χορεύανε. Έτσι στον δρόμο, στο δρόμο αυτά. Παίρνανε και τα όργανα τα μουσικά και χορεύανε. Αυτό το θυμάμαι κάθε Καθαρή Δευτέρα.

Αυτό πού έγινε; Εδώ πάνω στη λεωφόρο, αλλά πιο πολύ προς Πέραμα, μου είπατε;

Όχι, αυτό γινότανε στον Αϊ –Γιώργη, το λιμάνι του Αγίου Γεωργίου. Ήτανε πολύ πιο εδώ η αμμουδιά. Δεν είναι, όπως τώρα που έχουν προχωρήσει την προβλήτα στην ψαρόσκαλα και μέσα. Ήτανε η θάλασσα πολύ πιο δω κι η θάλασσα έφτανε να ’ναι τόσο ρηχή τότε. Και ήταν η θάλασσα και από δω ήταν αμμουδιά. Όλο αυτό ήταν αμμουδιά εκεί που είναι τα φανάρια και εδώ, πιο εδώ ακόμα, ήταν αμμουδιά και καθότανε ο κόσμος κάτω και μετά χορεύανε, θυμάμαι, μέχρι αργά το βράδυ. Και αργά- αργά το βράδυ μαζεύανε τα πράγματά τους και πήγαινε ο καθένας στο σπίτι του. Το θυμάμαι αυτό που γινότανε. Ωραίο ήτανε! Τώρα δεν ξέρω τι άλλο μπορώ να σου διηγηθώ.

Είπατε κάτι που μου έκανε εντύπωση-

Ποιο;

Είναι η αλήθεια. Αυτό για τα στάνταρ της καθαριότητας, ότι στις ταβέρνες και όλα αυτά, ότι τώρα μπορεί να έχει γίνει καλύτερα, αλλά έτσι και έτσι. Τότε πώς ήτανε π.χ.;

Ήτανε πιο απλά, πολύ πιο απλό και δεν είχε… Δηλαδή, κάτω στο πάτωμα στην ταβέρνα ήτανε πλακάκια κόκκινα άσπρα πλακάκι, πλακάκι. Είχε το στρογγυλό το τραπεζάκι το ξύλινο που πολλές φορές κούτσαινε κιόλας και του ’βαζες και ένα χαρτί για να σταθεί και είχε και τις καρέκλες τις ξύλινες. Έτσι ήταν το ταβερνάκι τότε. Γύρω-γύρω με φωτογραφίες διάφορες -ξέρω γω- αν είχαν του Βασιλιά, αν είχανε του Παπαφλέσσα, αν είχανε… Τέτοιες φωτογραφίες γύρω-γύρω βάζανε. Και έτσι ήτανε και συνήθως βγάζανε τα τραπεζάκια -όχι μέσα τα ’χαν τον χειμώνα- το καλοκαίρι, επειδή είπαμε πριν ότι η λεωφόρο[00:20:00]ς Δημοκρατίας τα πεζοδρόμια ήτανε γύρω στα 3-4 μέτρα, βγάζαν τα τραπέζια έξω και τρώγαν έξω ο κόσμος. Αυτό ήταν η διαφορά. Τώρα καλύτερα χειρότερα, αυτό ο καθένας μπορεί να το κρίνει ανάλογα με τη δικιά του ιδιοσυγκρασία και πώς το βλέπει και ο καθένας. Άλλος το βλέπει καλύτερα, άλλος μπορεί να το βλέπει χειρότερα. Αυτό είναι εντελώς προσωπικό το θέμα, πώς το κοιτάζει ο καθένας και τι βιώματα έχει δεν ξέρω.

Μπακάλικα θυμάστε να έχει;

Ναι, είχε είχε πολλά μπακάλικα. Μπακάλικα είχε μέσα στα στενά. Ναι, είχαμε και εδώ λίγο πιο κάτω, είχε μπακάλικο του Λεκάκη. Το θυμάμαι το μπακάλικο. Ναι, είχε μπακάλικο. Και στα στενά είχε πολλά μπακάλικα, τα οποία είναι -ξέρεις- αυτά τα ψηλοτάβανα με τα ρολά που τα τραβούσαν μέχρι κάτω. Αυτό, σαν περίπου με το… Πώς το λένε; Που σου βάζανε στη σακούλα το ρύζι και το λοιπά. Δεν υπήρχανε νάιλον και τέτοια. Τους στρίβανε, όπως κάνουνε τώρα τα ψάρια που τυλίγουν το χαρτί, έτσι σου βάζανε το ρύζι και αυτά. Έτσι, το θυμάμαι εγώ.

Θυμάστε το πρώτο-

Αυτά τα θυμάμαι στο δημοτικό. Δημοτικό, τα θυμάμαι.

Θυμάστε το πρώτο σούπερ μάρκετ που άνοιξε; Γιατί εμείς τώρα, δεν φαίνεται, αλλά είμαστε και δίπλα στο Lidl. Οπότε…

Το πρώτο σούπερ μάρκετ που άνοιξε που θυμάμαι εγώ ήταν του Σκλαβενίτη στην οδό Πειραιώς, προς τον Πειραιά. Αλλά ήταν μακριά για να πάμε. Το ακούγαμε που το λέγανε. Νομίζω είχα πάει εγώ μια φορά, αλλά το πρώτο σούπερ μάρκετ εδώ στην περιοχή… Μετά εγώ, επειδή το ’75 παντρεύτηκα και έφυγα και έλειπα 5 χρόνια, δεν ξέρω ύστερα ποιο ήταν από τα πρώτα που άνοιξε. Νομίζω ότι πρέπει να ’τανε το Metro απέναντι. Αυτή την εντύπωση έχω, ότι ήταν το Metro.

Γενικά τότε, αν κάποιος ήθελε να πάει στον Πειραιά, για ποιο λόγο πήγαινε; Θέλω να πω-

Γιατί-

Τι έλειπε απ’ το Κερατσίνι;

Ναι. Ή οι μεγάλοι άνθρωποι θα πηγαίνανε Πειραιά για να ψωνίσουν ψάρια, το ένα, τ’ άλλο, διάφορα μπακαλικής που τα βρίσκανε ίσως φθηνότερα, ίσως να πληρώσεις και τη ΔΕΗ με την ευκαιρία πέρναγες και... Ή οι νεαροί που θα κατεβαίναμε να πάμε Πασαλιμάνι, να περάσουμε την πλάκα μας πέρα δώθε εκεί στο Πασαλιμάνι που το λέγανε αυγό. Εκεί που είναι τώρα το ρολόι του Πασαλιμανιού... Δεν έχει ένα ρολόι; Εκεί, το λέγανε αυγό, επειδή ήταν στρογγυλό στη μέση ακριβώς του δρόμου ήταν το ρολόι. Κατεβαίναμε και περπατούσαμε τα κορίτσια βόλτα πέρα-δώθε με κάνα παγωτό στο χέρι και λοιπά.

Από εκεί-

Αυτό θυμάμαι.

Πώς ήτανε σε σχέση με τώρα;

Εκείνο θυμάμαι εγώ ότι όλο το Πασαλιμάνι -αυτό το θυμάμαι- που τώρα λέγεται Μικρολίμανο; Αλλιώς λέγεται. Λοιπόν, εγώ το Πασαλιμάνι το θυμάμαι επί Σκυλίτση. Επί Σκυλίτση ήτανε το κάτι άλλο. Όσο ήταν η δικτατορία που έβγαλε τον Σκυλίτση δήμαρχο του Πειραιά, ο Πειραιάς γενικά δεν υπήρχε γωνία να μην έχει γλάστρες με λουλούδια. Να σκεφτείς ότι και από την Κηφισιά κατεβαίνανε για να ’ρθουνε την Πρωτομαγιά για να πάρουνε λουλούδια από Πειραιά.

Κάνανε εκθέσεις ή κάτι τέτοιο;

Κάνανε εκθέσεις όλο τον Μάιο. Τι όλο τον Μάιο… Όλο τον χρόνο υπήρχανε λουλούδια σε κάθε γωνιά απ’ την Αγία Τριάδα μέχρι το Πασαλιμάνι. Ήταν γεμάτο λουλούδια δεξιά-αριστερά όλες οι κολώνες. Μετά υπήρχαν αυτόματα που πίναμε νερό. Το θυμάσαι που πάταγες με το κουμπί το χέρι σου και έτρεχε;  Αυτό υπήρχε παντού, σε κάθε τετράγωνο -μπορώ να σου πω- και στο Πασαλιμάνι και πίναμε νερό και μέχρι τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Ήτανε ο Πειραιάς… Δεν νομίζω να ξαναγίνει ποτέ αυτό που ήτανε επί Σκυλίτση.

Θυμάστε-

Αυτά.

Άλλες -έτσι- αλλαγές;

Άσχετα με τα πολιτικά. Αυτό το ξεκαθαρίζω, είναι άσχετο με τα πολιτικά. Λέω, σαν δήμαρχος, τι έκανε την εποχή εκείνη ο Σκυλίτσης για τον Πειραιά.

Μιας και το πιάσαμε όμως το θέμα, θέλετε να μου πείτε και για[00:25:00] τη δικτατορία τότε, πώς τη θυμάστε εσείς, σαν άνθρωπος, μέσα σε μια γειτονιά; Ας πούμε, πώς γινόταν αντιληπτό όλο αυτό σαν κατάσταση;

Κοίτα. Εξαρτάται πώς το βλέπει ο καθένας το θέμα της δικτατορίας. Δεν ξέρω πώς το βλέπει ο καθένας. Αυτοί που ήτανε λίγο πιο μεγάλοι το βλέπανε ότι δουλεύανε όλοι και πληρωνόντουσαν. Εγώ πιστεύω… Εγώ, σαν άνθρωπος, πιστεύω ότι τον τύπο και την ιδέα μου δεν μπορεί κανένας να μου τη βάλει σε πλαίσια. Έτσι δεν είναι; Όχι ελευθερία που φτάνει στην ασυδοσία. Δεν θεωρώ αυτό. Γιατί σε όλα τα πράγματα στη ζωή υπάρχει το παν μέτρον άριστον, από το φαγητό που τρως μέχρι το πώς κινείσαι στον δρόμο και με το πώς μιλάς με την καλύτερή σου ακόμα φίλη. Υπάρχει παν μέτρον άριστον. Δεν μπορείς ποτέ να ξεφύγεις από εκεί που είναι τα όριά σου. Εγώ αυτό πιστεύω και το ίδιο πιστεύω και για την καθεμία κυβέρνηση. Εγώ νομίζω ότι τα περιέκλεισα όλα, ότι η ελευθερία του τύπου είναι ελευθερία, αλλά όχι να φτάνει σε νοσηρότητες. Άλλο νοσηρότητα και άλλο ελευθερία, άλλο ασυδοσία. Αυτά είναι άλλα πράγματα.

Είχατε παρατηρήσει όμως αλλαγές στη γειτονιά, π.χ.-

Ναι. Υπήρχανε τανκς παντού σε κάθε γωνιά και στον Πειραιά ακόμα περισσότερο. Εδώ, όχι. Εδώ είχε στην πλατεία τανκς, αλλά στον Πειραιά υπήρχαν σε πολλές γωνίες. Όταν βγαίναμε το πρωί, δεν μας πείραζαν φυσικά. Ούτε πείραζαν οι φαντάροι κοπέλες κτλ. ποτέ. Αλλά τανκς υπήρχε. Το τανκς πάντα στημένο ήταν εκεί στην Αγία Τριάδα. Και στο Πασαλιμάνι είχε τανκς. Το βράδυ, όταν ερχόσουν αργά, θα σου λέγανε «Πού πας; Ποιος είσαι;» Πάντα θα σε ρωτούσανε «ποιος είσαι» και «πού πας». Αυτό, ναι. Και μετά υπήρχαν ότι δεν υπήρχαν… Δεν μπορούσες να διαβάσεις ό,τι εφημερίδα ήθελες εσύ. Ήτανε επιλεκτικά όλα. Αυτό, ναι.

Θυμάστε πότε το μάθατε εσείς, ότι έχει εδραιωθεί αυτή η καινούργια κατάσταση, ας πούμε;

Ναι, το βράδυ της 21ης Απριλίου.

Πώς το μάθατε, θυμάστε; Έχετε αναμνήσεις;

Ξυπνήσαμε το πρωί και ακούγαμε όλο χωριάτικα τραγούδια, βλάχικα, ξέρω γω. Ναι, ναι, συνέχεια συνέχεια απ’ το πρωί ίσα με το βράδυ το ραδιόφωνο έπαιζε αυτό και καταλάβαμε ότι είχε γίνει… Είχανε πάρει θέση οι στρατιωτικοί, ο Παπαδόπουλος και όλοι οι άλλοι.

Αυτό εσάς, σαν οικογένεια, σας επηρέασε ότι είχατε π.χ. σταματήσει να μιλάτε για πολιτικά;

Για πολιτικά σταματήσαμε. Τον πατέρα μου δεν μπορούσα να τον σταματήσω. Ο πατέρας μου ήταν καπετάνιος, δεν είχε καμία σχέση ούτε είχε αναλάβει πότε, είχε πάρει θέση στα πολιτικά. Οπότε, δεν είχαμε… Απλώς σταματήσαμε να παίρνουμε τις ελεύθερες εφημερίδες που θέλαμε και σταματήσαμε να μιλάμε πολιτικά με τον καθένα, για δεν ήξερα ποιος είναι ο διπλανός. Και δεν ήξερες τι θα πάει να πει. Γιατί εσύ μπορεί να πεις «Ξέρεις κάτι μωρέ, δεν μου αρέσει το πρόσωπo του Παπαδόπουλου» και να ’σουνα Παπαδοπουλική. Και να έλεγες «Μωρέ είναι και άσχημος, δεν είναι και ωραίος» και να πήγαινε να λέγε ότι είσαι κατά της δικτατορίας. Δεν ξέρεις ο καθένας, όταν μιλάς, πώς μπορεί να το συλλάβει. Τα μυαλά του κάθε ανθρώπου… Το μυαλό είναι ένα, 400. Η λογική ποικίλει στον κάθε άνθρωπο. Και δεν ξέρεις πώς μπορεί να το πάρει. Οποτε, ήσουν αναγκασμένη για τα πολιτικά να μη μιλάς με κανέναν. Εγώ ήμουν αρκετά μεγάλη, βέβαια, όταν έγινε η δικτατορία και το θυμάμαι. Εγώ το βράδυ έπιανα Deutsche Welle κι άκουγα. Ναι, στο σπίτι έπιανα απ’ το ραδιάκι είχαμε τότε και έπιανα Deutsche Welle και άκουγα. Ήξερα τι γινότανε περίπου. Όλοι πιάνανε Deutsche Welle, απλώς δεν τον λέγανε. Όλοι πιάναν, για να μαθαίνουν τι γίνεται και πιο έξω.

Θυμάστε και τη νύχτα με το Πολυτεχνείο;

Βέβαια το θυμάμαι. Εγώ πήγα και στην πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου. Είχα πάει με μια φίλη μου.

Θέλετε να μας πείτε για αυτό άμα νιώθετε άνετα;

Ναι, ναι. Το Πολυτεχνείο έγινε… Μετά εγώ ένα χρόνο παντρεύτηκα. Το βράδυ του Πολυτεχνείου -ναι- έγινε μεγάλο μακελειό. Η αλήθεια είναι αυτή. Τι να πω; Τα ξέρει όλος ο κόσμος αυτά πια. Τι… Από πού να αρχίσεις και πού να τελειώσεις πια.

Εσείς το ’χατε μάθει από το ράδιο;

Αυτό δεν ξεκίνησε κατευθείαν Πολυτεχνείο και φωνές και ιστορίες. Είχε κάνει η Νομική… Είχε κάνει μία απεργία. Δεν θυμάμαι γιατί, τι ζητούσε η Νομική και έκανε μία απεργία. Και[00:30:00] όπως έκανε η Νομική απεργία, ύστερα ήρθανε από τα Μέγαρα… Ήτανε κάτι γεωργοί που ήρθανε με τα τρακτέρ από κει και κάτι ζητούσαν και αυτοί. Δεν θυμάμαι τώρα τι ζητούσαν. Όχι επιδοτήσεις. Κάτι ζητούσανε κι αυτοί. Και έτσι ενώθηκαν όλοι μαζί και μπήκαν μες στο… Και όταν άρχισαν να τους κυνηγάει το καθεστώς, μπήκανε όλοι μαζί για να προστατευτούν μέσα στο Πολυτεχνείο. Και εκεί έγινε η σφαγή η μεγάλη. Έτσι ξεκίνησε. Θυμάμαι ότι η Νομική είχε ξεκινήσει απεργία, είχε ξεκινήσει απεργία. Είχε γίνει φυσικά και της Κύπρου το γεγονός και έγινε και το Πολυτεχνείο. Όχι, πρώτα έγινε το Πολυτεχνείο και μετά έγινε η Κύπρος. Ναι, μετά έγινε η εισβολή στην Κύπρο, ο Αττίλας.

Θυμάστε, όμως, εσείς πώς το ’χατε μάθει, ότι γινότανε στο Πολυτεχνείο εκείνη τη-

Ναι, και εκεί έπιανα Deutsche Welle και μάθαινα. Έπιανα ξένα κανάλια και μάθαινα, μια ορισμένη ώρα. Νομίζω 20:00 ήταν. Ή 20:00 ή 21:00 το απόγευμα. Και έπιανα και μάθαινα, γιατί μιλούσε ελληνικά. Μιλούσαν όλες τις γλώσσες και ακούγαμε τι γινόταν.

Και στην πρώτη επέτειο πώς ήτανε; Τι θυμάστε;

Η πρώτη επέτειος ήταν που πήγε πάρα πολύς κόσμος. Δεν μας πείραξε κανένας στην πρώτη επέτειο που έγινε. Κανείς δεν μας πείραξε. Εγώ είχα πάει με μία φίλη μου, τη Σούλα. Ωραία περάσαμε. Ήταν πολύ ωραία. Είχαμε πάει με τη Γυμναστική Ακαδημία. Είχε μια φίλη της στη Γυμναστική Ακαδημία και πήρανε μέρος και αυτοί. Και μου λέει: «Θέλεις να πάμε;». Λέω: «Πάμε». Και πήγαμε. Το θυμάμαι. Πολύ ωραία. Και είχε βγει... Μάλιστα στην Πατησίων είχε βγει η Βέμπο και από το μπαλκόνι της πετούσε δίσκους.

Λοιπόν, λέγαμε για το εργοστάσιο, το γυαλάδικο, που ήταν απέναντι από το σπίτι σας-

Ναι.

Στο σημερινό το My Market. Για πείτε μου.

Λοιπόν, αυτό το… Μέχρι το ’56 -’57 ήτανε… Όχι, πριν το ’55 ήτανε γυαλάδικο. Κάποια στιγμή, επειδή ενοχλούσε πολύ τον κόσμο, αυτό το γυαλάδικο το κλείσανε, αλλά δεν θυμάμαι… Μου ’χανε πει ποιος το είχε. Δεν θυμάμαι το όνομα. Όμως, είχε μείνει γυαλάδικο έτσι… Πώς είναι ένα γυαλάδικο; Εργοστάσιο. Είχε μείνει εργοστάσιο. Ήτανε μία κυρία, η Τριανταφυλλιά, ακριβώς δίπλα, η οποία την ενοχλούσε το εργοστάσιο και όλα τα σπίτια γύρω-γύρω μαζέψανε- δεν ξέρω πόσες- υπογραφές. Και 100 να σου πω λίγες λέω, γιατί κανείς δεν το ’θελε στη περιοχή και το καυσαέριο κτλ. Εγώ σαν παιδί που ήμουνα, γιατί τότε ήμουνα παιδί ακόμα, λέω: «Μπαμπά, γιατί να κλείσει το εργοστάσιο, αφού μου λέγανε άλλες φίλες μου από δω ότι, αν ανοίξει θα δουλέψει κόσμος». Και μου λέει ο πατέρας μου: «Άκουσε κάτι. Μέσα σε κατοικημένες περιοχές δεν πρέπει να υπάρχει εργοστάσιο, γιατί το εργοστάσιο μολύνει το περιβάλλον. Κανονικά αυτό πρέπει να φύγει, να πάει σε μακρινή περιοχή». Λέω: «Και ο κόσμος πώς θα πηγαίνει εκεί;». «Είναι υποχρεωμένος ο εργοστασιάρχης να βάλει -μου λέει- λεωφορεία που να μεταφέρει τον κόσμο». Αυτό μου το ’πε ο πατέρας μου το ’55. Το ’55 τι μου είπε ο πατέρας μου!  Και τον βρίσκει ο πατέρας μου... Του την πήρανε την άδεια. Σταμάτησε το εργοστάσιο και αναγκάστηκε αυτός μετά να το νοικιάσει στον Κανελλόπουλο που είχε κάτι σινεμά εδώ. Και κάνει… Το έκανε την αρχή λέσχη που παίζανε μπιλιάρδα τα παιδιά. Τέλος πάντων, το είχε ο Αντώνης. Θυμάμαι το αυτό… Και μετά από τον Αντώνη… Το ’κλεισε ο Αντώνης το… Μπιλιάρδα και τέτοια που είχε. Νοικοκυρεμένα πράγματα, όχι αλητεία και τέτοια. Όχι! Νοικοκυρόπαιδα όλα μέσα. Όλα, όλα. Και μάλιστα και ο Αντώνης τότε σπούδαζε ηλεκτρολόγος. Το παιδί πήγαινε το βράδυ και σπούδαζε. Και μετά το πήρε όλο ο Κανελλόπουλος και το ’κανε το «Αστέρια, το σινεμά». Και μετά από τα «Αστέρια το σινεμά» που κρατήθηκε πολλά χρόνια… Πρέπει γύρω στο… Μετά το ’75 το πήρε ο… Που το ’χει και τώρα… Κοίτα και τους είχαμε [00:35:00]συμμαθητές στο σχολείο. Τώρα δεν πάει το μυαλό μου. Κάπου, θα θυμηθώ το όνομά τους. Το πήραν αυτοί και το δώσανε πάνω πολιτιστικό, το ’χανε κάνει τότε, το χτίσανε… Ο Αβραμίδης! Τα παιδιά του Αβραμίδη. Το πήρανε… Και ήταν όνομα ο Αβραμίδης στο Κερατσίνι. Όνομα. Γιατί είχε ηλεκτρικά είδη, κουζίνες κλπ. Αυτά πια σου λέω εποχή του ’70. Τώρα πάμε του ’60 - ’70, πιο δω. Και είχε ο μπαμπάς τους, μετά το ανάλαβαν τα δύο παιδιά και το πήρανε και το χτίσανε. Και κάτω το δώσανε σουπερμάρκετ και πάνω πολιτιστικός σύλλογος ήτανε. Τώρα είναι το bowling και αυτά που έχουνε. Αυτά.

Από εμένα είναι ok. Είμαστε ok από ερωτήσεις. Θέλετε να μου συμπληρώσετε κάτι ή να το τελειώσουμε εδώ; Ό,τι θέλετε εσείς.

Δεν ξέρω τι… Δεν μου ’ρχεται τώρα τίποτα άλλο για να σας…

Νομίζω μού είπατε πολύ ωραία για τη λεωφόρο Δημοκρατίας. Είναι σαν να κάναμε αφιέρωμα «λεωφόρος Δημοκρατίας» μόνο.