[00:00:00]Καλημέρα σας!

Καλημέρα σας!

Θέλετε να μου πείτε το όνομά σας;

Ναι. Με λένε Γιώργο Ρόμπολα.

Είναι Κυριακή 11 Δεκεμβρίου 2022 και βρισκόμαστε στο Νεοχώρι Αιτωλοακαρνανίας. Εγώ είμαι Νικολέτα Σουλτανίδη και είμαι ερευνήτρια στο Istorima. Κύριε Γιώργο, θέλετε να μου μιλήσετε για εσάς;

Βεβαίως! Πολύ ευχαρίστως. Και χαίρομαι όταν βλέπω νέα παιδιά να νοιάζονται για τα ιστορικά δρώμενα της πατρίδας μας. Όπως σας είπα, με λένε Γιώργο Ρόμπολα. Γεννήθηκα σ’ ένα μέρος που η φύση το έχει ευνοήσει από κάθε άποψη, φυσιολογική και ιστορική, μ’ ένα... Με μια φυσική ομορφιά, μ’ ένα πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Το χωριό μου, η Κατοχή, βρίσκεται στο νοτιότερο άκρο της Ακαρνανίας και είναι ευλογημένος τόπος, γιατί συνδυάζει τη φυσική ομορφιά –όπως είπα– τη ζαφειρένια θάλασσα του Ιονίου, έναν καρπερό, εύφορο, πλατύ κάμπο και ένα ηγεμονικό ποτάμι, τον Αχελώο. Στις όχθες του οποίου είναι η γενέτειρα μου, η βραχοστήλωτη Κατοχή, κατά τον Κωστή Παλαμά. Σε αυτόν τον τόπο, τον τόσο ευλογημένο από τη φύση, με τους φιλόξενους και εργατικούς και καλοσυνάτος ανθρώπους, γεννήθηκα και νιώθω υπερήφανος γι’ αυτό. Γεννήθηκα σε μια εποχή που ήρθε με τη λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, 1945, και άρχιζε μια άλλη σκοτεινή σελίδα για την ιστορία της πατρίδας μας, ο αδελφοκτόνος Εμφύλιος Πόλεμος. Αυτή λοιπόν την περίοδο γεννήθηκα και εγώ, από μια οικογένεια, της οποίας ο πατέρας μου είναι... ήταν ιερέας. Πολυμελής οικογένεια, πέντε παιδιά. Αλλά με γονείς φτωχούς μεν, αλλά ανθρώπους οι οποίοι θέλανε μέσα από τη βιοπάλη της ζωής και μέσα από τα... τις δυσκολίες που πέρασαν αυτοί, να δώσουν στα παιδιά τους ένα άλλο επίπεδο μορφωτικό, εκπαιδευτικό. Γι’ αυτό κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια, όσο μπορούσαν, να μας οδηγήσουν στον δρόμο της μόρφωσης. Στερούμενος ο πατέρας μου ειδικά. Ο οποίος ένας ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος αγαπούσε, αγαπούσε τη φύση, γιατί μέσα εκεί έζησε. Ένας τσοπάνος ήτανε, για να γίνει μετά ιερέας. Αγαπούσε πολύ τη φύση και ήταν και πολύ φιλόμουσος και φιλομαθής. Θέλησε αυτά που αυτός στερήθηκε να τα δώσει στα παιδιά του. Και νιώθω ευγνώμονας σ' αυτόν τον άνθρωπο ο οποίος σαν ιερέας μετά, το 1947, σ' όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις που γίνονταν στην κωμόπολη, πανηγύρια, λειτουργίες, λατρευτικές πράξεις, στον κάμπο, στη θάλασσα, στα ξωκλήσια... με οδήγησε και μένα σ’ ένα τέτοιο φυσικό περιβάλλον, αλλά και κοινωνικό, ώστε να δεθώ με τους ανθρώπους του χωριού μου, της γενέτειράς μου, να τους αγαπήσω, να μ' αγαπήσουν και μέσα από κει να ζυμωθώ και όλη αυτή η κατάσταση, όλα αυτά τα χρόνια των εμπειριών και βιωμάτων που ‘χα απ’ την παιδική ηλικία, στο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον, να με επηρεάσουν αργότερα στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μου.

Πώς ήταν τα παιδικά σας χρόνια στην Κατοχή;

Ναι. Τα παιδικά μου χρόνια… Ήταν μια εποχή, όπως σας είπα, δύσκολη. Γιατί η Ελλάδα μόλις είχε βγει απ’ τον πόλεμο, και μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο. Μια κοινωνία της Κατοχής, της οποίας ο πληθυσμός κατά το μεγαλύτερο ποσοστό, 95%, ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι. Άνθρωποι της βιοπάλης που προσπαθούσαν με τον αγώνα τους να έρθουν σ’ ένα καλύτερο επίπεδο ζωής. Μια κοινωνία συντηρητική, και συντηρητική λέγω όσον αφορά το… όσον αφορά να βλέπουν πλατύτερα τα θέματα της ζωής και γενικότερα του πολιτισμού. Επειδή ήταν μια, λόγω γεωφυσικών συνθηκών, μια... ένας τόπος απομονωμένος από την υπόλοιπη Ελλάδα. Γιατί ήταν ένα εμπόδιο ο Αχελώος ποταμός, που δεν υπήρχαν, δεν υπήρχε επικοινωνία με την υπόλοιπη Στερεά Ελλάδα, μόνο με μια, μ’ ένα πέραμα, με μια βάρκα, και μόνη επικοινωνία ίσως ήταν, κάποιες μέρες της άνοιξης και... κάποιοι μήνες άνοιξης και καλοκαιριού, επικοινωνία με τα Επτάνησα νησιά, απ’ όπου ερχόντανε Επτανήσιοι εργάτες της εποχής για τα σιτηρά, για τα φασόλια, για το καλαμπόκι, να δουλέψουν στους αμπελώνες και τους άλλους, αυτά, χωράφια της Κατοχής. Και αυτή ήταν η μόνη διέξοδος. Κι ο κόσμος δεν είχε τότε περισσότερο… Α! Ήταν μια… Έτσι, η περισσότερη αγάπη, για την... Και για τα γράμματα και θέματα πολιτισμού. Γιατί προσπαθούσε να επιβιώσει, έτσι; Μέσα από την καλλιέργεια της γης και της κτηνοτροφίας. Ήταν χρόνια στα οποία, ναι μεν ανέμελα παιδικά χρόνια, γιατί, όπως σας είπα, μεγάλωσα σ’ ένα ζεστό οικογενειακό περιβάλλον, αλλά στερούμενος από διάφορες άλλες εμπειρίες που ίσως και σε κάποια άλλα αστικά κέντρα τα παιδιά είχαν την τύχη να έχουν. Αλλά ήταν μια εποχή που σε κοινωνικό περιβάλλον, έτσι, αυστηρό. Αυστηρό και στην οικογένεια. Με αυστηρές αρχές και αξίες της εποχής. Και σ’ ένα σχολείο και εκείνο αυστηρό μεν, το οποίο έδινε τις πρώτες γνώσεις, έδινε, μπορώ να πω, μια έτσι, σωστή εκπαίδευση. Αλλά απ’ την άλλη μεριά ήταν κάπως αυστηρό και όχι τόσο ελεύθερο όπως είναι σήμερα.   Στερηθήκαμε βέβαια βασικά πράγματα. Όσον αφορά τα θέματα μιας σύγχρονης κατοικίας, μιας σύγχρονης, έτσι, μέσου μετακίνησης. Γιατί να φανταστείτε την εποχή εκείνη το μέσο μετακίνησης ήταν το τρακτέρ, το κάρο και ο… Πώς να το πω; Η οδοιπορία. Ναι. Σε μια κοινωνία που οι άνθρωποι απ’ το πρωί ως το βράδυ στην εξοχή, για να βγάλουν τον επιούσιο. Η μητέρα στο σπίτι, να φορτίζει την οικογένεια, όπως γινόταν την εποχή εκείνη. Τα παιδιά στο σχολείο να πάρουν ό,τι μπορούν, αλλά δυστυχώς, το αρνητικό ήταν στην περίπτωσή μας, ειδικά για την Κατοχή, ότι απ’ τους νέους που τελείωναν το δημοτικό σχολείο και συνέχιζαν στο γυμνάσιο, ένα πολύ μικρό ποσοστό όδευε προς τα αστικά κέντρα, Μεσολόγγι, Αιτωλικό, όπου ήταν τα γυμνάσια της εποχής, για να πάρουν την... μια ανώτερη μόρφωση. Γιατί οι γονείς, επειδή ήταν περισσότερο –όπως σας είπα– αγρότες και κτηνοτρόφοι, οδηγούσαν τα παιδιά τους προς την... στην καλλιέργεια και τη συνέχιση της οικογενειακής παράδοσης.

Θυμάστε τι σας έλεγε ο πατέρας σας για την αξία της μόρφωσης;

Κοιτάξτε, ο πατέρας μου είχε… Δεν ξέρω, εκ φύσεως, μία κλίση προς την τέχνη. Ζωγραφική, καλλιγραφία, και αγάπη προς τη μουσική. Κυρίως τη βυζαντινή μουσική και δημοτική. Γι’ αυτό και έγινε και ιερέας. Ίσως αυτό... Επειδή –όπως σας είπα– ήταν ένας άνθρωπος που αγαπούσε τη φύση, το ωραίο γενικά και έτρεφε μια, έτσι, αγάπη και στους ανθρώπους ιδιαίτερα, τους ανθρώπους τους στερημένους, από απόψεως οικονομικής. Γι’ αυτό και ό,τι είχε, ό,τι, ας πούμε, απ' την εποχή εκείνη, κάποια, έτσι, όπως συνηθιζόταν, κάτοικοι να έδιναν στον ιερέα, σε γάμους, σε βαφτίσια, κάποια χρήματα, μία οικονομική στήριξη –γιατί ήταν φτωχοί τότε οι ιερείς– και ό,τι άλλο αυτός το μοίραζε. Γιατί υπήρχε φτώχεια, υπήρχε ορφάνια μετά τους πολέμους κι αυτό μας στιγμάτισε εμάς και μας έδειξε έναν δρόμο, της αλληλεγγύης προς άλλους ανθρώπους. Γι’ αυτό όταν και πέθανε, σε ηλικία 45 χρόνων –δυστυχώς πολύ νέος– δεν μας άφησε τίποτα απολύτως, ούτε ένα... Πέρα από ένα σπιτοκάλυβο. Τη στιγμή που θα μπορούσε, την εποχή εκείνη, με τα δεδομένα της εποχής, γιατί ήταν ιερέας σ’ ένα πλούσιο, σε μία πλούσια και εύφορη κωμόπολη, να κάνει κάποιες –πώς να πω– οικονομικές, έτσι, εξορμήσεις, κάποιες αγορές, κάποια... για το μέλλον της οικογενείας του, όσον αφορά το βιοτικό μέρος. Αυτός ήταν ένας άνθρωπος ελεύθερος, που τα σκορπούσε όλα βοηθώντας τη φτωχολογιά. Αλλά κυρίως, μας οδήγησε σ' αυτό, ν’ αγαπούμε τον συνάνθρωπο, τον συνάνθρωπο κυρίως και τον αδύνατο, και να σεβόμαστε, όπως ήταν τα συνηθισμένα τότε της εποχής, τον μεγαλύτερο, τον γέροντα, τον αδύναμο κτλ. Αλλά επειδή αυτός στερήθηκε της μόρφωσης –της εκπαίδευσης μάλλον, γιατί η μόρφωση είναι κάτι άλλο, το είχε από μέσα του φαίνεται– θέλησε να μας δώσει σε όλα τα παιδιά, και ιδιαίτερα σ’ εμένα που ήμουν ο πρωτότοκος γιος ανάμεσα απ’ τα πέντε, να μου δώσει ό,τι αυτός στερήθηκε. Γι’ αυτό όπου κι αν πήγαινε, σ’ όλες τις εκδηλώσεις, κοινωνικές ήταν αυτές, είτε ταξίδια, προς Πάτρα τότε με το τρενάκι από το Μεσολόγγι προς την Πάτρα, για υποθέσεις του ενοριακού ναού. Το οποίο ανασκευαζόταν τότε και έπρεπε να λύσει τεχνικά προβλήματα με τους μαστόρους της εποχής, τους, για τα… Τους σιδηρουργούς, τους τεχνίτες, που καλλώπιζαν τον ναό. Σ΄ όλα αυτά τα ταξίδια, θυμάμαι, απ’ την ηλικία ακόμη των 7, 6-7, 8 χρόνων, μ’ έπαιρνε –ειδικά εμένα που ήμουν ο πρωτότοκος και καμάρωνε γι’ αυτό– και... πάντα μαζί του, όπως και σ' άλλες εδώ, γενικότερες εκδηλώσεις. Και αυτό γιατί ήθελα να δώσει σ’ εμένα κάτι που αυτός στερήθηκε και απ’ την εποχή του πολέμου, αλλά και λόγω της ποιμενικής ζωής που έκανε τα χρόνια πριν γίνει ακόμα ιερέας. Και μάλιστα, πολλές φορές θυμάμαι, όταν ήμουν ο μαθητής, ερχόταν συχνά στο σχολείο, ιδιαίτερα κάθε Δευτέρα, και ζητούσε απ’ τον δάσκαλό μου να μπαίνει μες στην τάξη. Και ο δάσκαλός μου, ο Σωτήρης ο Βλάχος, ένας εξαίρετος δάσκαλος –[00:10:00]ας είναι αιωνία η μνήμη του– τον έβαζε πάνω στην έδρα, την υπερυψωμένη που υπήρχαν τότε, να παρακολουθεί τα μαθήματα κι ο δάσκαλος με εξέταζε ενώπιον του πατέρα μου και των άλλων μαθητών. Και πολλές φορές που συνήθως τη Δευτέρα ήμασταν αδιάβαστοι, λόγω του ποδόσφαιρου και του κλοτσοσκούφι που παίζαμε τότε, τα παιχνίδια. Χωρίς βιβλία, χωρίς τα αναγκαία. Έτρωγα… Έδερνε ο δάσκαλος, έδερνε  ο πατέρας μου. Αυτά που λέτε. Αλλά έχω καλές αναμνήσεις. Ένας αυστηρός πατέρας μεν, αλλά ένας άνθρωπος ευχάριστος που θέλησε να δώσει ό,τι στερήθηκε αυτός στα παιδιά του.

Τι αποκομίσατε από τα ταξίδια που σας έπαιρνε μαζί ο πατέρας σας;

Κοιτάξτε, εμπειρίες μοναδικές. Με τους ξωμάχους, που τον καλούσαν όταν άρχιζε η γεωργική περίοδος της καλλιέργειας ή της συγκομιδής, να κάνει τους αγιασμούς και τις άλλες τελετές. Ή οι ψαράδες σ’ ένα νησάκι του Πεταλά στο Ιόνιο, που εκεί οι ψαράδες τον καλούσαν για πολλές μέρες τον χειμώνα, του αγίου Νικολάου συνήθως και της Αναλήψεως, να ευλογήσει και να κάνει διάφορες στο ξωκλήσι του Αγίου Νικόλα. Κι εκεί μέναμε περισσότερο από δέκα μέρες, σ’ αυτά τα ξερονήσια, με πρωτόγονα μέσα μετακίνησης, με το κάρο ή με το άλογο και με μια βαρκούλα για να φτάσουμε στο ξερονήσι αυτό. Μ’ αυτούς τους ανθρώπους εγώ, έτσι, απόκτησα, είδα τον αγώνα τους για τη ζωή που κάνουν, γνώρισα διάφορους τύπους χαρακτήρων. Αγράμματων μεν αλλά καλοσυνάτων ανθρώπων, που έβλεπες έναν σεβασμό ο ένας με τον άλλον. Άνθρωποι, ιδίως με τους ψαράδες, στην Κυριακή, στο νησάκι του Πεταλά, των ιχθυοτροφείων του Πεταλά, άνθρωποι που έμεναν και έναν και δύο μήνες μακριά απ’ την οικογένεια, γιατί ήταν δύσκολο να επιστρέφουν και να ‘ρχονται κάθε βδομάδα στο σπίτι. Άνθρωποι, που σεβόταν ο ένας τον άλλον και στήριζε ο ένας την οικογένεια του άλλου. Από ιστορίες που άκουγα απ’ τους ανθρώπους αυτούς τους γεροντότερους, για πολέμους, για διάφορες, έτσι, γεγονότα κοινωνικά. Διαμορφωνόταν σιγά σιγά ένας χαρακτήρας και έβλεπα ότι το να… Αυτό με σημάδεψε, όσον αφορά να καταλάβω την αξία της ζωής. Δεν ήταν μόνο η οικονομική, έτσι, αναβάθμιση, το χρήμα, αλλά περισσότερο να ‘σαι ένας άνθρωπος με τους άλλους ανθρώπους, να επικοινωνείς, να γελάς, να μην κρύβεις… Δηλαδή, να εξωτερικεύεις τη χαρά και τη λύπη, να συμμετέχεις στον πόνο και τη χαρά του άλλου. Αυτά τα γεροντάκια και ιδίως των ψαράδων και των ξωμάχων, που πολλές… Και των κτηνοτρόφων πολλές φορές, που πηγαίναμε σε διάφορες γιορτές κουρέματος των προβάτων κτλ. Ή τον καλούσαν τον πατέρα μου για να τραγουδήσει σε γάμους στις οικογένειες. Ήτανε καλλίφωνος και βυζαντινολόγος και τ’ άρεσε πολύ το δημοτικό τραγούδι και ο χορός. Πήρα πολλά από αυτά, και εγώ σιγά σιγά διαμόρφωσα έναν χαρακτήρα που κατά κάποιον τρόπο τού έμοιασα, πήρα πολλά απ’ αυτόν.

Τι σπουδάσατε, κύριε Γιώργο;

Ναι, μετά τα παιδικά μου χρόνια, μετά τις πρώτες σπουδές μου, στο 1ο... στο Δημοτικό Σχολείο Κατοχής, ένα σχολείο –που σας είπα– αυστηρό μεν, άλλα μάθαινε τις βασικές γνώσεις για να συνεχίσει κάνεις και έδινε τις αξίες της εποχής εκείνης. Ακολούθησα τις γυμνασιακές μου σπουδές στο Νεοχώρι, τη διπλανή κωμόπολη της Κατοχής. Γιατί στην Κατοχή δεν υπήρχε γυμνάσιο. Και συνέχεια, αποφοίτησα απ’ την Παιδαγωγική Ακαδημία Λαμίας. Σπούδασα εκπαιδευτικός. Με διετή μετεκπαίδευση αργότερα στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Αθηνών και αποφοίτησα επίσης από την Πάντειο Σχολή Αθηνών. Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, το 1977. Και στη συνέχεια… Αυτές οι βασικές σπουδές μου. Και στη συνέχεια, επειδή ένα διάστημα αργότερα, ‘77-’82, μετακόμισα στη Γερμανία για να σπουδάσω σε ελληνικά σχολεία του εξωτερικού, τελείωσα και την… Έκανα μεταπτυχιακές σπουδές και στην Ανωτάτη Παιδαγωγική Σχολή του Esslingen. Τελειώνοντας από την Παιδαγωγική Ακαδημία Λαμίας το 1965 και εκπληρώνοντας τις στρατιωτικές μου υποχρεώσεις, επέστρεψα στη γενέτειρά μου, την Κατοχή και κατά τύχη διορίστηκα πολύ σύντομα δάσκαλος. Και αυτό ήταν καλό για μένα, γιατί, όπως σας είπα, ο πατέρας μου έφυγε σε ηλικία 45 χρονών. Εγώ ήμουν ο πρωτότοκος γιος, τ’ άλλα μικρότερα. Ο μικρότερός μου αδερφός ήταν μόλις 4 χρονών. Ήταν ένα καλό, ένα ευτύχημα που διορίστηκα αμέσως, έπιασα δουλειά, για να στηρίξω την οικογένεια. Γιατί η μάνα μου τότε έπαιρνε μία πενιχρή σύνταξη, 412 δραχμές. Στην Κατοχή λοιπόν, σ' αυτό το χωριό, που ήταν και τ’ όνειρό μου, εκεί διορίστηκα. Σ' έναν… Όπως σας είπα, σ’ έναν τόπο ευλογημένο και με καλόκαρδους και πολύ φιλόξενους και εργατικούς ανθρώπους. Κάτι που φαίνεται αργότερα, που όλο αυτό το μέρος, με τη βοήθεια βέβαια και των, του νερού, του Αχελώου, έκαναν αυτή τη γη της επαγγελίας. Διαμόρφωσαν όλο τον κάμπο αυτόν και γνώρισε μία οικονομική άνοδο. Σ’ αυτούς τους ανθρώπους κοντά, εκεί, που όταν διορίστηκα τον Φλεβάρη του 1900... 22 Φλεβάρη 1967, έδωσα όλο το είναι μου, γιατί θέλησα ό,τι αυτοί στερήθηκαν, λόγω πολέμου και λόγω άλλων συγκυριών να πάρουνε, να δώσω στα παιδιά τους. Θέλησα σ’ αυτήν την κοινωνία, που με συνέδεαν τόσοι δεσμοί, συγγενικοί και άλλων, έτσι, βιωμάτων, να δώσω κι εγώ ό,τι μπορούσα, ώστε τα παιδιά τους, τα παιδιά, η νέα αυτή γενιά να γνωρίσει ένα καλύτερο, έτσι, επίπεδο ζωής και πολιτισμού. Και έδωσα όλο μου το είναι μου, αναλώθηκε σε όλα… Πέρα… Εκτός απ’ το εκπαιδευτικό μου έργο, και σε άλλους τομείς πολιτισμού και, έτσι, δράσεων όπου αφορούσαν κυρίως τη νεολαία. Σ’ ένα σχολείο το οποίο τότε, να φανταστείτε, σε κάθε τάξη υπήρχανε… Όταν διορίστηκα τον Φλεβάρη του ‘67 και πήρα την πρώτη τάξη και εκεί γνώρισα και τη γυναίκα μου, τη συνάδελφο, την Άννα την Κόκκα, τη μετέπειτα σύζυγό μου, να φανταστείτε, η πρώτη τάξη είχε εβδομήντα τέσσερα παιδιά, έτσι. Σ’ ένα σχολείο όχι σύγχρονο. Χωρίς θέρμανση, οι περισσότερες τάξεις ήταν σε αποθήκες νοικιασμένες. Και παρ’ όλα αυτά, έδωσα ό,τι μπορούσα, έτσι, υποχρεωμένος άλλωστε και απ’ τον νόμο, αλλά περισσότερο συνειδησιακά, να βοηθήσω αυτά τα παιδιά. Που να φανταστείτε τότε ερχότανε και εκτός Κατοχής, από απόσταση 2, 3 και 5 χιλιομέτρων. Από καλύβες κτηνοτρόφων, με τα πόδια τους, ποδαρόδρομο, για να παρακολουθήσουν τα μαθήματα. Πολλές φορές λερωμένα, κρυωμένα. Και προσπαθούσαμε σ' αυτά τα παιδιά να δώσουμε ό,τι μπορούσαμε, με κάποια, ελάχιστα βιβλία που είχαμε τότε, έτσι; Και ό,τι άλλο μέσο μάς παρείχε η πολιτεία. Αλλά μου άρεσε η δουλειά μου αυτή και δόξα τω Θεώ, μετά από σαράντα χρόνια, μπορώ να πω ότι νιώθω, έτσι, γεμάτος, που έδωσα ό,τι μπορούσα, και αν μου λέγατε και σήμερα: «Τι θα θέλατε να γίνετε σήμερα που είστε 78 χρονών;» Θα ‘λεγα πάλι: «Εκπαιδευτικός». Έχω καλές αναμνήσεις απ’ το σχολείο, πάρα πολλά και ευχάριστα και κάπως, έτσι, δυσάρεστα.

Θα ήθελα να μου πείτε και για τη ζωή στη Γερμανία. Πώς πήγατε; Αν θυμάστε να μου περιγράψετε το ταξίδι σας.

Ναι. Στη Γερμανία πήγα –γιατί εγώ, όπως σας είπα, διορίστηκα το 1967 στην Κατοχή– μετά από δέκα χρόνια, αφού πλέον έκαμα την οικογένεια... για οικογενειακούς λόγους, κυρίως  οικονομικούς. Παντρεύτηκα το 1970 με τη συνάδελφο την Άννα την Κόκκα. Αποκτήσαμε, τέσσερις κόρες. Αλλά επειδή οι μισθοί των δασκάλων τότε ήταν πενιχροί, κατοικία δεν είχα, σε νοικιασμένο σπίτι, τα  βασικά δεν είχαμε τότε. Γιατί η Κατοχή ήταν ένα χωριό το οποίο κι αυτό δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί, δεν είχε ανέσεις, κάπως, μιας η ζωής, ενός επιπέδου. Αποφάσισα με τη γυναίκα μου να μετακομίσουμε στη Γερμανία και μετά τις σπουδές μου αυτές που σας ανέφερα, τελειώνοντας μάλιστα στο Πάντειο. Είχα πάει την τελευταία μέρα πριν το ταξίδι μου, για να φύγω για τη Γερμανία, και ρώτησα την καθηγήτρια αν πέρασα το μάθημα Πολιτικής Ιστορίας με το οποίο θα ‘παιρνα το πτυχίο. Γιατί μετά ήταν δύσκολο να ξανάρθω να δώσω εξετάσεις. Τέλος πάντων, για οικονομικούς λόγους, ξεκινήσαμε για τη Γερμανία. Ήταν μία ευκαιρία, γιατί τότε το ελληνικό κράτος έστελνε  δασκάλους στο εξωτερικό, για τα σχολεία του εξωτερικού, για τα Ελληνόπουλα του εξωτερικού, μ’ ένα καλό επιμίσθιο. Εκτός του μισθού, παίρναμε κι ένα επιμίσθιο, ένα μισθό επιπλέον στη Γερμανία, γιατί ήταν άλλα τα έξοδα εκείνα, αρκετά ικανοποιητικό, ώστε να μπορέσουμε αυτά, για μια πενταετία, έτσι, διδακτικής εκεί υπηρεσίας, να μπορέσω να στήσω ένα σπίτι, να βάλω τα παιδιά, να ξεφύγω απ’ το ενοίκιο και να μπορέσω να δώσω και στα παιδιά. Περισσότερο βέβαια για οικονομικούς λόγους. Αλλά ήθελα και στα παιδιά μου να δώσω –που τότε ήταν ηλικίας 4 μέχρι 8 χρονών– να δώσω κι εγώ την ευκαιρία να γνωρίσουν κι άλλους τόπους. Ήταν καλά τα χρόνια αυτά στη Γερμανία. Εκτός του οικονομικού, που μου έλυσε όπως σας είπα, κατά μεγάλο ποσοστό, το βασικό οικονομικό, έτσι, στέγασης που αντιμετώπιζα. Γιατί ο πατέρας μου ήταν... έφυγε τελείως… Πώς να πω; Πάμφτωχος. Ό,τι είχε τα μοίρασε στον κόσμο, στη φτωχολογιά τότε. Τα χρόνια εκείνα ήταν και για μένα εκεί, όχι τόσο και το οικονομικό μεν, αλλά περισσότερο να πάρω εμπειρίες, να γνωρίσω, όπως σας είπα… Αλλά και εκεί δεν σταμάτησα να... Μέσα από διάφορες δράσεις, κυρίως επειδή ήμουνα λάτρης της αρχαίας κλασικής παιδείας, με διάφορα μαθήματα που έκανα σε Έλληνες, στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Γερμανίας, μαθήματα γλώσσας ελληνικής και στοιχεία ελληνικού πολιτισμού, μαζί μ’ έναν ελληνογερμανικό [00:20:00]σύνδεσμο προωθούσαμε κυρίως, μέσω του θεάτρου και άλλων εκδηλώσεων κοινωνικών, την ελληνική κουλτούρα στη γερμανική κοινωνία. Και αυτά τα χρόνια για μένα ήτανε, μπορώ να πω, ένα από τα… Ναι μεν στην ξενιτιά, αλλά ένα από τα ομορφότερα κομμάτια της ζωής μου. Μιλάω για το 1977-82, πέντε χρόνια. Και από τότε μέχρι σήμερα διατηρώ αυτόν τον δεσμό με  συναδέλφους, με μαθητές Γερμανούς και Έλληνες, και έχουμε αυτή την επικοινωνία. Κάτι που… Βέβαια δεν θέλω να περιαυτολογήσω, την όλη αυτή δράση μου, όταν με αποχαιρέτησε ένα σχολείο εκεί, με δασκάλους εξήντα και κάπου οχτακόσιους τόσους μαθητές, μεγάλο σχολείο, γυμνάσιο. Στην ειδική τελετή, ήταν τόσο συγκινητική, που ακόμα και στον Τύπο τον τοπικό το δημοσίευσαν ότι: «Φεύγει ένας δάσκαλος και πάει στην ηλιόλουστη Ελλάδα. Ένας δάσκαλος –λέει– που πέντε χρόνια εδώ, πάντα με το χαμόγελο στα χείλη, μας έδωσε ό,τι καλύτερο υπήρχε απ’ την ελληνική κουλτούρα. Από φιλοξενία, μέχρι ιστορία». Συγγνώμη, δεν θέλω να περιαυτολογήσω αλλά είναι κάποια που με έχουν σημαδέψει.

Πώς νιώσατε γι’ αυτό;

 Εντάξει, πέρα από την υπερηφάνεια, δεν είμαι έτσι, δεν το θεωρώ εγωιστικό. Αλλά, πώς να πω; Ήθελα να δώσω αυτά που εγώ, εμένα μου αρέσουν και τα νιώθω και τα έχω ζήσει, να το μεταφέρω, να το μεταδώσω και σ' άλλους ανθρώπους, και πραγματικά το δέχτηκαν. Το δέχτηκαν κυρίως οι νέοι της Γερμανίας τότε, που ήταν ένα κύμα μέσα απ’ τη μουσική, μετά τη δικτατορία, μέσα απ’ τη μουσική, Θεοδωράκη, με κάτι Έλληνες τραγουδιστές. Α, Νάνα Μούσχουρη και κάποιους άλλους εκεί. Κορδάλης, που ‘ταν στην Γερμανία, Ελληνόπουλο που τραγουδούσε. Υπήρχε ένα ρεύμα και μια αγάπη ιδιαίτερη για την Ελλάδα, και για τη μουσική και ρεύμα για να γνωρίσουν τον τόπο. Και μέσα απ’ αυτά κάναμε διάφορες, έτσι, συνδυασμούς και ανταλλαγές. Και μάλιστα, μετά που έφυγα απ' τη Γερμανία, επέστρεψε στην Ελλάδα το ‘82, μπόρεσα τη μεθεπόμενη χρόνια, την τάξη μου, την έκτη τάξη του δημοτικού –πράγμα που απαγορευόταν κατά την διάρκεια του σχολικού έτους– να πάω όλη την τάξη, τα Ελληνόπουλα της Κατοχής να τα πάω στη Γερμανία. Εκεί στο χωριό, στο Plüderhausen, κοντά στη Στουτγκάρδη που ήτανε, όπου μας φιλοξένησαν οι φίλοι μας οι Γερμανοί, παρέχοντας για δυο εβδομάδες μια πλούσια φιλοξενία. Σαν αντάλλαγμα της... ό,τι παρείχαμε εμείς και εδώ. Πράγμα που επισφραγίστηκε αργότερα με μια αδελφοποίηση που κάναμε με την κοινότητά μου, το χωριό μου, την Κατοχή και το εκεί χωριό που δίδαξα, το Plüderhausen της Βάδης-Βυρτεμβέργης.

Επομένως τη γνώση που αποκομίσατε στη Γερμανία τη μεταφέρατε στην Ελλάδα, στο χωριό σας και στην εκπαιδευτική σας δραστηριότητα;

Ναι. Όπως σας είπα, τ’ όνειρό μου ήταν να γίνω εκπαιδευτικός, έτσι. Ίσως ήταν τότε μια τάση της εποχής, αλλά μου άρεσε. Και γι’ αυτό όταν ήρθα στην Κατοχή, στο χωριό μου, όταν τελείωσα τις εγκύκλιες, πήρα το πτυχίο της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, ήθελα, έτσι, από αγάπη προς τα παιδιά, στη νεολαία, να δώσω ό,τι μπορούσα. Βεβαίως ήταν πλούσια η εμπειρία αυτή, γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα της Γερμανίας ήταν τελείως, τότε ήταν τελείως διαφορετικό απ’ ό,τι στην Ελλάδα. Ναι μεν κι εκείνο ήταν αυστηρό, ένα σύστημα με πειθαρχία και με τάξη, αλλά σου έδινε την ευκαιρία να… Πέρα από το κύριο εκπαιδευτικό έργο, να αναλάβεις κι άλλες δράσεις. Σχέδια εργασίας, project, δράσεις πολιτισμού, δράσεις που αφορούσαν τότε το περιβάλλον, την προστασία του περιβάλλοντος, κοινωνικές και ένα σχολείο που σου παρείχε όλα, υλικά μέσα… Υλικά μέσα και ό,τι άλλες ανέσεις, που αν το ήθελες αυτό, μπορούσες να μεγαλουργήσεις. Κάτι που εδώ στην Ελλάδα ακόμη το στερούμασταν, λόγω οικονομικών δυσχερειών της πατρίδας μας. Ναι, είχα πολλές τέτοιες εμπειρίες, και στα παιδιά εκεί, ένα άλλο εκπαιδευτικό σύστημα, και με τους… Γιατί σαν εκπαιδευτικός εγώ εκεί που ήμουνα, δεν απομονώθηκα μόνο με την ελληνική κοινότητα. Ως εκ χαρακτήρος, προσπάθησα να ‘ρθώ σε επικοινωνία, επειδή δίδασκα σε σχολείο που ήταν και Έλληνες και Γερμανοί δάσκαλοι, να απλωθώ και να μπω μέσα στη γερμανική κοινωνία ευρύτερα, εκτός της σχολικής κοινότητας. Μέσα από συλλόγους, παράδειγμα τον αθλητικό σύλλογο όπου συμμετείχα, γιατί ήταν χόμπι μου το ποδόσφαιρο. Μέσα από αθλητικούς συλλόγους, συλλόγους γονέων, χορευτικών συλλόγων, όπου εκεί δίδασκα χορό, ελληνικούς χορούς, σε Έλληνες και ξένους. Ήρθα σε μια, έτσι –πώς να πω– επικοινωνία ευρύτερη και πήρα πολλά απ’ τη γερμανική κουλτούρα, τα οποία μετά με συνόδευσαν και με σημάδεψαν πολλές φορές. Εδώ και τα οποία, πολλά απ’ αυτά, τα μετέφερα, όταν έγινα, επιστρέφοντας, διευθυντής στο 1ο Δημοτικό Σχολείο, όπου ήμουνα μαθητής, δάσκαλος και διευθυντής. Κατά σημαδιακή, έτσι, περίπτωση, δεν άλλαξα σχολείο, στο ίδιο σχολείο του χωριού μου. Εκεί λοιπόν, πολλά από κείνα, παραδείγματος χάρη, όπως πολιτιστικές εκδηλώσεις, με την επωνυμία Schule Fest, σχολικό πανηγύρι, που πήρα από τη Γερμανία, όπου συμμετείχαν γονείς παιδιά και άλλοι φορείς. Με διάφορες, μ’ ένα τριήμερο πολιτιστικών εκδηλώσεων τότε, που ‘ταν πρωτόγνωρο για την Ελλάδα το 1982. Κάτι που πήρα απ' τη Γερμανία, που το έβλεπα εκεί να συμμετέχει μία ολόκληρη πόλη, με διάφορες εκδηλώσεις των σχολείων, σαν φολκλόρ τέλος πάντων, πέρα από τα τυποποιημένα, αθλητικοί αγώνες και όλα αυτά. Με χορούς, εκδηλώσεις ζωγραφικής, μ’ εκδηλώσεις... εκθέσεις φωτογραφιών, έτσι, λαϊκού πολιτισμού, που συμμετείχε μία ολόκληρη κοινότητα, εκτός της σχολικής. Όλα αυτά προσπάθησα και πολλά απ’ αυτά τα μετέφερα και στη γενέτειρά μου, την Κατοχή, και κυρίως μέσα απ’ το σχολείο, πολλές δράσεις. Και επίσης, όσον αφορά τον τρόπο διδασκαλίας, που εδώ είχαμε έναν άλλο τρόπο και ένα άλλο σύστημα διδασκαλίας, εντάξει. Αρκετά από εκείνα που διδάχτηκα και πήρα απ’ την Παιδαγωγική Σχολή του Esslingen, κάπως νεωτεριστικά στοιχεία, προσπάθησα κι εδώ να τα εφαρμόσω στην τάξη μέσα, και αργότερα ως σχολικός σύμβουλος, και μπορώ να πω, εν μέρει, έτσι, ευοδώθηκαν κάποιες προσπάθειες που έκανα.

Όταν επιστρέψατε, το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα πώς ήταν; Και συγκεκριμένα στο χωριό σας; Είχε αλλάξει τα χρόνια που λείπατε;

Ναι, στην Ελλάδα είχαμε ένα σύστημα ιεραρχημένο έτσι, η δομή του ήταν, κεντρικό... το κεντρικό κράτος και έφτανε ως κάτω, στην περιφέρεια, μέσω μιας ιεραρχίας –πώς να πω– σταθερά, έτσι, κάθετα δομημένης. Υπουργός, γενικός επιθεωρητής στην περιφέρεια, επιθεωρητής στον νομό, διευθυντής στο σχολείο, δάσκαλος. Αυτή ήταν η δομή της. Ήταν περισσότερο κεντρικό το σύστημα αυτό, εξ Αθηνών. Διαφορά είχαμε στο ότι, ναι, ήταν ένα σύστημα το οποίο δεν σου παρείχε πολλές… Το ελληνικό μας, κυρίως τότε τα χρόνια εκείνα, τα πρώτα κυρίως χρόνια, απ' το ‘66 που διορίστηκα ως το ‘82 που επέστρεψα. Ένα σύστημα το οποίο, αν δεν είχες τον ζήλο για παραπέρα μόρφωση ο ίδιος, να πάρεις κάτι, με το διάβασμα ή με κάποια επιμόρφωση –στην Αθήνα κυρίως που ήταν τότε και στη Θεσσαλονίκη– δεν σου έδινε πολλά, έτσι... Δεν σου παρείχε ευκαιρίες για παραπέρα επιμόρφωση. Παραπέρα από κείνα που έμαθες την Παιδαγωγική Ακαδημία και προσπαθούσες αβοήθητος, μόνος σου, στο σχολείο να εφαρμόσεις ανάλογα με την ικανότητα που είχες και την ευφυΐα. Ο έλεγχος ήτανε απ’ τον επιθεωρητή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Όπως ήταν τότε επιθεωρητής, αυστηρός… Αυστηρός, ένας επιθεωρητής καθαρά που είχε διοικητικές αρμοδιότητες και ελέγχου μέσα στην τάξη. Ο οποίος ναι μεν κρατούσε ένα σχολείο να μην παρεκκλίνει, έτσι; Πώς να πω; Να μην παρεκκλίνει. Όχι τόσο ελεύθερο. Αλλά ούτε μας βοηθούσε ουσιαστικά. Τον βλέπαμε τον επιθεωρητή σαν ένα φόβητρο περισσότερο, έτσι. Σαν έναν μπαμπούλα. Όχι θα μας κάνει… Μήπως μας στερήσει τον βαθμό, μήπως μας βάλει ένα... μας αφήσει στάσιμους σ’ ένα επίπεδο μισθολογικό. Αλλά κυρίως –αυτό το αφήνω– αλλά κυρίως δεν μας βοήθησε, όσον αφορά το παιδαγωγικό μέρος. Να μας δώσει κατευθύνσεις όσον αφορά τη διδακτική μέσα στην τάξη. Μεθοδολογίες και άλλους τρόπους διδασκαλίας. Κάτι που αργότερα το σχολείο, μετά, όχι… Ναι, αργότερα και μιας και η Ελλάδα από το ‘81-’82 μετά μπήκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έγινε πιο φιλελεύθερο, άλλαξε κατά τρόπον τινά και έγινε πιο, έτσι, περισσότερο, προς το επιστημονικό μέρος, σε καινούργιες τάσεις διδασκαλίας μεθοδολογικές, χωρίς να… Και επειδή έζησα κι εκείνη την εποχή, με τον επιθεωρητή και ένα σύστημα πιο αυστηρό εκπαιδευτικό, αλλά και αργότερα, ένα σύστημα πιο φιλελεύθερο σε σχολικό περιβάλλον και σαν σχολικός σύμβουλος, υπήρχε έτσι, μια… άφηνε το δάσκαλο ελεύθερο, του έδινε δυνατότητες. Αλλά απ’ την άλλη μεριά, η πληθώρα των γνώσεων που ήρθε εδώ και ένα ακατάστατο... ένας ακατάστατος και μη μεθοδικός [00:30:00]προγραμματισμός εκ μέρους της πολιτείας, με τις συνεχείς αλλαγές των υπουργών, πενήντα τόσων υπουργών απ’ το ‘80 μέχρι σήμερα, έφυγα απ’ την υπηρεσία έτσι, κάπως λυπημένος. Γιατί αυτά που πήρα απ’ τη γερμανική σχολή, αλλά κι αυτά  που κάποια μέσα μου ήθελα, έτσι, να τα μεταλαμπαδεύσω σε άλλους, δυστυχώς βλέπω σήμερα μετά λύπης μου ότι ένα σχολείο ναι μεν έχει ελευθερία δράσεων, αλλά απ’ την άλλη μεριά, στο μορφωτικό πεδίο και στον τομέα των βασικών γνώσεων, έχει αποτύχει. Ενώ στη Γερμανία –να συμπληρώσω κι αυτό– υπήρχε κι εκεί ένα αυστηρό σύστημα, αλλά τουλάχιστον έδινε στα παιδιά και τα έκανε περισσότερο, τους μαθητές, περισσότερο μικρούς ερευνητές. Ερευνητές όσον αφορά την κατάκτηση της γνώσης, κάτι που εδώ και σήμερα ακόμα, στηριζόμαστε στην αποστήθιση, στην παπαγαλία.

Θυμάστε να μου περιγράψετε δραστηριότητες που κάνατε με τα παιδιά; Κάτι ενδιαφέρον;

Επειδή, σας ανέφερα πριν, η Κατοχή ήταν μία κοινωνία κλειστή, λόγω γεωλογικών συνθηκών. Και επειδή άνθρωποι των γραμμάτων ήτανε μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού, και όσοι, πέντε έξι, γιατροί που είχαν τελειώσει τότε και δυο τρεις δάσκαλοι είχαν μετακομίσει στα αστικά κέντρα, Πάτρα και Αθήνα. Και επειδή ήμουνα τα χρόνια εκείνα, το 1967, ο μοναδικός δάσκαλος που είχε βγει μετά τον πόλεμο απ’ το χωριό, τα ‘δωσα όλα –να το πω έτσι λαϊκά– να μπορέσω να βοηθήσω τα παιδιά αυτά. Αλλά εκτός από το εκπαιδευτικό έργο, που το κατά δύναμιν έκανα, αυτό που μπορούσα, απλώθηκα και πέρα απ’ το εκπαιδευτικό διδακτικό έργο και σ’ άλλους τομείς. Κυρίως με τη νεολαία. Με σκοπό να βοηθήσω αυτό, την Κατοχή, την οποία– δεν σας κρύβω ούτε περιαυτολογώ– αυτή η Κατοχή –είναι και η λέξη– με κατέχει και με συνέχει σε όλη, απ’ την παιδική μου ηλικία μέχρι και σήμερα. Έχω ένα τέτοιο δέσιμο με τον τόπο αυτό, κυρίως με τους ανθρώπους, γιατί έζησα μαζί τους, δούλεψα, λόγω οικογενειακής, έτσι, οικονομικής μου υστέρησης, αναγκάστηκα να δουλεύω με τους ξωμάχους στον κάμπο, στη συλλογή του ρυζιού, του καλαμποκιού, των διαφόρων, έτσι, γεωργικών ασχολιών. Ζυμώθηκα μ’ αυτούς, μ’ αγάπησαν και τους αγάπησα, και βλέπω σήμερα και την εκτίμηση που έχουν προς το πρόσωπό μου, όπως κι εγώ τους αγαπώ. Θέλησα λοιπόν, αυτήν την κοινωνία να τη βοηθήσω όσο μπορούσα, ν’ ανοίξει λίγο τα φτερά παραπέρα, όσον αφορά τον πνευματικό ορίζοντα. Γι’ αυτό απ’ την πρώτη στιγμή, απ’ το 1966, όταν τελείωσα την Ακαδημία, μέσα από ενώσεις, τότε ήτανε έτσι μία τάση με τα προσκοπικά κινήματα, ίδρυσα το 3ο Σύστημα Προσκόπων Κατοχής, με παιδιά δημοτικού, γυμνασίου τότε, με νέους της Κατοχής. Στη συνέχεια με τη συμμετοχή μου σαν ποδοσφαιριστής, το χόμπι μου, στον αθλητικό σύλλογο του χωριού τότε. Με μια πλούσια δράση αθλητική, και αργότερα σαν υπεύθυνος πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Κατοχής, και αργότερα του Πνευματικού Κέντρου Κατοχής, και πιο αργότερα της Πολιτιστικής Αμφικτιονίας Δυτικής Ελλάδος, με έδρα τα Γιάννενα. Επειδή είχα και χόμπι τον αθλητισμό και πολιτισμό, μέσα απ’ αυτούς τους συλλόγους, συλλογικές δραστηριότητες, προσπάθησα να οδηγήσω πολλούς νέους, μαζί όλοι να κάνουμε μία προσπάθεια και όσον αφορά την κοινωνικοποίηση καλύτερη των νέων, αλλά και περισσότερο μια προσφορά προς το χωριό μας, που τόσο είχε ανάγκη.

Τι ακριβώς κάνατε;

Όσον αφορά το… Ναι. Ο τόπος αυτός, της νότιας Ακαρνανίας, όπου είναι η Κατοχή, ήταν, είναι ένας τόπος, μια περιοχή με πλούσια ιστορία. Μια τρισχιλιετή ιστορία. Απ’ τα ομηρικά χρόνια ακόμα αναφέρεται. Ιστορικοί, Θουκυδίδης, Ηρόδοτος, αναφέρουν τα μέρη αυτά της Κατοχής, το όνομα τότε, Οινιάδες. Το αρχαίο όνομα, Οινιάδες, που δεν είναι άλλο, ο τόπος αυτός όπου βρίσκεται σήμερα η Κατοχή.   Αυτός ο τόπος λοιπόν τον οποίο γνώρισα από μικρό παιδί με τις επισκέψεις που έκανα, ειδικά με τον πατέρα μου, τα παιδικά χρόνια βγαίνοντας προς τα έξω. Μ’ ένα πλήθος από μνημεία, κάστρα, αρχαία θέατρα, εξωκλήσια, τάφους αρχαίος, καμίνους όπου έψηναν τα αγγεία. Μέχρι και σήμερα, ανασκάπτονται. Όλος αυτός ο τόπος, ήταν ένα... ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος. Όλη η περιοχή της Κατοχής. Και όταν… Επειδή οι δάσκαλοί μας τότε, ίσως από άγνοια, αλλά και οι κάτοικοι δεν ασχολούνταν μ’ αυτά, διαβάζοντας κάποια πράγματα, θέλησα, επικεντρώθηκα πιο πολύ, πέρα από τη συνεργασία και συναδέλφωση των νέων μέσω διαφόρων εκδηλώσεων θεατρικών, έτσι, ταξιδιών που κάναμε και άλλων, δενδροφυτεύσεων και εκδηλώσεων φιλανθρωπίας για φτωχά παιδιά, μαθητές τότε, και άλλων σχολικών εκδηλώσεων. Θέλησα να οδηγήσω αυτούς, τους νέους, ν' αγαπήσουν αυτόν τον τόπο και κυρίως αυτήν την εγκαταλειμμένη περιοχή, όσον αφορά το πολιτιστικό στοιχείο. Και σαν πρώτο στόχο έβαλα ν’ αναδείξουμε μια ξεχασμένη αρχαία πολιτεία. Έναν αρχαιολογικό χώρο. Τον αρχαιολογικό χώρο των Οινιαδών. Πολιτεία του 7ο π.Χ. αιώνα. Η οποία είχε εγκαταλειφθεί στην ερήμωση και την παρακμή. Συν τα αλλά, έτσι, νεότερα βυζαντινά κάστρα που έχει η Κατοχή. Και εκεί, μέσα από διάφορες... μέσα απ' αυτούς τους συλλόγους που σας ανέφερα, προσπαθήσαμε με διάφορες εκκλήσεις προς τις αρμόδιες υπηρεσίες, να αρχίσει να γίνεται ένας προβληματισμός προς τους αρμόδιους και μια κοινωνία και... Μια κοινωνία που να ξέρει τι θησαυρούς έχει στον τόπο της, ώστε αυτούς τους αρχαιολογικούς, πολιτιστικούς της θησαυρούς να τους αναδείξουμε και να τους αγαπήσουμε. Κάτι που πολλοί νέοι κάτοικοι, πάρα πολλοί, ακολούθησαν την προσπάθεια αυτή, τις δράσεις που κάναμε όλα αυτά τα χρόνια. Από το 1900…κυρίως άρχιζε από το 1000… Η ανάπτυξη περισσότερο της ανάδειξης αυτής της αρχαίας πολιτείας, απ’ το 1976 και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Και φτάσαμε σ’ ένα, μπορώ να πω, ικανοποιητικό επίπεδο και φέραμε απ’ την αφάνεια μια πολιτεία που είχε ξεχαστεί εδώ και κάποια χρόνια, εκατοντάδες χρόνια.

Με ποιον τρόπο προσπαθήσατε να κάνετε τα νέα παιδιά ν' αγαπήσουν αυτήν την πολιτιστική κληρονομιά;

Ξέρετε ότι πέρα από τη βασική σχολική γνώση που μπορεί να δώσει κανείς στα παιδιά, σε συγκεκριμένους κλάδους, φυσική, ιστορία, γεωγραφία, νομίζω ότι καθήκον πατριωτικό του κάθε εκπαιδευτικού είναι πρώτα πρώτα ν’ αρχίσει το παιδάκι να μαθαίνει την ιστορία του τόπου του. Την παλιά πατριδογνωσία που διδάσκαμε τότε. Αν δεν γνωρίζεις τον τόπο σου, εκεί που γεννήθηκες, που μεγάλωσες, που έχεις τα πρώτα βιώματα και εμπειρίες, αν δεν αγαπήσεις αυτόν τον τόπο, δεν μπορείς να αγαπήσεις μετά ούτε την ευρύτερη κοινωνία. Λοιπόν, εκεί εστίασα περισσότερο. Να γνωρίσουν, πέρα από την ιστορία τη γενικότερη της Ελλάδας, να γνωρίσουν την τοπική ιστορία, κάτι που ήταν και μέσα στα καθήκοντά μου. Μέσα από κει λοιπόν, και επειδή ήταν άφθονο το υλικό που είχε η Κατοχή, το χωριό μου, ήταν εύκολα, μέσα απ' αυτά τα... αυτό το υλικό, που τα παιδιά το είχαν μέρα νύχτα στα πόδια τους. Κάστρα μες στο χωριό τους. Βυζαντινές εκκλησιές, αγάλματα, σπασμένες κολόνες. Παίζαν μ’ αυτά και χωρίς να ξέρουν την αξία τους. Μέσα από εκεί λοιπόν, προσπάθησα σιγά σιγά, βάζοντας ως κύριο στόχο κυρίως τα δυο σημαδιακά, έτσι, ιστορικά μνημεία της Κατοχής, τον βυζαντινό πύργο της Κατοχής, που δεσπόζει στον βράχο του χωριού και την αρχαία πολιτεία των Οινιαδών, να την αναδείξουμε, μέσα από διάφορες δράσεις που θα γίνουν στη συνέχεια. Απ’ το 1976 κυρίως και μετά.

Τα παιδιά πώς συμμετείχαν; Τι δράσεις ακριβώς κάνατε; Θυμάστε να μου περιγράψετε;

Ναι. Τα παιδιά, όσον αφορά την τοπική ιστορία και γενικότερα όλη η μαθητική κοινότητα και των δύο σχολείων, 1ου Δημοτικού Σχολείου, όπου ήμουν εγώ, αλλά και του 2ου Δημοτικού Σχολείου, και αργότερα του Γυμνασίου, λόγω έλλειψης βιβλιογραφίας και επειδή πολλοί εκπαιδευτικοί ήταν ξένοι, δεν έψαξαν, δεν ασχολήθηκαν περισσότερο, να δώσουν. Γιατί δεν είχαν ίσως τα υλικά μέσα να δώσουν γνώση, έτσι, όσον αφορά την ιστορία του τόπου. Ψάχνοντας λοιπόν από διάφορες πηγές και μαθαίνοντας την ιστορία… Γιατί να σας πω ότι και οι δάσκαλοί μας δεν μας ανέφεραν ποτέ, δεν ξέραμε ότι υπήρχαν αυτά, κυρίως η αρχαία πολιτεία των Οινιαδών, που μ’ ενδιέφερε περισσότερο, είχε ξεχαστεί από θεούς και ανθρώπους. Δεν ξέρανε τι υπήρχε. Μόνο κάποιοι ξωμάχοι που είχαν εκεί πάνω τα ζώα τους. Διαβάζοντας λοιπόν πολλά απ' αυτά, θέλησα να οδηγήσω τα παιδιά να γνωρίσουν πρώτα, ν’ αγαπήσουν και συνέχεια μέσα από εκεί, αν μετά, με την πένα τους και με άλλες μικρές δράσεις [00:40:00]που θα μπορούσαν να κάνουν οι νέοι και οι μαθητές, να μπορέσουμε να τα φέρουμε στην επιφάνεια μέσω διαφόρων, έτσι, παρεμβάσεων που κάναμε προς τις αρμόδιες υπηρεσίες και στο υπουργείο. Μέχρι και την Προεδρία της Δημοκρατίας. Και επειδή δεν φτάνει μόνο να πεις θεωρητικά κάποια πράγματα, σκέφτηκα ότι θα ‘ταν καλύτερο μέσα από επισκέψεις στους τόπους αυτούς, με τα παιδιά, με τους νέους, είτε προσκόπους είτε μαθητές όπου ήμουνα υπεύθυνος, είτε αργότερα με τον Σύλλογο το Πολιτιστικό που ήρθε αργότερα, να γνωρίσουν τα παιδιά από πρώτο χέρι την κατάσταση, και πάνω σ’ αυτά να προβληματιστούν και ν’ αρχίσουν μετά να σκέφτονται τι μπορεί να γίνει. Έτσι λοιπόν, θυμάμαι ήταν ένα απριλιάτικο πρωινό του 1983. Με την έκτη δημοτικού, 1ου Δημοτικού Σχολείου, στην οποία δίδασκα τότε σαν δάσκαλος. Πρωί πρωί 6.00 η ώρα, ποδαρόδρομο σ’ έναν χωματόδρομο, δύο ώρες, 6 χιλιόμετρα απ' την Κατοχή, όπου υπάρχει ο αρχαιολογικός χώρος, των Οινιαδών, μια πολιτεία –κάνω μια παρένθεση– ξεχασμένη από θεούς και ανθρώπους. Ένας... Μια ολόκληρη πολιτεία με πολύ μεγάλη ιστορία, που είχε αφεθεί για χιλιάδες χρόνια στην αφάνεια και στην καταστροφή. Μόνο ο επισκέπτης ήταν τα γουρούνια και κάποιοι ξωμάχοι. Αυτό ήταν μια οικτρή, έτσι, μας… Δεν περιποιούσε τιμή σε κανέναν. Ήταν ντροπή για μας να υπάρχει αυτός ο θησαυρός και να καταστρέφεται έτσι απ’ ανθρώπους και αρχαιοκάπηλους κτλ. κτλ. Το θεωρούσα λοιπόν, έτσι, θέμα τιμήσεως να το αναδείξω, να το... να μην αφήσω πλέον τη φθορά αυτήν και την καταστροφή. Και με τα παιδιά επισκεφθήκαμε μια μέρα την πόλη αυτή. Την περιηγηθήκαμε, γυρίσαμε όλο τον χώρο. Είναι μια τεράστια έκταση πάνω σε λοφίσκους. Μ’ ένα τείχος 7 χιλιομέτρων, πολυγωνικά, έτσι, αρχαία τείχη αυτά. Αρχαία θέατρα που ήταν θαμμένα μέσα στους θάμνους, και βουλευτήρια, αρχαίες αγορές. Να φανταστείτε ότι μέσα στο αρχαίο θέατρο, το οποίο είχε ανασκάψει το 1900 κάποιος Αμερικανός αρχαιολόγος, είχε επιχωματωθεί πάλι και μέσα εκεί ήταν μαντριά ζώων, αιγοπροβάτων και γιδιών, και στα Νεώρια, ένα μοναδικό μνημείο το οποίο έχει ανασκαφεί και έχει έρθει στο φως εδώ και είκοσι χρόνια, είναι το μοναδικό… Εκεί μέσα υπήρχαν καλύβες για τους... για τα ζώα τους. Μια οικτρή κατάσταση. Λοιπόν, επισκεφθήκαμε με τα παιδιά, περιηγηθήκαμε όλους τους χώρους. Μάλιστα παίξαμε κι ένα μικρό κομμάτι απ’ την «Ειρήνη» του Αριστοφάνη, θεατρικό κομμάτι, που υπήρχε στα βιβλία τότε. Έτσι, περισσότερο για ψυχαγωγία. Και το βράδυ επιστρέφοντας κατακουρασμένοι, έτσι. Πήραμε… Πήραν τα παιδιά ό,τι εμπειρίες είχαν και την άλλη μέρα στο σχολείο δεν έγινε μάθημα. Μαζί με τα παιδιά η συζήτηση ήταν… Δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν για μάθημα. Γιατί όλη τη μέρα από το πρωί ως το βράδυ έγινε όλη αυτή η εξόρμηση. Το θέμα συζήτησης ήταν οι Οινιάδες και τι θα κάναμε. Εκεί ήταν η ευκαιρία και ρίξαμε κάποιες ιδέες. Να ρωτήσω τους παλιούς τι ξέρουν γι’ αυτά, πηγές. Να μαζέψουν πηγές από κει, να ζωγραφίσουν τι είδαν εκεί πέρα, αρχαίο θέατρο, κολόνες, έτσι, καλύβες επάνω στα τείχη. Να πλάθουν με τον πηλό, να πλάσουν, έτσι, κεραμικά ειδώλια και αμφορείς που μαζέψαν εκεί, και στη συνέχεια, πέρα απ’ αυτά, τις δραστηριότητες, να κάνουμε εκθέσεις φωτογραφίας και ζωγραφικής. Τι άλλο; Να ενοχλήσουμε τις αρμόδιες υπηρεσίες. Και εκεί βρήκαμε την ευκαιρία να καταστρώσουμε ένα σχέδιο, μετά όλη τη μέρα: «Παιδιά, τι κάνουμε τώρα;» Θα οργανώσουμε ένα σχέδιο που θα το ονομάσουμε: «Οινιάδες. Αξιοποίηση της Αρχαίας Πολιτείας των Οινιαδών». Και μέσα από κει, μετά, θ’ αρχίσει αυτό το πρόγραμμα να κυλάει, από το 1983. Με μια πρώτη προσπάθεια –να κάνω παρένθεση– έγινε το 1976, με τους προσκόπους, προς τις αρμόδιες αρχές. Αλλά επειδή εγώ μετά έφυγα, αποσπάστηκα στη Γερμανία για ‘77-‘82, για πέντε χρόνια, δεν... Κάποιος άλλος δεν βρέθηκε να συνεχίσει με τους προσκόπους την προσπάθεια ενόχλησης των διαφόρων αρμόδιων υπηρεσιών και το επαναλάβαμε όταν επέστρεψα απ’ τη Γερμανία το 1983, με τις μαθητικές κοινότητες του 1ου Δημοτικού Σχολείου, με την ομάδα αυτή που βάλαμε αυτό το πρόγραμμα ανάδειξης της αρχαίας αυτής πολιτείας, η οποία είχε, έτσι, η προσπάθεια αυτή θετικά αποτελέσματα. Και το κύριο, με την αναβίωση πάλι του αρχαίου θεάτρου. Όπου και σήμερα, μετά από 2.000 χρόνια, παρουσιάζονται παραστάσεις αρχαίες τραγωδίες και έχει γίνει ένα διεθνές κέντρο, πλέον, πολιτισμού, για τη Δυτική Στερεά Ελλάδα. Απ’ αυτά, από αυτήν την προσπάθεια των παιδιών. Φαίνεται βέβαια, έτσι, λίγο αστείο να λέει κανείς ότι: «Πώς μπορούν τα παιδιά;» Κι όμως, με την πένα τους, με ό,τι αυτά κάνανε, μικρές δράσεις στην κοινότητα, οι οποίες διοχετευόταν με τα στοιχειώδη τότε μέσα του Τύπου που είχαμε του τοπικού και αθηναϊκού, και με τις επιστολές κι ό,τι άλλο μπορούσαμε, με κάθε ευκαιρία, καταφέρανε να φτάσουν σ’ ένα επίπεδο, έως ότου μετά έρθει η Αρχαιολογική Υπηρεσία να παρέμβει για την ανάδειξη του τόπου. Έπρεπε να γίνουν κάποια προκαταρκτικά. Αλλιώς δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι άλλο.

Θυμάστε τι σας έλεγαν τα παιδάκια στο σχολείο;

Ναι, κοιτάξτε, όταν τα παιδιά... Έχει ανθρώπους που μπορεί κανείς έτσι… Αφού πλέον έχει μάθει την ψυχολογία τους και αφού ξέρει κάποια πράγματα, να τα οδηγήσει σε κάποια θέματα τα οποία τα παιδιά ενδιαφέρονται. Πέρα απ’ τη στενή γνώση, πέρα απ’ το 5+5=10, ή ετερώνυμα κλάσματα και ποιες είναι οι πρωτεύουσες των κρατών. Αν δώσει τέτοιες ευκαιρίες, ειδικά μες στη φύση, συνδυάζοντας και θέματα πολιτισμού, τα παιδιά τα ‘χασες μετά. Ήταν κατενθουσιασμένα. Να σας πω ότι εκείνη τη μέρα που γυρίσαμε, την άλλη μέρα στο σχολείο, δεν έγινε καθόλου μάθημα. Καταλύσαμε το πρόγραμμα. Το θέμα μας ήταν εκείνο. Και θυμάμαι, παιδιά τότε, γίνονταν οι ίδιοι, τα μικρά αυτά τα παιδιά, άρχισαν και απ' την επόμενη βδομάδα ξαφνικά βλέπω τον Βασίλη τον Κοκοτό με τον Πάνο τον Καραβιά, μαθητές μου αυτοί, να μου φέρνουν στο σχολείο… Γίναν μικροί αρχαιολόγοι. Αρχίζαν στα παλιά κάστρα εκεί της Κατοχής, τώρα μες στο χωριό κάτι παλιά αρχοντικά, όπως του Γουλιμή, στην ερειπωμένη αυτή κατοικία του Γουλιμή, σκάβαν να βρουν αρχαία. Και μου φέραν μικρά κομμάτια κολόνες ρωμαϊκού ρυθμού, που η Κατοχή ήταν διάσπαρτη, κατάσπαρτη απ' αυτά τα μνημεία, μικρά και: «Το βρήκαμε σ’ αυτό, το παλιό το σπίτι, στην αυλή του σπιτιού χωμένο». Ξέχωναν να βρουν, να ψάχνουν να βρουν αρχαία αντικείμενα, τα οποία μαζέψαμε στο σχολείο και στη συνέχεια τα διοχετεύσαμε στο Μουσείο Αγρινίου. Θέλω να πω, τα παιδιά επηρεάστηκαν πολύ απ’ αυτό, και μάλιστα ο Βασίλης ο Κοκοτός, μου λέει: «Κύριε, εγώ θα γίνω αρχαιολόγος». Έβλεπες έναν ενθουσιασμό. Αλλά και μες στην κοινωνία και ιδίως των γεροντότερων, γιατί οι γεροντότεροι έζησαν στην περιοχή αυτή με τα ζώα τους. Οι περισσότεροι ήταν ξωμάχοι, εκεί μεγάλωσαν, και τους έλεγαν πολλές ιστορίες. Και άρχισε και η μνήμη των παλιών, ξανά να φέρνει πράγματα στη... και να τα δίνει στα νεότερα. Και έτσι έγινε έτσι μια αναμόχλευση, όλου αυτού του θέματος. Ναι, όσον αφορά το ξεκίνημα. Μετά θ’ ακολουθήσουν κι άλλα πράγματα. Πιο συστηματικά, όσον αφορά τη μεθοδολογία για αξιοποίηση. Αυτό σαν πρώτο βήμα.

Άρα ξεκινάει ο κόσμος της Κατοχής να έχει θετική ανταπόκριση απέναντι σε αυτό το εγχείρημα; Συμμετείχαν κάπως; Τι ακριβώς κάνανε;

Ναι. Επειδή λόγω μορφωτικού επιπέδου και μη γνώσεως της ιστορίας, να το πω… Ίσως να μην αντιλαμβανόταν, έτσι, η κοινωνία γενικότερα τη σημασία αυτού του τόπου. Δεν ήξεραν. Ναι, έβλεπαν κάποιους πύργους, κάποια κάστρα, κάποια χωμένα θέατρα, αλλά ως εκεί. Από κει και πέρα, σου λέει: «Α, αυτά είναι θέματα της πολιτείας». Αργότερα όμως, όταν είδαν αυτήν την κίνηση ότι κάτι πάει να γίνει, βλέπουν ότι ερχόμενοι στο σχολείο να δουν κάποιες εκθέσεις φωτογραφιών που κάναμε, που τραβήξαμε σε μεγάλα... με κάποια δημοσιεύματα, με κάποια σκίτσα των παιδιών, κάποια κεραμικά που μαζέψαμε από κει και επισκεπτόνταν εδώ και τα σχολεία της περιοχής, άρχισε και η Κατοχή να λέει: «Κάτι γίνεται». Άρχισε να γίνεται θέμα συζήτησης, πως αυτόν τον εγκαταλελειμμένο αρχαιολογικό χώρο, την πολιτεία αυτή, μ’ ένα υπέροχο θέατρο, μπορούμε να το κάνουμε πλέον, έτσι, για παραπέρα προβολή. Αγάπησαν την προσπάθεια. Πέρα… Όλη η κοινωνία, εκτός μερικών, έτσι, κτηνοτρόφων, που το μέρος αυτό είχε γίνει πλέον τόπος όπου είχαν τις εγκαταστάσεις για τα ζώα τους. Τα καλύβια και τα μαντριά τους. Αυτοί κάπως έτσι, ανησύχησαν, γιατί έβλεπαν ότι αν αξιοποιηθεί αυτό το μέρος πολιτιστικά και γίνει ένα κέντρο πολιτισμού, αυτοί πλέον έπρεπε να φύγουν από κει και να μετακομίσουν σε κάποια άλλη περιοχή. Βέβαια, δεν αντέδρασαν. Εκτός μιας περιπτώσεως μόνο, ένας ατίθασος νέος που προσπάθησε να μας εκφοβίσει σε μια επίσκεψη που κάναμε εκεί, σε κάποια παράσταση που θα δίναμε με τα παιδιά. Τίποτε άλλο. Ο κόσμος όλος, όλος, και το 99%, αγάπησε την προσπάθεια και το ζητούσε, το ήθελε.

Τι άλλες κινήσεις κάνατε για να κάνετε γνωστό το θέμα και να έρθει η Αρχαιολογική Υπηρεσία;

[00:50:00]Αρχίσαμε πρώτα με μια άλλη… Όπως σας είπα, μετά τον προβληματισμό των παιδιών και την κατάστρωση ενός σχεδίου, έπρεπε να γίνουν κάποιες... να ενοχλήσουμε τους... μαζί, με τη μαθητική κοινότητας και αργότερα με τον Πολιτιστικό Σύλλογο και άλλους φορείς συλλογικούς εκεί της κοινότητας. Στους οποίους, τέλος πάντων, χωρίς να περιαυτολογώ, ήμουνα ο κύριος, έτσι, υπεύθυνος, υποκινητής σ’ αυτά και πραγματικά με ακολούθησαν. Και αργότερα, οι ίδιοι μαθητές μου που μεγάλωσαν, ήρθαν κοντά, όλοι συμπαραστάτες σ' αυτήν την προσπάθεια. Αρχίσαμε την αλληλογραφία, με κατάλληλο υλικό που μαζέψαμε, βιβλιογραφικό και με επιστολές, άρχισαν τα παιδιά να ενοχλούν κάθε αρμόδιο. Αρχίζοντας πρώτα πρώτα, από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Τον αείμνηστο τότε Κωνσταντίνο Καραμανλή, 1983 και την υπουργό Πολιτισμού, τη Μελίνα Μερκούρη. Με επιστολές, εκθέτοντας την κατάσταση πώς είχε στην περιοχή αυτή. Μάλιστα θα δείτε και μια επιστολή που σας δίνω των παιδιών από τότε, από το αρχειακό μου υλικό. Συνέχεια προς την Αρχαιολογική Υπηρεσία, Δελφών τότε όπου ανήκαμε, και στη συνέχεια, την Αρχαιολογική Υπηρεσία Πατρών. Προσπαθούσαμε μέσα από κει, από φορείς τέτοιους αρμόδιους και υπεύθυνους να τους κεντρίσουμε το ενδιαφέρον, ώστε να ξεκινήσει επιτέλους μία προσπάθεια ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου των Οινιαδών. Αυτό ήταν το πρώτο στάδιο, μέσω επιστολών. Στις οποίες επιστολές, πρέπει να σας πω ότι είχαμε άμεση ανταπόκριση και από την Προεδρία της Δημοκρατίας και από το υπουργείο Πολιτισμού. Θυμάμαι, στείλαμε την επιστολή μετά την επίσκεψή μας στον αρχαιολογικό χώρο των Οινιαδών με τα παιδιά, τον Απρίλιο του 1983. Και την ίδια χρονιά, τον Σεπτέμβρη μήνα, ενώ έκανα μάθημα στο παλιό Δημοτικό Σχολείο, το 1ο Δημοτικό Σχολείο, ανοίγει την πόρτα, μας επισκέπτεται μια κυρία, αρχαιολόγος, σταλμένη από την Αθήνα. Το όνομά της Παπακώστα, κυρία Παπακώστα. Δεν θυμάμαι το μικρό. Έρχεται η κυρία Παπακώστα, χτυπάει την πόρτα και λέει: «Παπακώστα -μας συστήνεται- είμαι αρχαιολόγος, έρχομαι απ’ το υπουργείο Πολιτισμού, εσείς είστε η έκτη τάξη, η μαθητική κοινότητα της έκτης τάξης του δημοτικού σχολείου, που στείλατε στην Προεδρία της Δημοκρατίας και στο υπουργείο, επιστολή για τον χώρο; Σας συγχαίρω -λέει στα παιδιά- και σας λέω ότι μέσα σε λίγες μέρες θ’ αρχίσουν οι εργασίες ανάδειξης και ανασκαφής του αρχαιολογικού χώρου των Οινιαδών. Της αρχαίας πόλης». Τα παιδιά κατενθουσιασμένα όλα σηκώθηκαν, έτσι, χειροκροτούσαν. Δηλαδή είδαν ότι αυτό, τα απλά αυτά γράμματα που στείλανε, έπιασαν τόπο. Και στη συνέχεια, απ’ την Προεδρία και το υπουργείο, δίνεται εντολή στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, η οποία είχε μεταφερθεί τότε απ’ τους Δελφούς όπου ανήκαμε σαν Περιφέρεια Αιτωλοακαρνανίας, στην Πάτρα. Δόθηκε εντολή να… Στην αρμόδια υπηρεσία, την Αρχαιολογική, να ‘ρθούν εδώ να δουν τι γίνεται. «Είναι αυτά που μας γράφουν αυτά τα παιδιά; Είναι πράγματι έτσι; Κυκλοφορούν ζώα; Καταστρέφουν; Γκρεμίζονται πύλες; Σπάζονται αγάλματα εκεί κάτω;» Και πραγματικά, αρχίζει τότε μια, έτσι, και με τη βοήθεια της Νομαρχίας, την οποία ενοχλήσαμε και αυτή και θέσαμε τα θέματα αυτά, εκτός απ’ τις επιστολές και ό,τι άλλες δράσεις τις δημοσιεύαμε μέσα στον Τύπο –των μαθητών– και με σχετικά άρθρα και επιστολές κυρίως, έτσι, ταράζαμε τα λιμνάζοντα ύδατα των αρμοδίων. Κι έτσι κάπως ξεκίνησε η όλη προσπάθεια. Να σημειώσω, την τοπική αυτοδιοίκηση, στο πρώτο στάδιο, απ’ το 1976 να πω ή κυρίως από το ‘83 και μετά, δεν είχαμε κάποια, έτσι, στήριξη, που θα… Γιατί οι τοπικοί άρχοντες, οι κοινοτάρχες, ίσως να μη θέλανε να δυσαρεστήσουν τους ψηφοφόρους τους, για λόγους μικροκομματικούς, να επανεκλεγούν πάλι. Και δεν έπαιρναν θέση πάνω σ’ αυτό το θέμα, γιατί τους επηρέαζαν οι οικογένειες αυτές οι συγγενικές. Γιατί σε μια μικρή κοινότητα γνωριζόμαστε πλέον και ο ένας επηρεάζει τον άλλον. Αλλά και χωρίς αυτήν τη στήριξη, η οποία στήριξη αυτή μετά θα έρθει όταν πλέον θα ‘χει ανασκαφεί το θέατρο και θ’ αρχίσουν εκδηλώσεις. Θα είναι μέτοχος πλέον η Κατοχή, η κοινότητα Κατοχής.

Θυμάστε στις επιστολές τι γράφανε τα παιδάκια;

Κοιτάξτε, οι επιστολές, οι γνώσεις… Αφού αναφέραμε πρώτα κάποια ιστορικά στοιχεία για την πολιτεία αυτή, μέσα από τα στοιχεία αυτά, τα παιδιά, έτσι, όσο μπορούσαμε και με τη βοήθεια τη δική μου, ανάγλυφα, έτσι, όχι σε απλό μόνο, έτσι, παιδικό λόγο, αλλά και κάπως να στέκει, όσον αφορά το να παρουσιαστεί με τον καλύτερο τρόπο η κατάσταση. Παρουσίαζαν κατά τρόπο ανάγλυφο τι επικρατούσε τότε εκεί κάτω. Την ασχήμια –πραγματικά ασχήμια– τη λεηλάτηση, την καταστροφή του τοπίου. Από φυσικού, κόψιμο δέντρων, βελανιδιών, αιωνόβιων βελανιδιών, μέχρι καταστροφής του αρχαίου τείχους, ανασκαφή τάφων από αρχαιοκάπηλους και όλη αυτήν την κατάσταση. Κι όπως θα δείτε στην επιστολή που σας δίνω, θα δείτε με τι τρόπο παρουσίαζαν τα παιδιά, ώστε να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των αρμοδίων. Και μάλιστα στο τέλος, τους καθιστούσαν υπευθύνους όσον αφορά την υποχρέωση που είχαν. Και μάλιστα σ’ ένα σημείο υπογράμμιζαν ότι: «Είναι εγκληματική η αδιαφορία ν’ αφήνετε έναν τέτοιο τόπο ιστορικό σ’ αυτήν την κατάσταση και θα αναζητήσουμε ευθύνες απ’ όλους». Κάπως έτσι.

Πώς νιώσατε που οι ενέργειές σας και οι ενέργειες των παιδιών βρήκαν ανταπόκριση;

Κοιτάξτε, δεν μπορεί παρά να είναι κανείς, έτσι, ικανοποιημένος όταν βλέπει ότι αυτά, τα πρώτα αυτά δειλά βήματα που κάναμε με τη μαθητική κοινότητα έπιασαν τόπο. Είχαν ανταπόκριση από την αρμόδια, και κυρίως από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, αφού ήρθαν για άνωθεν εντολή και η οποία ήταν η μόνη αρμόδια. Γιατί χωρίς αυτήν δεν θα μπορούσε να γίνει τίποτα. Και πραγματικά, θεώρησα έτσι πολύ... τον εαυτό μου ευτυχή, γιατί επιτέλους άρχισε κάτι να κινείται. Και μάλιστα ήμουν ακόμα πιο ευτυχής γιατί έτυχε τα χρόνια εκείνα, το ‘83, ‘84, ‘85, να ‘χει γίνει ένα, έτσι, πολιτιστικό άνοιγμα σ’ όλη την Ελλάδα, μέσω των ευρωπαϊκών κονδυλίων που πέσανε στην πατρίδα μας απ’ τα προγράμματα Ντελόρ –αν θυμάστε κάποιο πρόγραμμα με το όνομα του προέδρου της Κομισιόν, του Ντελόρ– και βρήκε... ήταν μια ευκαιρία, μια ευτυχής συγκυρία, μέσα από εκεί, η Αρχαιολογική Υπηρεσία και με τη στήριξη της Νομαρχίας Αιτωλοακαρνανίας, να ξεκινήσουν οι πρώτες εργασίες, που δεν ήταν και τόσο σπουδαίες. Τι ζητούσαν τα παιδιά; Ο χώρος αυτός να περιφραχθεί από τα ζώα, να μην καταστρέφεται, και κυρίως το αρχαίο θέατρο, με μια μικρή δαπάνη να ανασκαφεί ξανά, να ‘ρθεί στο φως, για να μπορεί να παίζουν, έτσι, να γίνονται, να γίνει ένα κέντρο, τέλος πάντων, όπου θα δίνονται αρχαίες παραστάσεις. Όπως κι έγινε. Ήμουνα πολύ ικανοποιημένος, γιατί μπήκε σε καλό δρόμο το πράγμα, απ’ αυτήν τη μικρή προσπάθεια των μαθητών, μετά –όπως σας είπα– και με διαφόρους έπειτα, μετά την έναρξη, την επαναλειτουργία του θεάτρου μετά από 2.000 χρόνια, μετά θ’ αρχίσουν πλέον, και η κοινότητα Κατοχής να ενδιαφέρεται και η Νομαρχία και Αρχαιολογική Υπηρεσία και το υπουργείο Πολιτισμού. Γιατί είδε ότι πλέον εδώ υπάρχει ένας τόπος, τελείως άγνωστος και έχει πολύ, έτσι, μέλλον μπροστά του. Όπως και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Τι να σας πω, είχα βάλει σαν στοίχημα, μπορώ να πω, και αναλώθηκα πραγματικά, αφήνοντας οικογενειακές και πολλές άλλες... Τα ανάθεσα όλα τα οικογενειακά στη γυναίκα μου, την αυτή των παιδιών, την επίβλεψη για το σχολείο. Αναλώθηκα γι’ αυτά όλα τα πολιτιστικά, γιατί ήθελε τρέξιμο πολύ. Κι όταν πέφτεις σε μια, έτσι, χώρα όπου η γραφειοκρατία είναι τόσο, έτσι, αδυσώπητη, πρέπει να χτυπήσεις πολλές πόρτες και να αναλώσεις χρόνο και ιδρώτα πολύ για να τους πείσεις ότι εδώ κάτι πρέπει να γίνει. Αλλά όλα πήγαν καλά μέχρι τώρα.

Είδατε μετά απ’ αυτήν την κίνηση μια άλλη πολιτισμική ανάπτυξη του τόπου;

Ένα θετικό σημείο είναι ότι άνθρωποι, ξωμάχοι, άνθρωποι κατώτερου, έτσι, εκπαιδευτικού επιπέδου, αλλά και κυρίως νέοι άρχισαν να νοιάζονται γι’ αυτήν την ελληνική κουλτούρα και αγάπησαν αυτήν την προσπάθεια. Και αυτό ήταν ένα κίνητρο για παραπέρα αναζητήσεις. Ενώ μέχρι τότε... Μιλάω μέχρι το 1983, που άρχισε αυτή η προσπάθεια. Γιατί όταν λέμε αρχαιολογικός χώρος Οινιαδών, είναι ένας χώρος που είναι σ’ έναν ξεκομμένο βράχο, μέσα στον κάμπο, 20 χιλιόμετρα απ’ το Μεσολόγγι, δυτικά, της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας. Ένας, με δύσκολη διάβαση, χωματόδρομο, που κάποιοι μόνο ξένοι επισκέπτες, ιστορικοί κυρίως και τουρίστες, που γνώριζαν την ιστορία του τόπου μας, της Ελλάδας, καλύτερα από μας, με ένα... με μια φωτογραφική μηχανή ερχόντανε. Είτε ήταν αρχαιολόγοι, να μελετήσουν, να γράψουν, να φωτογραφίσουν. [01:00:00]Απ’ τη στιγμή όμως που άρχισε και αναδεικνυόταν το θέατρο, έβλεπες ανθρώπους από περιέργεια ν’ ανεβαίνουν το βουνό, νέους, γέρους, να παρακολουθούν τις εργασίες των αρχαιολόγων. Πώς γινόνταν οι ανασκαφές. Όλα, όλα αυτά γενικά. Και μάλιστα, το πήραν σαν υπόθεση δική τους. Γι’ αυτό και μετά –αυτό που σας ανέφερα πριν– η ανησυχία των κτηνοτρόφων μη χάσουν τον τόπο βόσκησης των ζώων τους, σιγά σιγά οι ίδιοι οι βοσκοί αποχώρησαν απ’ το μέρος και αποτραβήχτηκαν σ’ άλλα βουναλάκια, γιατί είδαν πλέον ότι εδώ, ακόμα και αυτοί που ήτανε τέλος πάντων, λόγω συγκυριών, δεν είχαν ένα εκπαιδευτικό, έτσι, επίπεδο παραπέρα, κατάλαβαν ότι εδώ κάτι άλλο είναι. Έβλεπες μια προσπάθεια όλης της κοινωνίας που θέλησε να αναδείξει. Και είχαμε αρκετές... Όπως και συνεχίζονται σήμερα οι επισκέψεις. Σχολείων, κυρίως από διάφορα μέρη της Ελλάδας, ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, και κυρίως αρχαιολόγων που μελετούν ακόμα την πόλη και ανασκάπτουν διάφορα σημεία. Αλλά γενικά υπήρξε, ιδίως τα πρώτα χρόνια, την πρώτη δεκαετία, ένα μεγάλο ενδιαφέρον όσον αφορά… Γιατί ήταν ένας τόπος που έβγαινε τώρα απ’ την αφάνεια. Τώρα γινόταν γνωστός και μέσα απ’ τα θεατρικά αυτά δρώμενα, το Φεστιβάλ Αρχαίου Θεάτρου Οινιαδών, όπως το είχαμε ονομάσει, την επαναλειτουργία του θεάτρου, έγινε γνωστή, όχι μονάχα στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.

Μου αναφέρατε και κάποια αδελφοποίηση που κάνατε. Θέλετε να μου πείτε περισσότερα γι’ αυτό;

Όσον αφορά; Αδελφοποίηση–

Την αδελφοποίηση–

Με ποιο;–

Με το πανεπιστήμιο του εξωτερικού.

Α, ναι. Κοιτάξτε, αυτά ήρθαν σε δεύτερο στάδιο. Θα σας πω. Το πρώτο στάδιο ήταν να γίνει η ανάδειξη του χώρου αυτού. Του μέχρι τώρα άγνωστου χώρου. Έτσι; Αφού πλέον ήρθε στην επιφάνεια το θέατρο, κυρίως το θέατρο. Και μετά κάποια χρόνια θα ‘ρθεί και το υπέροχο ναυπηγείο, οι νεώσοικοι. Εργασίες που συνεχίζονται και σήμερα. Όπως συνεχίζονται και σήμερα οι… κάποιες σωστικές εργασίες από τους αρχαιολόγους, στο αρχαίο θέατρο. Αφού λοιπόν μετά τις προσπάθειες αυτές που σας είπα, των μαθητών και νέων της Κατοχής, με τη συμπαράσταση και τη στήριξη τη δική μου, άρχισαν, έτσι, να αναδεικνύονται και να ‘ρχονται αυτά και να μπαίνει σ’ έναν δρόμο η όλη αυτή, όπως σας είπα, αυτό το θεατράκι –μιας χωρητικότητας το αρχαίο θέατρο πέντε χιλιάδων θεατών– ήταν μια ευκαιρία να γίνει ένα κέντρο πολιτισμού για όλη την περιοχή. Και τότε είχα… Έτυχε μια καλή ευκαιρία, πέρα... μετά την όλη, έτσι, καθαρισμό και αξιοποίηση του θεάτρου, είχαμε στο Αγρίνιο, το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Αγρινίου. Ήταν ένας θεσμός που το είχε κάνει η υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, σ’ όλη την Ελλάδα, που έκαναν διάφορες παραστάσεις αρχαίου θεάτρου και κωμωδιών και σύγχρονου θεάτρου σ’ όλα τα μέρη της Ελλάδας. Ήταν μια ευκαιρία, και μάλιστα είχα έρθει προσωπικά σ’ επαφή με τον δήμαρχο τότε, Αγρινίου, τον αείμνηστο Στέλιο Τσιτσιμελή. Έναν άνθρωπο, έτσι, φιλοπρόοδο, και πολλή, έτσι, αγάπη στην ελληνική... στον ελληνικό πολιτισμό και την Ιστορία. Και τον… Στην επίσκεψή μου στο σπίτι του, όπου μάλιστα –να κάνω και μια παρένθεση– είδα κι ένα έργο του αδερφού μου, του καλλιτέχνη, του ζωγράφου, του Μάκη Ρόμπολα, που του είχε χαρίσει σε μια έκθεση ζωγραφικής που είχε κάνει τότε ο αδερφός μου, το 1982. Και του λέω: «Στέλιο, αυτός ο πίνακας είναι του αδερφού μου». «Ναι -λέει-, μου τον χάρισε ο αδερφός σου, ο Μάκης ο Ρόμπολας». Ένας τύπος… Τέλος πάντων. Εxtreme. Καλός καλλιτέχνης, αλλά extreme. Λοιπόν: «Ήρθα -του λέω- γι’ αυτόν τον λόγο. Το θέατρο καθαρίστηκε. Καθαρίζεται, απ’ την άνοιξη του ‘86 άρχισαν εργασίες. Το καλοκαίρι θα καθαριστεί. Μπορούμε αυτήν την -τότε το Δημοτικό Θέατρο ετοίμαζε την κωμωδία του Αριστοφάνη “Αχαρνείς”- αυτήν την κωμωδία που ετοιμάζετε, με σκηνοθέτη τον Κύπριο Νίκο Σιαφκάλη, να περιφέρεται στην Ελλάδα, είναι ευκαιρία να ‘ρθείτε στην Κατοχή, ν’ αναβιώσει έτσι το αρχαίο θέατρο μετά από 2.000 χρόνια». Κατενθουσιάστηκε ο Στέλιος. Καλεί αμέσως τον Νίκο τον Σιαφκάλη στο σπίτι και του λέει: «Νίκο, ματαίωσε την παράσταση που θα δώσουμε στα Γιάννενα. Θα αρχίσουμε πρώτα από το αρχαίο θέατρο Οινιαδών. Θα κάνουμε την επαναλειτουργία, την αναβίωσή του μετά από 2.000 χρόνια». Και πραγματικά, έτσι κι έγινε. Έγινε... Αυτά, αυτές οι συζητήσεις γίναν τον Απρίλιο μήνα του ‘83 και η παράσταση θα γινότανε το καλοκαίρι του ‘86 – 29 Αυγούστου αν θυμάμαι καλά. Και μάλιστα, η δυσκολία ήτανε, ναι μεν το θέατρο είχε καθαριστεί, ήταν πλέον λειτουργικό, αλλά η δυσκολία, δεν υπήρχε, έτσι, ένας δρόμος, να μπορούν κάποιοι…Αλλά τέλος πάντων από έναν κατσικόδρομο που υπήρχε τότε στην ανηφοριά εκεί του λόφου, γιατί έπρεπε να ανεβεί κανείς κάποια μέτρα, μέσα από κει ήρθε το Δημοτικό Θέατρο να παρουσιάσει την πρώτη παράσταση. Έτσι άρχισε η επαναλειτουργία του θεάτρου, μ’ αυτήν την παράσταση. Αλλά κατά ευτυχή, κατά μεγάλη συγκυρία τότε, τη χρονιά εκείνη, τον Γενάρη μήνα, είχε έρθει ο ιδρυτής του Διεθνούς Κέντρου Αρχαίου Δράματος ο Χάιντς-Ούβε Χάους, Γερμανός σκηνοθέτης, στο Βερολίνο, απ’ το Βερολίνο. Ο οποίος συνδεότανε με το σκηνοθέτη του Αγρινίου, τον Νίκο τον Σιαφκάλη, του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου, για να παρουσιάσουν μια συνεργασία μεταξύ Κυπριακού Κέντρου Δράματος και Διεθνούς Κέντρου Δράματος. Και πάνω εκεί έπεσε η ιδέα, θυμάμαι, όταν επισκέφθηκαν ο Σιαφκάλης, ο σκηνοθέτης του Δημοτικού Θεάτρου, για να δει τις εργασίες του θεάτρου που γίνονταν στο αρχαίο θέατρο Οινιαδών, έτυχε να είναι και ο διευθυντής,  ο πρόεδρος του Διεθνούς Κέντρου Αρχαίου Δράματος, ο Χάιντς-Ούβε Χάους, ο Γερμανός σκηνοθέτης, ακολουθούμενος από την πρέσβειρα της… Την πρεσβεία της Ανατολικής Γερμανίας τότε, εδώ της Ελλάδος, και έναν δημοσιογράφο –δεν θυμάμαι ακριβώς το όνομά του– και μεταβαίνοντας όλοι μας στο αρχαίο θέατρο Οινιαδών, μαζί με τον πρόεδρο της κοινότητος, τον Γεράσιμο τον Κοκοτό, βλέποντας τον χώρο αυτόν, πέφτει η ιδέα απ’ τον Γερμανό σκηνοθέτη να κάνουμε εδώ στο αρχαίο θέατρο –αφού πλέον θα ‘ναι καθαρό το καλοκαίρι– το 1ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαίου Δράματος. Και έτσι ξεκίνησε μία... Ήταν μια ευτυχής συγκυρία αυτή, γιατί έτσι ξεκίνησε μια, έτσι, ευρύτερη πλέον συνεργασία, πολιτιστική συνεργασία, με ξένους φορείς. Ιδρύματα και αργότερα το Πανεπιστήμιο του Κάνσας. Και μάλιστα, εκείνο το καλοκαίρι του 1986, εκτός απ’ το Διεθνές Συνέδριο που θα… –Συμπόσιο μάλλον, Συμπόσιο, έτσι το χαρακτηρίσαμε– με θέμα το Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και Σύγχρονες Προοπτικές, κάτι τέτοιο, θυμάμαι, ήταν ο τίτλος του, θα γινόταν και ένα… Πέρα απ’ το Συμπόσιο αυτό, δύο ημερών, οργανώθηκε να γίνει και ένα θεατρικό εργαστήρι, καλώντας ηθοποιούς, ανθρώπους του θεάτρου και της τέχνης, εθελοντικά, από διάφορα... από διάφορες χώρες. Και πραγματικά, το καλοκαίρι εκείνο, εκτός από την πρώτη παράσταση του... με τους «Αχαρνείς» του Αριστοφάνη από το Δημοτικό Θέατρο, συγχρόνως, τέλος Αυγούστου με το πρώτο δεκαήμερο Σεπτεμβρίου, έγινε και το 1ο Διεθνές Συμπόσιο δέκα ημερών, όπως σας είπα, με τα θέματα αυτά και τη συμμετοχή ανθρώπων των τεχνών από διάφορα και πανεπιστήμια και θεατρικές σκηνές, με Έλληνες και ξένους ηθοποιούς. Ναι, ήτανε κάτι, κάτι δηλαδή το… Όχι απλώς πρωτόγνωρο, κάτι το συνταρακτικό για μια μικρή, έτσι, κοινότητα, να βλέπεις τον Αύγουστο του 1986 –μιλάω εδώ και πόσα τώρα, τόσα χρόνια–ανθρώπους απ’ όλα τα μήκη του πλάτου, Γιαπωνέζους, Αμερικανούς, Αυστριακούς, απ’ το Δουβλίνο της Ιρλανδίας, Κύπριους, Έλληνες, να καταφθάνουν στην Κατοχή. 29 Αυγούστου του 1986. Και να βλέπεις μια κοινωνία, μια Κατοχή να... σαν να ξυπνάει από λήθαργο. Να λέει: «Τι γίνεται εδώ; Κάτι σπουδαίο!» Πρώτη φορά βλέπανε ανθρώπους τέτοιους. Γιατί ήταν ένα χωριό η Κατοχή καθαρά αγροτικό, έτσι; Και τίποτα άλλο. Έναν τέτοιο κόσμο να περιφέρεται στα καφενεία του χωριού, να κουβεντιάζει, ν’ ακούνε. Κι αρχίζει: «Τι γίνεται; Τι θα γίνει;» Κι όλα αυτά παίξανε έναν ρολό εκεί. Έβλεπες την Κατοχή, την κοινωνία της Κατοχής, που από πριν –όπως είχαμε αναφερθεί– το ‘χαν πάρει, έτσι, πατριωτικά ν’ αναδείξουν, βλέπουν τώρα ότι εδώ πλέον τα πράγματα αναβαθμίζονται. Και όλο αυτό το μείγμα ξένων και Ελλήνων, ένα δεκαήμερο εκεί στο θέατρο, κάτω απ’ τη σκιά της βελανιδιάς, [01:10:00]παρακολουθούσαν μαθήματα σε μετάφραση ελληνική από διάφορους Έλληνες και ξένους ανθρώπους του θεάτρου. Ακόμη και πέρα από νέους, αλλά και ηλικιωμένοι από περιέργεια ανέβαιναν για ν’ ακούσουν πράγματα τώρα για την αρχαία ελληνική δραματουργία. Πράγματα άγνωστα, ξένα σ’ αυτούς. Κι όμως, ένιωσαν ότι εδώ κάτι γίνεται. Έτσι.

Θα ήθελα να μου εξηγήσετε λίγο τι ακριβώς ήτανε το Συμπόσιο Αρχαίου Δράματος; Τι περιλάμβανε;

Το Συμπόσιο… Κοιτάξτε, υπήρχαν… Σας έχω δώσει κι ένα πρόγραμμα νομίζω, κάτι, ένα σχετικό δημοσίευμα. Γινότανε έτσι, ετίθεντο θέματα όσον αφορά το αρχαίο ελληνικό δράμα στη σημερινή του εποχή. Στη σημερινή του εποχή. Θέματα τεχνοτροπίας θεατρικής, θέματα προβληματισμού, θέματα πολιτικής και θεάτρου, πώς συνδυάζονται, κυρίως επάνω σ’ αυτά. Και οι ηθοποιοί, η ομάδα αυτή των ηθοποιών… Μάλιστα πολλοί σήμερα είναι αναγνωρισμένοι και στο εξωτερικό, νέοι τότε. Παράδειγμα ο Νίκος ο Γαλανός, που ήρθε κι αυτός και συμμετείχε στο 1ο Συμπόσιο, η Παπαθανασίου, Ρόμπι Χάτσερ απ’ την Αμερική. Γνωστά ονόματα αυτά, που συμμετείχαν. Τέτοια… Μέσα απ’ αυτό, συνδύαζε θεωρητική κατάρτιση, προβληματισμό πάνω σε θέματα, έτσι, θέματα –όπως σας είπα– ελληνικής δραματουργίας, στη σύγχρονη θεώρηση. Αρχαία ελληνική τραγωδία και η σύγχρονη θεώρησή της, στον σημερινό κόσμο, και συνδυαζόταν με διάφορες, έτσι, πειραματικές σκηνές, θεατρικές σκηνές, που αυτοσχεδίαζαν οι ηθοποιοί που συμμετείχαν σ’ αυτά, σε τέτοια δρώμενα. Ήταν πολύ ενδιαφέρον. Πάρα πολύ ενδιαφέρον. Και μάλιστα, συγκινητικό ήταν το ότι πολλοί ξωμάχοι, Κατοχιανοί, που δουλεύαν εκεί στα χωριά τους, στα ρύζια και στα καρπούζια τότε –γιατί όπως σας είπα είναι ένα ευφορότατο μέρος η Κατοχή–, ανέβαιναν, αφήναν τις δουλειές στον κάμπο, σ’ ένα διάλειμμα, και ανέβαιναν στο βουναλάκι, στον λοφίσκο –τον Τρίκαρδο, όπως ονομάζουμε τον λόφο αυτόν σήμερα, απ’ τα μεσαιωνικά χρόνια– να παρακολουθήσουν και ν’ ακούσουν έστω και στα ξένα, χωρίς να ξέρουν την αγγλική γλώσσα, το τι γινόταν σ’ αυτά τα δρώμενα που γινόντανε.   Και το πιο συγκινητικό ακόμα ήταν –πραγματικά δεν θα το ξεχάσω– όταν παίχτηκε η πρώτη παράσταση με τους «Αχαρνείς» του Αριστοφάνη, απ’ το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Αγρινίου, και μάλιστα παίχτηκε κάτω απ’ το φως του αυγουστιάτικου ήλιου, γιατί δεν υπήρχε φωτισμός. Ξεκινήσαμε έτσι, με πρωτόγονα μέσα. Κάτω απ’ το φως του ήλιου, το ηλιοβασίλεμα, να βλέπεις, Νικολέτα, έναν κόσμο, απ’ τον δρόμο, έτσι; Απ’ τον κατσικόδρομο ν’ ανεβαίνει, ν’ ανηφορίζει, σαν ένα τεράστιο φίδι, μέχρι να φτάσει, και οι γέροντες και νέοι, κάθε ηλικίας… Ακόμα και οι γυναίκες –μιλάμε για το 1986– με τις μαντίλες, όπως ήταν οι παραδοσιακές που φορούσαν τότε οι παλιές γυναίκες της Κατοχής. Να ανεβαίνουν εκεί πάνω για να παρακολουθήσουν αυτά. Ήτανε μια… Και ξωμάχοι που κατευθείαν απ’ τα χωράφια τους, πριν πάνε στο χωριό τους να ετοιμαστούν, εκεί άφηναν το τρακτέρ, κάτω στο πάρκινγκ των αυτοκινήτων, και ανέβαιναν με τα λερωμένα ρούχα να παρακολουθήσουν... Για πρώτη φορά στη ζωή τους είδαν αρχαίο ελληνικό δράμα. Ήταν κάτι το συγκινητικό. Αφήστε δε που η προσέλευση ήτανε... Τι να σας πω! Οι θεατές απ’ τα καθίσματα επάνω, τον χώρο των καθισμάτων και κρέμονταν λες και ήταν σταφύλι, τόσο…Παρόλο που το θέατρο έχει φθαρεί απ’ τον χρόνο και έχει καταστραφεί αρκετά. Ήτανε κάτι το συγκινητικό. Και ήταν ένα γεγονός το οποίο ήταν όχι μονάχα για την Κατοχή, αλλά γενικότερα για τη Δυτική Ελλάδα, πλέον… Ένα γεγονός ιστορικής σημασίας όσον αφορά τον πολιτισμό. Η ανάδειξη ενός αρχαίου θεάτρου μετά από 2.000 χρόνια.

Πώς αισθανθήκατε με όλα αυτά που αντικρίζατε εκείνη την περίοδο; Τι συναισθήματα σας γεννήθηκαν;

Έτσι, πραγματικά, όχι απλώς τυπικά, να πω έτσι, συγκίνηση και περηφάνια. Αλλά ήταν για μένα κάτι το… Δηλαδή, έτσι, μία ανακούφιση, μία, έτσι, ευχαρίστηση, που μετά από τόση προσπάθεια, τόσων χρόνων, είχαμε αυτό το αποτέλεσμα. Και πίστεψα ότι αυτή η ανάδειξη, όλη αυτή η κίνηση η πολιτιστική, θα ωφελήσει τον τόπο, θα δώσει στο χωριό μια περισσότερη, έτσι, άνθηση όσον αφορά τα πολιτιστικά δρώμενα. Η οποία πραγματικά ήρθε την επόμενη δεκαετία, μπορώ να πω, εικοσαετία, με κέντρο το αρχαίο θέατρο Οινιαδών και με άλλες δράσεις που θα γίνουν γύρω απ’ αυτό πάντα, με κέντρο το αρχαίο ελληνικό δράμα. Όπως παράδειγμα, συνεργασία μετά που θα έρθουν, με ξένα πανεπιστήμια, όπως το Πανεπιστήμιο του Κάνσας και άλλες σχολές του εξωτερικού.

Θέλετε να μου μιλήσετε και γι’ αυτές τις συνεργασίες με τα ξένα πανεπιστήμια;

Ναι. Όπως σας είπα, με το 1ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαίου Ελληνικού Δράματος που έγινε στο χώρο του θεάτρου, κάτω απ’ τις... από τον ίσκιο της αιωνόβιας βελανιδιάς, μαζί με τον Γερμανό σκηνοθέτη, το Χάιντς-Ούβε Χάους, τον Βερολινέζο… Με τον οποίο διατηρώ ακόμα, έτσι, επαφή και επικοινωνία και αναμιμνήσκεται των αρχαίων αυτών καιρών που δουλέψαμε μαζί. Ήταν ένας ευχάριστος τύπος, πραγματικά. Έτσι, με ελληνικό ταπεραμέντο, και λάτρη της ελληνικής παιδείας. Αυτός είχε μια συνεργασία με τον πρύτανη του Πανεπιστημίου του Κάνσας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Τον οποίον κάλεσε να έρθει στο Συμπόσιο που θα γινόταν στην Κατοχή, στο αρχαίο θέατρο, και ήρθε. Ο Άντριου Τσουμπάκι. Ένας σοβαρός επιστήμονας, με γιαπωνέζικο στυλ και πολύ, έτσι, πειθαρχημένο και προγραμματισμένος. Ήρθε, συμμετείχε κι αυτός, έκαμε την ανακοίνωση, και στη συνέχεια πλέον, εκείνο το καλοκαίρι, μετά το τέλος του Συμποσίου που έγινε, καθίσαμε στην αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου Κατοχής να συζητήσουμε τι… Βέβαια αυτή ήταν… Όσον αφορά τα θέματα αυτά, έτσι, τι μπορεί άλλο να γίνει πέρα από το ανέβασμα μιας αρχαίας τραγωδίας, το βλέπανε και περισσότερο, έτσι, περισσότερο σαν ευρύτερο πλέον άνοιγμα προς τα θέματα του πολιτισμού. Καθίσαμε, όλοι αυτοί οι επιστήμονες, οι ειδικοί που σας ανέφερα. Ο πρόεδρος της κοινότητας και άλλοι φορείς, έτσι, αρμόδιοι, εκπρόσωποι, να συζητήσουμε τι μέλλει γενέσθαι. Και πέφτει η ιδέα απ’ τον Τσουμπάκι και τον Χάους, τους δύο σκηνοθέτες, την επόμενη χρονιά, το 1987, να παιχτεί στο αρχαίο θέατρο, απ’ το Διεθνές Κέντρο Αρχαίου Δράματος, η τραγωδία του Σοφοκλή «Αντιγόνη». Με συμμετοχή Ελλήνων, με συμμετοχή καλλιτεχνών από διάφορους... από διάφορες χώρες. Έτσι, γίνεται ένα διεθνές κέντρο πλέον, όχι μονάχα Κέντρο Δράματος, Διεθνές Κέντρο Αρχαίου Δράματος. Έτσι λοιπόν, οργανώνεται ώστε με το Διεθνές Κέντρο –αυτό που σας είπα– που είχε έδρα το Αγρίνιο και τη συνεργασία με την κοινότητα Κατοχής και τον Πολιτιστικό Όμιλο Κατοχής, όπου ήμουν υπεύθυνος, θα οργανώναμε ένα τέτοιο – πες το– μια θεατρική παράσταση στα αγγλικά δοσμένη, την «Αντιγόνη», με κομμάτια... Με Έλληνες και ξένους ηθοποιούς, με τα σπουδαιότερα κομμάτια στα ελληνικά. Θα αποδιδόταν απ’ τους ξένους φοιτητές. Έτσι, λοιπόν συγχρόνως, πέρα απ’ την «Αντιγόνη» θα γινόταν και το 2ο Διεθνές Συμπόσιο. Πάλι με θέματα ελληνικής... αρχαίας ελληνικής δραματουργίας. Έτσι λοιπόν, την επόμενη χρονιά, το 1987, μετά από πρόσκληση που απηύθυνε το Διεθνές Κέντρο Αρχαίου Δράματος, όπου, όπως σας είπα, υπεύθυνος ήτανε Ούβε Χάους, ο Βερολινέζους σκηνοθέτης, δήλωσαν συμμετοχή αρκετοί ξένοι, κυρίως μεταπτυχιακοί φοιτητές του Θεάτρου, περισσότερο ήτανε απ’ την Αμερική, και Έλληνες από δω, ηθοποιοί.  Αλλά υπήρχαν ορισμένα πρακτικά ζητήματα που έπρεπε να λυθούν. Γιατί ήτανε μια κοινότητα που δεν διέθετε την υποδομή που θα μπορούσε, για να… Όσον αφορά εγκατάσταση των ξένων επισκεπτών, των φοιτητών και άλλων ανθρώπων της τέχνης. Υπήρχαν κάποια ζητήματα, παραμονής και φιλοξενίας. Και κυρίως, στο οικονομικό μέρος, της φιλοξενίας, της στέγασης. Ευτυχώς, υπήρχε εδώ στο Νεοχώρι… Ναι, στη συζήτηση, αφού πλέον… Συγγνώμη. Στη συζήτηση που έγινε, το πώς θα γίνουν αυτά, ποια παράσταση θα πάρει, τα θέματα, να στείλουμε προσκλήσεις σε πρεσβείες, σε διάφορα πανεπιστήμια κτλ., προέκυψε το θέμα της φιλοξενίας. Φιλοξενία θα μπορούσε να γίνει σε ξενοδοχεία, γιατί δεν υπήρχαν εδώ ειδικά, μόνο Μεσολόγγι, Αγρίνιο, Αστακό, αν θα μπορούσαν. Το οποίο θα [01:20:00]κόστιζε πάρα πολύ. Όταν λέμε τη φιλοξενία… Και οικονομικά, το Κέντρο Διεθνούς Δράματος δεν είχε οικονομική άνεση. Εκτός από κάποια μέλη που είμαστε ιδρυτικά –όπως και ο ομιλών– και δεν είχαμε την οικονομική άνεση να αναλάβουμε όλο το κόστος αυτό. Απευθυνθήκαμε στη Νομαρχία της Αιτωλοακαρνανίας τότε, και μάλιστα ο νομάρχης –πρέπει να το αναφέρω αυτό–, ο Βαγγέλης Γιαννακούλιας, θυμάμαι το όνομά του, στήριξε με κάθε τρόπο την όλη αυτή προσπάθεια. Και πριν, για την αξιοποίηση, όσον αφορά τα έργα υποδομής που θα γινόνταν, αλλά και τώρα, με μια καλή δαπάνη για να αξιοποιηθεί όλος ο χώρος. Ανέλαβε ένα μέρος του κόστους, της προσπάθειας αυτής, του ερχομού των ξένων, με τον Δήμο Αγρινίου, ένα μέρος. Και η Κατοχή αναλάμβανε τη φιλοξενία, όσον αφορά τον ύπνο και την εστίαση των ξένων. Και κατά συγκυρία, ήμασταν τυχεροί. Γιατί εδώ στο Νεοχώρι, υπήρχε ένα γηροκομείο, το οποίο είχε χτίσει, είχε παραχωρήσει, ιδρύσει, ένας ευεργέτης εδώ τοπικός, ο Γιώργος ο Κορδόσης. Ένας μεγαλέμπορος, ο οποίος είχε ιδρύσει τότε, 1977, ένα γηροκομείο για τους τρόφιμους εδώ γέροντες του Νεοχωρίου. Το οποίο, μετά από δύο τρία χρόνια λειτουργίας έκλεισε, γιατί η νοοτροπία των παλιών ανθρώπων ήταν να μην πηγαίνουν στα γηροκομεία, να κάθονται στο σπίτι: «Α, εγώ τον πατέρα μου δεν θα το στείλω στο νοσοκομείο». Αυτή ήταν η νοοτροπία. Αυτό λοιπόν ήταν κενό. Είχε όμως όλο τον εξοπλισμό. Κρεβάτια, κουζίνες, τα πάντα, ό,τι μπορεί κανείς… Εκεί λοιπόν, τον πρώτο και τον δεύτερο χρόνο ήρθαν αυτοί, τους φιλοξενήσαμε εκεί, λύνοντας έτσι το πρόβλημα και έτσι, σιγά σιγά, άρχισε πλέον να δραστηριοποιούμαστε και να έρχονται κι άλλες μετά πανεπιστημιακές σχολές. Και στη συνέχεια, επειδή εμείς… Εγώ προσωπικά, σαν Κατοχιανός  αλλά κι άλλοι Κατοχιανοί –ναι μεν μένω τώρα στο Νεοχώρι, αλλά οι ρίζες μου είναι κατοχιανές και δεν αποχωρίζομαι την Κατοχή– δεν θέλαμε οι φοιτητές και οι καθηγητές να μένουν στο γηροκομείο, στο Νεοχώρι. Που ‘ναι... Μας χωρίζει μόνο το ποτάμι απ’ την Κατοχή. Εγώ ήθελα περισσότερο τον ξένο αυτόν κόσμο, να ‘ναι στο χωριό μου, την Κατοχή. Γι’ αυτό απαγκιστρωθήκαμε απ’ το Νεοχώρι και τα επόμενα δύο χρόνια διοχετεύσαμε τους ξένους αυτούς σε σπίτια φίλων, γνωστών, να φιλοξενούνται σε οικογένειες, έτσι, Κατοχιανών. Ώσπου έγινε μετά το νέο διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου του 1ου, και το σχολείο τους καλοκαιρινούς μήνες το μετατρέπαμε σε ξενώνες, σε ξενώνα, αφού πλέον υπήρχε το υλικό απ’ το γηροκομείο του Νεοχωρίου, έτσι; Όλο το υλικό. Και έτσι, ευοδώθηκε όλη αυτή η προσπάθεια. Αρκεί να πω… Δεν μπορώ να παραγνωρίσω βέβαια και τη συμμετοχή του κόσμου. Έτσι; Το πήραν κάτι δικό τους. Δηλαδή, βλέπαν τους ανθρώπους αυτούς και ήταν μία καλή ώσμωση μεταξύ ξένων, κυρίως πανεπιστημιακών σχολών, και νέων της Κατοχής. Που τα παιδιά τότε αρχίζανε και βγαίνανε, μαθαίναν ξένες γλώσσες, κυρίως αγγλικά, και είχαν μία άριστη επικοινωνία με τους… και τους καλλιτέχνες αλλά και τον φοιτητικό κόσμο που κυκλοφορούσε μέσα, τις ελεύθερες ώρες, έτσι, μέσα στον χώρο, στο περιβάλλον της Κατοχής. Και από τότε μετά, αφού πλέον ήρθε και το Πανεπιστήμιο του Κάνσας, όπου ήτανε ο Τσουμπάκι που σας είπα, ο πρύτανης, για να παίξουν στον χώρο του θεάτρου την κωμωδία… Του Σοφοκλή την «Αντιγόνη». Μετά από αυτό, μετά τη δεύτερη χρονιά, καταρτίστηκε ένα πρόγραμμα, πέρα απ’ το θεατρικό μέρος, πώς μπορούμε, κοινότητα Κατοχής και Πανεπιστήμιο του Κάνσας –πλέον τ’ ανέλαβε το Κάνσας–, πώς να πω; Πιο ουσιαστικά, η κοινότητα Κατοχής σύναψε τότε μια σχέση με το Πανεπιστήμιο του Κάνσας, όσον αφορά το πολιτιστικό μέρος. Θεατρικές παραστάσεις, ανταλλαγές φοιτητών, μαθήματα σε αγγλική γλώσσα κτλ., τέτοιες ανταλλαγές. Και το πρόγραμμα αυτό ευοδώθηκε απ’ το 1987 μέχρι και σήμερα… Μέχρι και σήμερα. Έτσι είναι μία μακρά ιστορία αυτό, έχει μια… Είναι μεγάλη ιστορία. Όσον αφορά τις λεπτομέρειες του προγράμματος, μπορεί να δείτε ίσως σε κάποιο δημοσίευμα που σας έχω δώσει, να δείτε τι περιελάμβανε περίπου αυτό το πρόγραμμα.

Είχε–

Θέλω να πω, δηλαδή νιώθω περήφανος, γιατί τότε, μιλάμε για τα δεδομένα της εποχής, 1986, μια μικρή κοινότητα τριών χιλιάδων κατοίκων, μ’ έναν πληθυσμό 95% γεωργών, κτηνοτρόφων, μια ομάδα ανθρώπων μπόρεσε και έφερε στην επιφάνεια το όλο αυτό. Που για μένα είναι μεγάλης σημασίας και ο αντίκτυπος φαίνεται μέχρι και σήμερα. Περιττό να σας πω ότι ξένες εφημερίδες, δημοσιεύσεις κτλ. αναφέρονταν για έναν τόπο τέτοιον, για μια θερμή φιλοξενία, το τι βρήκανε εδώ κάτω. Δηλαδή μια κατάσταση που... τόσο ένθερμη από πλευράς ανθρώπινης, έτσι, αυτής, συμπεριφοράς, έτσι, χημείας, ψυχολογίας, που ακολουθεί μέχρι και σήμερα. Αλλά για τα τότε, εκείνα τα χρόνια ήτανε κάτι πρωτόγνωρο και δεν ξέρω αν είχε ξαναγίνει στην Ελλάδα μια τέτοια προσπάθεια. Ε, βέβαια σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει όσον αφορά τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, στις συνεργασίες, πολιτιστικές ανταλλαγές κτλ. Αλλά για μας αυτό ήταν κάτι… Μάλλον να πω η κορωνίδα. Η κορωνίδα και η Κατοχή είχε γίνει ένα ζηλευτό… Δηλαδή ο λόγος της όλης περιοχής εδώ, ήταν η Κατοχή. «Να τι κάνει η Κατοχή, να τι κάνει η Κατοχή». Με το… Με όλα αυτά που γίνονταν τότε. Κάτι που η ευρύτερη εδώ περιοχή δεν είχε την τύχη να τα ζήσει.

Τι άλλο θα θέλατε να συμπληρώσετε;

Ναι, να πω. Καλά, μπορεί να λέει κανείς ώρες ολόκληρες έτσι… Είναι μεγάλο, έτσι, όλο αυτό το... η ιστορική αυτή διαδρομή, όλο αυτό το χρονικό. Σας είπα, νιώθω γεμάτος ψυχικά που συνέβαλα, με το κατά δύναμιν τέλος πάντων, μέσα από διάφορες, έτσι, με διάφορες συλλογικές δράσεις και ατομικές, προσωπικές, στην ανάδειξη αυτού του χώρου. Και τα πρώτα χρόνια, τα πρώτα ειδικά χρόνια, την πρώτη δεκαετία μπορώ να πω, απ’ το ‘86-‘96, ήταν μία δεκαετία, μπορώ να το πω, να χαρακτηρίσω, σαν χρυσός αιώνας πολιτιστικών δράσεων για την κοινότητα Κατοχής. Περιττό να σας αναφέρω ότι μορφές του θεάτρου, Σπύρος Ευαγγελάτος, Κώστας Καζάκος, Θεοδωράκης κι άλλοι, έτσι, καλλιτέχνες σπουδαίοι, μουσικοί και του θεάτρου. Ξαρχάκος. Με συναυλίες. Ήταν σ’ ένα άλλο επίπεδο, δεν ήταν απλώς μόνο μια θεατρική παράσταση και φύγαμε. Ακολουθούσαν κι άλλα δρώμενα, γύρω απ’ αυτό. Καταλάβατε; Μορφωτικά, γύρω από την τέχνη του θεάτρου, συμπόσια, θεατρικά εργαστήρια, με ανθρώπους σπουδαίους. Ο Νίκος… Ο Κώστας ο Νίτσος, ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου. Σε μεγάλη ηλικία. Ήρθε να παρακολουθήσει απ’ την Αθήνα, την εποχή εκείνη, στο αρχαίο θέατρο, αυτά τα Συμπόσια. Σε μεγάλη ηλικία. Τι να σας πω τώρα; Η Αιμιλία… Όλοι οι μεγάλοι δραματουργοί. Η Λυδία Κονιόρδου, η μετέπειτα υπουργός. Η Αιμιλία Υψηλάντη, και πολλά. Όλα τα ονόματα. Και μάλιστα, να μην ξεχάσω να πω ότι με την προσπάθεια και την ιδέα που είχαμε, καταφέραμε το φεστιβάλ και μάλιστα το χαρακτηρίσαμε –βέβαια η λέξη φεστιβάλ δεν μου αρέσει αλλά έχει επικρατήσει– Φεστιβάλ Αρχαίου Θεάτρου Οινιαδών. Όχι Φεστιβάλ Οινιαδών, όπως επικράτησε σε κάποιους. Να ακούγεται η λέξη «Αρχαίου Θεάτρου». Χτυπάει διαφορετικά. Φεστιβάλ Αρχαίου Θεάτρου Οινιαδών, γιατί γίνεται στο αρχαίο θέατρο. Και μάλιστα καταφέραμε, με επιστολή που έστειλα μέσω του Πολιτιστικού Συλλόγου τότε στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού, να μπορέσουμε να εντάξουμε αυτές τις εκδηλώσεις στα διάφορα φεστιβάλ, στις πολιτιστικές εκδηλώσεις που έκανε ο Οργανισμός Τουρισμού. Επίδαυρο, Ηρώδειο κτλ. Κάτι που έγινε αργότερα –αυτό, αν θυμάμαι, την επιστολή την είχα στείλει το ‘91, αν θυμάμαι– αργότερα επί υπουργού Πολιτισμού, του Λιβανού, του Διονύση Λιβανού, σε μια επίσκεψη που κάναμε τότε με τον πρόεδρο της κοινότητας, τον Αντρέα τον Λαχανά, στο γραφείο του. Του ζητήσαμε να εντάξει το Φεστιβάλ Αρχαίου Θεάτρου Οινιαδών στο Φεστιβάλ Αθηνών. Και πραγματικά, ήταν πολύ θετικό αυτό, το ενέταξε, στο Φεστιβάλ... στο Φεστιβάλ Αθηνών, που αυτό είχε πολύ θετικά, έτσι… Πέρα από το κύρος που θα 'παιρνε, γιατί εντασσόταν πλέον στο πρόγραμμα, στα έντυπα που εξέδιδε το υπουργείο Πολιτισμού και το Φεστιβάλ Οινιάδων. Όπως… Και κάποιες παραστάσεις σπουδαίες που γινόνταν στην Επίδαυρο, στο Ηρώδειο και σε άλλα θέατρα, Δωδώνη, πολλές απ’ αυτές τις παραστάσεις ερχόνταν και παίζονταν σε μας εδώ. Χωρίς η κοινότητα Κατοχής να ξοδεύει ούτε ένα... δραχμή. Ούτε ένα… μία δραχμή. Και μάλιστα είχε και οικονομικό όφελος, γιατί από τις εισπράξεις των εισιτηρίων, η κοινότητα Κατοχής για τα έξοδά της έπαιρνε το [01:30:00]30%. Κάτι που δυστυχώς… Εκείνο που με λυπεί, είναι ότι…Με λυπεί και μάλιστα πολύ και το φέρνω γι’ αυτό και απ’ το 1998 και μετά αποχώρησα από την όλη αυτή, έτσι, δράση, την πολιτιστική. Με λύπησε το γεγονός, απ’ τη στιγμή που οι κοινότητες μετά μπήκαν σ' ένα άλλο σχήμα. Ήρθε ένα σχήμα, έτσι, Τοπικής Αυτοδιοίκησης, «Καποδίστριας». Κι αργότερα «Καλλικράτης», πιο ευρύτερο σχήμα. Όπου οι Κοινότητες αυτές ενσωματώθηκαν σ’ ένα ευρύτερο σχήμα και πλέον η Κατοχή έχασε πλέον να έχει τον πρώτο λόγο πάνω σε όλα αυτά που ζήσαμε εμείς, όλα αυτά τα χρόνια. Κυρίως την πρώτη δεκαετία, τη χρυσή δεκαετία της πολιτιστικής ανάδειξης και ανέλιξης αυτού του τόπου. Και ήρθαν άνθρωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, είτε από άγνοια είτε από... δεν είχαν ενδιαφέρον γι’ αυτά τα πράγματα. Κάπως το θεωρούσαν σαν όχι τόσο κύριο έργο και φρόντιζαν περισσότερο αν θα κάνουν έργα υποδομής, δρόμους, υπονόμους και δεν ξέρω τι, σχολικά κτίρια, και το παραμέλησαν το μέρος. Ίσως έλλειψης κουλτούρας, δεν ξέρω πώς να το πω, χωρίς να τους κατηγορήσω. Αλλά το άφησαν κάπως στο περιθώριο και δεν είχε αυτό που εμείς ζήσαμε αυτά τα χρόνια, με τον τρόπο αυτόν και με τις δράσεις αυτές.   Κατέληξε πλέον να γίνεται κάποια παράσταση, κάποιες παραστάσεις το καλοκαίρι από θιάσους περιφερόμενους, με οικονομικό μεγάλο... ζημιά απ’ τους δήμους και τίποτε άλλο. Πολιτιστικά εργαστήρια, συμπόσια, διεθνή συνέδρια που γινόνταν αυτά, αυτήν τη δεκαετία πλέον έχουνε εκλείψει. Γιατί δεν είναι αρκετό μόνο, δεν το θεωρώ προσωπικά –βέβαια έχω μια αντίληψη των πραγμάτων– δεν το θεωρώ σπουδαίο γεγονός το να ‘ρχεται ένας μουσικός, τέλος πάντων, να παίζει μια, απλώς να κάνει μια συναυλία, τι, ελαφράς ή κάποιας άλλης λαϊκής μουσικής, σ’ έναν χώρο που είναι, έτσι, ταγμένος να υπηρετήσει άλλα πράγματα. Ε, κάπως έχει ξεθωριάσει το πράγμα. Αλλά ελπίζω να βρεθούν αργότερα οι άνθρωποι, στο μέλλον, να μελετήσουν την όλη ιστορία αυτή, της πολιτιστικής διαδρομής, και να θελήσουν πάλι να το αναβαθμίσουν.

Σας λυπεί αυτό που έχει γίνει τώρα;

Με λυπεί, γιατί δεν βλέπω το ανάλογο ενδιαφέρον. Θα μπορούσαν πολλά πράγματα. Μάλιστα στα πρώτα σχέδια που κάναμε τότε, σε διάφορες, έτσι, ανταλλαγές απόψεων που δίναμε, θέλαμε να δούμε κάτι άλλο, μια άλλη αναβάθμιση, και πολιτιστική, αλλά και όσον αφορά θέματα υποδομών που θα εξυπηρετούσαν τον σκοπό αυτό. Αλλά εντάξει, έτσι είναι αυτό. Είναι θέματα ανθρώπων, να έχουν ευρύ πνεύμα και ελπίζω στο μέλλον να βρεθούν κάποιοι, είτε αυτοί λέγονται τοπικοί άρχοντες είτε πολιτιστικοί φορείς, να προχωρήσουν σε κάτι παραπέρα. Θα ‘ναι καλό για όλους μας και κυρίως για τους νέους. Για τους νέους, για την κοινωνία της ευρύτερης περιοχής, που δυστυχώς η περιοχή μας ερημώνεται. Οι νέοι χωρίς, έτσι… Γιατί αυτή η πολιτιστική κίνηση θα μπορούσε να φέρει μια γενικότερη, έτσι, οικονομική έστω, μικρή ανάπτυξη στην όλη, αν και η γεωργική περιοχή, αλλά σε θέματα πολιτισμού, ώστε κάποια μερίδα της νεολαίας, πεπαιδευμένης, που έχουν πάρει κάποια πτυχία, να ασχοληθούν και μ’ αυτά τα πράγματα εδώ κάτω περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα, που δυστυχώς αναχωρούν για τα μεγάλα αστικά κέντρα οι νέοι μας.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ, κύριε Γιώργο!

Να ‘στε καλά! Ήταν χαρά και τιμή μου που δόθηκε η ευκαιρία, έτσι, να σας δώσω ορισμένες πληροφορίες για την όλη αυτή πορεία, εδώ, της πολιτιστικής δράσης μιας μικρής κοινότητας. Και να σας ευχηθώ όλα αυτά που ακούσατε και καταγράψατε να έχουν ένα καλό έτσι... να αποτελέσουν ένα... όχι έναυσμα, ένα καλό υλικό, σαν μια... Πώς να πούμε; Και μια, έτσι, γνώση για σας, τους νεότερους.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ!

Να ‘στε καλά! Κι εγώ.

Και εσείς!