[00:00:00]Καλησπέρα σας.

Καλησπέρα.

Πώς ονομάζεστε;

Καλλής Νικόλαος.

Είναι Δευτέρα 8 Αυγούστου 2022, είμαι με τον κύριο Νικόλαο Καλλή, βρισκόμαστε στα Ιωάννινα, εγώ ονομάζομαι Μάριος Γραμματικούδης και ξεκινάμε. Κύριε Νίκο ευχαριστώ πολύ που με δεχτήκατε.

Να είστε καλά ευχαριστώ.

Και για την αποδοχή. Να είστε καλά. ξεκινώντας, θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια για σας; Για την παιδική σας ηλικία; Για την καταγωγή σας;

Η καταγωγή είναι από τα Γιάννενα, από τα χωριά της Δωδώνης. Γεννήθηκα στα Γιάννενα, εδώ πήγα σχολείο και μετά ασχολήθηκα με τις τέχνες, με την λαϊκή τέχνη πρώτα, και στην συνέχεια με τις εικαστικές τέχνες.

Τί θυμάστε έτσι με λίγα λόγια από τα παιδικά χρόνια; Παιδικοεφηβικά χρόνια.

Λαϊκή γειτονιά, παρέα, παιχνίδι στην αλάνα, όπως όλοι οι άνθρωποι εκείνον τον καιρό. Τα Γιάννενα ήταν μικρά, γνωριζόμαστε όλοι μεταξύ μας. Άλλες εποχές. Σχολείο, η πλατεία των Ιωαννίνων, μαζευόμαστε και παίζαμε παιδιά από όλες τις γειτονιές, έτσι πιο ανθρωπινά πιο… Μετά η πόλη μεγάλωσε, εμείς σιγά-σιγά φύγαμε, αλλάξαν τα πράγματα.

Επομένως, πώς ήταν κατά την γνώμη σας τα Γιάννενα εκείνης της εποχής; Ήταν καλυτέρα από σήμερα; Χειροτέρα;

Εντάξει, κάθε εποχή έχει τα δικά της, δεν θεωρώ καλύτερα ή χειρότερα, αλλά ήταν μια άλλη εποχή που πέρασε και δεν ξαναγυρίζει. Υπήρχαν μυρωδιές ας πούμε, το βράδυ πέρναγες και μύριζε το γιασεμί στις αυλές. Σήμερα με τον όγκο των αυτοκινήτων που υπάρχει και με τον τρόπο ζωής, και με το μέγεθος της πόλης –γιατί έχουν γίνει 10 φορές μεγαλύτερα τα Γιάννενα από ό,τι ήταν– σίγουρα έχει πάψει αυτό που ξέραμε παλιά. Δηλαδή, θύμιζε χωριό πιο πολύ. Εντάξει, είναι μια εποχή που νοσταλγείς, την θυμάσαι αλλά άλλαξε, όπως έχουν αλλάξει όλες οι πόλεις.

Η ενασχόλησή σας με την τέχνη πώς προέκυψε; Ήταν κάτι που το θέλατε από νεαρή ηλικία; Από παιδάκι;

Ξεκίνησε από πολύ μικρή, από το δημοτικό. Αντέγραφα ό,τι εικόνα έβλεπα. Δηλαδή το αναγνωστικό ας πούμε του δημοτικού είχε κάποιες εικόνες -κάκιστες βέβαια- αλλά αυτές αντιγράφαμε. Δεν μπορώ να το εξηγήσω. Δεν είχα κάτι, ούτε στην οικογένεια, ούτε κάποιο πρότυπο για να πω ότι από εκεί… Αυτό ήρθε από μόνο του δηλαδή, το ήθελα. Από 8 χρονών, από εικονογραφημένα περιοδικά ξεκίνησα –η οικογένεια μου είχε περίπτερο και επειδή υπήρχε ο τύπος της εποχής– τα εικονογραφημένα κτλ. ό,τι υπήρχε το αντιγράφαμε. Έτσι ξεκίνησα σιγά-σιγά.

Επομένως αυτό σας τραβούσε από πολύ μικρή ηλικία έτσι;

Ναι.

Όντας παιδάκι, ονειρευόσασταν να μεγαλώσετε να ασχοληθείτε με την τέχνη επαγγελματικά; Να δημιουργήσετε το εργαστήριο; Τί όνειρα κάνατε –αυτό θέλω να πω– σχετικά με την τέχνη;

Ναι, εγώ όταν τελείωσα το δημοτικό. Πήγα γυμνάσιο, υπήρξαν κάποια γεγονότα που αναγκάστηκα να σταματήσω το γυμνάσιο, μετά… Η τέχνη στα Γιάννενα τότε, δηλαδή δεν υπήρχε η εικαστική τέχνη, δεν υπήρχε σαν… Δηλαδή να δούμε κάτι, να πάμε ή κάποιο μουσείο ή κάποια πινακοθήκη κτλ. -πέρα από το μουσείο του Βρέλλη που πήγαμε σαν παιδάκια στο δημοτικό, που δεν καταλαβαίναμε και καλά τί είναι αυτό, δηλαδή τα κέρινα ομοιώματα, πώς γίνονται δηλαδή- διαδεδομένο εδώ ήταν η ασημουργία. Και δούλεψα δηλαδή σε εργαστήριο ασημικών. Ξεκίνησα να δουλεύω εκεί και μετά πήγα στην σχολή, του ΟΑΕΔ, νυχτερινή. Παράλληλα δηλαδή, πήγα στην σχολή αυτή. Αυτή ήταν η πρώτη ενασχόληση με την τέχνη, την λαϊκή τέχνη. Και για κάποια χρόνια δούλεψα στη λαϊκή τέχνη. Βέβαια σχεδίαζα πάντα, και δικά μου κομμάτια. Και ζωγράφιζα. Αυτοδίδακτα, όσο μπορούσα. Δηλαδή δεν υπήρχε δάσκαλος, δεν υπήρχε κάτι εδώ να μάθω με ζωγραφική. Και το έψαχνα. Δούλεψα όμως στις λαϊκές τέχνες. Μετά έκανα και εργαστήριο με ξύλινα, φτιάχναμε σκευή τορναριστά κτλ. Που και αυτά είναι διαδεδομένα εδώ, τα Βλαχοχώρια ας πούμε εδώ, Μέτσοβο κτλ. παράγουν τέτοια πράγματα. Αυτά είχαμε, αυτά βρίσκαμε ας πούμε, να μάθουμε κάποια τέχνη. Και σιγά-σιγά εξελίχθηκα -μελετώντας από μόνος μου- εξελίχθηκα στις εικαστικές τέχνες, ζωγραφική ας πούμε.

Θεωρείτε ότι η παρουσία σας στο εργαστήριο ήταν εποικοδομητική; Ας πούμε κάτι σαν σχολείο;

Ναι, σίγουρα υπήρχε μια επαφή γιατί και σχέδιο υπήρχε και στην σχολή μαθαίναμε κάποιο σχέδιο αιγυπτιακό κτλ. Επαναλαμβανόμενο δηλαδή, όπως είναι το τρίγλυφο το βυζαντινό, αργότερα το συνάντησα στην βυζαντινή τέχνη. Ήταν ναι σχολείο δηλαδή σίγουρα.

Στο εργαστήριο αυτό ασχολούσασταν με την λαϊκή τέχνη, μας είπατε. Ασχολούσασταν δηλαδή με αργυροτεχνία;

Αργυροτεχνία στην αρχή, έκανα εργαστήριο μετά μόνος μου, δούλευα για κάποιους εδώ, έφτιαχνα κάποια κομμάτια και προσπαθούσα να τα πουλήσω μόνος. Ταξίδεψα πολύ με τον εργοδότη μου τότε, όταν δούλευα μικρός, σχεδόν σε όλα την Ελλάδα: Κρήτη, Αίγινα, Κέρκυρα. Γιατί[00:05:00] τροφοδοτούσαμε μαγαζιά. Φτιάχναμε, μετά και τα πηγαίναμε τα πουλάγαμε εκεί πέρα. Και αυτό πάλι μου έδωσε. Γγιατί όταν είδα την Κρήτη, το Ηράκλειο, όταν ήμουν 14 χρονών, σε σχέση με τα Γιάννενα ήταν μέρα με την νύχτα έτσι; Δηλαδή άλλος κόσμος, τουρισμός, άλλα μαγαζιά, ήταν εμπειρία. Βέβαια άνοιγαν ορίζοντες.

Και μιας και το αναφέρατε για την σχολή, θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια για τις σπουδές σας; Αυτές που ακολουθήσατε.

Σπουδές αυτό έκανα, τελείωσα την σχολή αργυροχοΐας. Παράλληλα με το εργαστήριο που δούλευα τότε, και το εργαστήριο που έφτιαξα μόνος μου μετά. Κάποια στιγμή τα μέταλλα αυξήθηκαν τραγικά, και αυτή η δουλειά έπαψε. Δηλαδή δεν είχαμε δουλειά.

Εννοείτε το κόστος;

Αυξήθηκε το ασήμι, υπήρχε μια άνοδος δηλαδή των μετάλλων οικονομική, και ήταν ασύμφορο να φτιάξεις κομμάτια και να πουλήσεις. Δηλαδή υπήρξε μια ανατροπή εκεί. Εκεί φύγαμε πολλοί από το επάγγελμα. Οι συμμαθητές μου στην σχολή κτλ. οι περισσότεροι φύγανε. Πολύ ελάχιστοι μείνανε και αυτοί με πολύ μεγάλη δυσκολία. Και αργότερα ξαναμπήκαν και πια ζούνε από αυτό, είναι λίγοι αυτοί. Τα περισσότερα παιδιά φύγανε. Από εκεί και μετά, έφυγα και δούλεψα διάφορες δουλειές, οικοδομή… Όπουμπορούσαμε για βιοποριστικούς λόγους, για να μπορέσουμε να ζήσουμε. Μέχρι που έκανα το εργαστήριο της λαϊκής τέχνης με ξύλινα, με ξυλοτεχνική, δηλαδή τορναριστά κομμάτια περισσότερο. Πήγα φαντάρος, γύρισα. Και αυτή η δουλειά μετά όμως έπεσε, δηλαδή είχε κάνει τον κύκλο της. Μπήκαν προϊόντα από Ινδίες, από Κίνα… Οπότε δεν μπορούσαμε να το… Και εκεί αποφάσισα να ασχοληθώ πια με την ζωγραφική αποκλειστικά.

Θεωρείτε ότι αν δεν είχε γίνει αυτό με τα μέταλλα που μου αναφέρατε, θα είχατε ασχοληθεί με την αργυροτεχνία περισσότερο; Ή «ήταν για να γίνει»;

Θεωρώ ότι θα γινόμουν ζωγράφος, η διαίσθηση μου είναι αυτή. Αλλά, μπορεί αν πήγαιναν καλά τα πράγματα και μπορούσαμε να ζήσουμε από αυτό -αν και δεν το έβλεπα, από μικρός δηλαδή στο βάθος του μυαλού μου υπήρχε ότι «Αυτό δεν θα βγάλει κάπου». Το έβλεπα ότι δεν μπορείς να ζήσεις από αυτό- ενδεχομένως να είχα μια επιχείρηση ας πούμε πάνω στην αργυροχοΐα, αλλά θα ζωγράφιζα, αυτό δεν σταμάταγε ποτέ. Δηλαδή όποια δουλειά και να έκανα, και στην ξυλοτεχνική όταν ήμουν, έφτιαχνα έργα. Δηλαδή παράλληλα έχω έργα μου από τότε.

Και μιας και αναφερόμαστε στις σπουδές, θέλετε να μας μιλήσετε και για την παρουσία σας στο εργαστήριο του πάτερ Μελετίου;

Αυτά ήταν κάποια σεμινάρια. Δηλαδή, όταν αποφάσισα να ασχοληθώ με την ζωγραφική, να ζήσω από αυτό, να ζήσω από την αγιογραφία, με τράβαγε πρώτα… Έμαθα από μόνος μου σιγά-σιγά κλασική ζωγραφική. Δηλαδή να αντιγράφω νατουράλε ας πούμε, να, τι βλέπουμε; Διάβαζα κάποια πράγματα, ανατομία, σχέδιο κτλ. Κάπου εκεί στον στρατό όταν ήμουν, ήρθα σε επαφή με τις βυζαντινές εικόνες, μιλώντας και με άλλους στρατιώτες που ήταν από την Καλών Τεχνών κτλ. μέσα, ζωγραφίζαμε. Με είχε καλέσει ο στρατηγός εκεί να φτιάξουμε κάποια έργα, κάποια τοπία –γιατί ζωγράφιζα ήδη τοπία και τέτοια ελεύθερα- και μαζί εκεί υπήρχαν και κάποια άλλα παιδιά, και αρχιτέκτονες και ζωγράφοι. Και άρχισα να γνωρίζω έτσι την βυζαντινή, η οποία με τράβηξε, δηλαδή βρήκα κάτι εκεί. Βρήκα κάτι που ήταν πίσω από αυτό που έβλεπες ας πούμε. Ότι η βυζαντινή έχει… Ήταν κάτι -πώς να πούμε;- όπως είναι η μοντέρνα ζωγραφική, έχει στοιχεία της μοντέρνας ζωγραφικής μέσα, τα οποία σιγά-σιγά άρχισα να ανακαλύπτω. Και με τράβηξε η αγιογραφία. Από εκεί ξεκίνησα και ασχολούμαι με την αγιογραφία συνεχώς. Ζωγραφίζω βέβαια πάντα και άλλα πράγματα, αλλά από εκεί και πέρα έκανα αυτό που αποκαλούμε τέλος πάντων, βυζαντινή ζωγραφική, είναι ο ελληνικός τρόπος ζωγραφικής. Είναι ένας άλλος τρόπος ζωγραφικής από αυτόν που ακολουθήσανε οι δυτικοί.  Έτσι πολύ ενδιαφέρον, με πολύ μεγάλο βάθος και πλούτο. Και ασχολήθηκα με αυτό. Τώρα στο Όρος πήγα, και για προσκυνηματικούς σκοπούς αλλά και για να με δουν κάποιοι, γιατί όπως είπα, δεν υπήρχε εδώ κάτι. Δηλαδή να απευθυνθείς κάπου, να σου πουν «Παιδί μου αυτό που κάνεις δεν είναι κάτι. Είναι καλό, είναι κακό, πρέπει να πας σε αυτό, πρέπει να διορθώσεις εκείνο». Δεν είχαμε στα Γιάννενα κάτι τέτοιο. Και στο Όρος πήγα για να πάρω κάποια στοιχεία, κάποια σεμινάρια δηλαδή. Και πήγα στον πάτερ Μελέτιο τον Συκεώτη, ο οποίος ήταν ένας από αυτούς που δείχνανε, γιατί δεν δείχνανε και πολλοί εκείνον τον καιρό. Δηλαδή δύσκολα έμπαινες σε ένα εργαστήρι, και να σου δείξει ο άλλος, να σου πει «Καν ’το έτσι». Σήμερα δεν είναι έτσι τα πράγματα, εμείς δείχνουμε και συνάδελφοί μου και στην Αθήνα, δηλαδή παιδιά μπαίνουν στα εργαστήρια και βγαίνουν καλλιτέχνες. Τότε ήταν πολύ δύσκολο. Αυτά ήταν κάποια σεμινάρια, έτσι να πάρω… Και περισσότερο να νιώσω, ότι αυτό που κάνω είναι προς την σωστή κατεύθυνση, έτσι; [00:10:00]Αυτό με βοήθησε ας πούμε στο Όρος. Και συνέχισα πάλι μόνος μου. Μετά δούλεψα στην Αθήνα με κάποιους συναδέλφους φτασμένους. Αυτό με βοήθησε ας πούμε, να δω και τα κουράγια μου, ότι αυτό που κάνω κάτι είναι δηλαδή, αυτό που έχω μάθει μόνος μου, δεν κάνω ότι να ‘ναι ας πούμε. Υπήρχε αυτός ο φόβος μέσα, «Είναι καλό αυτό που κάνω; Τί πρέπει να διορθώσω;». Αυτό ήταν δηλαδή, το Όρος ήταν αυτό το πράγμα. Μου έδωσε ας πούμε μια σιγουριά ότι «Προχώρα, καλά πας».

Την παρουσία σας γενικότερα στο Όρος πώς την βιώσατε; Σαν εμπειρία;

Επεισοδιακή! Η πρώτη φορά που πήγα… Γιατί είχε τόσο άσχημο καιρό που κοντέψαμε να πνίγουμε με το καράβι, που πηγαίναμε μέσα. Πέραν αυτού, ήταν μεγάλη εμπειρία. Δηλαδή ένιωσα ένα δέος πραγματικά. Μπήκα σε έναν άλλον τόπο, σε έναν άγιο τόπο. Αυτό ένιωσα εκεί. Την δεύτερη φορά που πήγα δε, γνώρισα και τον Άγιο Παΐσιο. Kαι συζητήσαμε και πήγαμε στην καλύβα του και στην Παναγούδα. Φοβερή εμπειρία! Πάρα πολύ τέτοια… Ναι, είναι μια ανάμνηση πάρα πολύ δυνατή, δηλαδή είναι σαν να πήγα χθες, παρότι έχουν περάσει 30 χρόνια.

Να ανοίξω και μια παρένθεση ανάμεσα στην τέχνη. Θέλετε να μας πείτε και λίγα λόγια για την στρατιωτική σας θητεία; Έτσι για να δούμε πώς ήταν εκείνα τα χρόνια, μιας και αναφέρατε ότι κάνατε και πράγματα συναφή με την δουλειά σας.

Ναι η στρατιωτική θητεία ήταν δύσκολα τότε. Γιατί παρουσιάστηκα στην Σπάρτη, χειμώνα, πάρα πολύ κρύο. Οι εγκαταστάσεις άθλιες εκείνον τον καιρό. Δεν είχαμε τότε… Εντάξει εγώ ήμουν παιδί, ο οποίος είχα χάσει τον πατέρα μου στα 8 μου χρόνια κτλ., ούτε καν ήξερε δηλαδή η μάνα μου που ακριβώς είμαι, έτσι; Ήταν αλλιώς τα πράγματα, σήμερα είναι αλλιώς ο στρατός. Από εκεί μετά λόγω της… Επειδή ήμουν και προστάτης, υπηρετούσα 1 χρόνο, ήρθα στα Γιάννενα. Και εδώ είχα την τύχη, παρότι ήταν δύσκολη η μονάδα –είχαμε πολλή δουλειά και λίγο κόσμο, δηλαδή οι έξοδοι μας και οι άδειες μας ήταν ελάχιστες– είχαμε την τύχη να έχουμε εδώ τον στρατηγό τον Λιμνιάτη τότε, ο οποίος ήταν λάτρης της τέχνης. Και ήθελε να φτιάξει και τα Κ.Ψ.Μ. των μονάδων κτλ. πιο ευχάριστα. Και μας φώναξε να βάλουμε έργα τέχνης μέσα. Δηλαδή ήμουν τυχερός σε αυτό. Και εκεί γνωρίστηκα και με κάποιους ανθρώπους. Άλλος από την Άρτα, ένα παιδί από την Αθήνα, κάποιους αρχιτέκτονες. Όπου αρχίσαμε να ανταλλάσουμε ιδέες και να μαθαίνω και τί συμβαίνει παραπέρα σε αυτό το κομμάτι. Δηλαδή, ήταν ένα πρώτο βήμα, ένα πρώτο άνοιγμα ας πούμε, πάνω στην τέχνη. Από αυτήν την πλευρά, με βοήθησε ο στρατός δηλαδή, ήταν μια εμπειρία χρήσιμη.

Θέλετε να μας μιλήσετε και για την ίδρυση του εργαστηρίου σας; Το αναφέρατε και νωρίτερα.

Του εργαστηρίου, της ζωγραφικής εννοείς;

Ποιο προηγήθηκε πρώτο;

Πρώτα έκανα ένα μικρό εργαστήριο ασημουργίας.

Θέλετε να μας πείτε για αυτό;

Το οποίο, ναι δούλευα… Έπαιρνα ας πούμε, κομμάτια από διάφορους ασημουργούς και δούλευα φασόν κατά κάποιο τρόπο, περισσότερο. Και βγάζαμε και κάποια λίγα δικά μας κομμάτια -όπως είπα σχεδίαζα- έβγαζα και κάποια σχεδιάκια δικά μου, τα οποία πουλάγαμε στο νησί, μέχρι την Κέρκυρα. Εδώ γύρω που μπορούσαμε να πάμε –αυτοκίνητο δεν είχαμε– με συγκοινωνία. Μετά, αυτό λόγω της κατάστασης που είπαμε ότι άλλαξε… Και συνήθως σε αυτές τις τέχνες, υπάρχει ένας κύκλος δεκαετίας. Δηλαδή δουλεύει η ασημουργία ας πούμε 10 χρόνια, μετά μπορεί να έρθει η κεραμική, μετά μπορεί να έρθει το ξύλινο ή το δέρμα, στα είδη λαϊκής τέχνης. Υπάρχουν κύκλοι δεκαετίας περίπου. Ανεβαίνει, φτάνει στο αποκορύφωμα, πέφτει και πρέπει να αλλάξεις ας πούμε. Εκτός αν μπορείς να κρατηθείς, αν είσαι χρόνια στο επάγγελμα κτλ., και να συντηρηθείς ένα διάστημα για να ξανανέβει πάλι. Αυτό έχω διαπιστώσει αυτά τα χρόνια. Μετά από εκεί έφυγα, έκανα το εργαστήριο με τα ξύλινα, που δούλεψε μια εποχή και αυτό, μέχρι που γύρισα από τον στρατό. Και εκεί βλέπαμε ότι για να ζήσεις, να κάνεις οικογένεια, να κάνεις κάτι, δεν πήγαινε. Δηλαδή είχε αρχίσει φθίνουσα πορεία. Και μετά έκανα το εργαστήριο αγιογραφίας και ασχολήθηκα με την αγιογραφία σιγά-σιγά, στα Γιάννενα πρώτα στον νομό, μετά στην Ήπειρο και μετά πανελλαδικά.

Θέλετε να μας πείτε για το εργαστήριο αγιογραφίας, που είναι πιο σημαντικό από όλα, από ό,τι καταλαβαίνω.

Ναι το εργαστήριο αγιογραφίας το ίδρυσα το 1988. Και από εκεί ξεκινάω σιγά-σιγά να αγιογραφώ παρεκκλήσια, και σιγά-σιγά πιο μεγάλους ναούς στην πόλη. Και από εκεί ξεκίνησε ένα ταξίδι, το οποίο συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Κύριε Νίκο, θα μπορούσατε να μας περιγράψετε με λίγα λόγια την δουλειά σας αλλά από την δικιά σας οπτική, του επαγγελματία; Εμείς, με κάποιον τρόπο το φανταζόμαστε πώς είναι. Πώς είναι για εσάς «από μέσα»;

Πέραν από το επαγγελματικό κομμάτι, είναι και ψυχοθεραπευτικό, είναι και λατρεία είναι και ερωτάς το συγκεκριμένο κομμάτι. Δηλαδή, θεωρώ ότι αυτό που είπαμε πριν, ότι θα ζωγράφιζα πάντα[00:15:00]. Μπορεί να είχα μια επιχείρηση που να δούλευε -που δεν θα γινόταν, αλλά λέμε- στην ασημουργία, παράλληλα θα… Δηλαδή, το βασικό μου αυτό θα ήταν η ζωγραφική. Η ζωγραφική η βυζαντινή, αυτό που αποκαλούμε βυζαντινή-θρησκευτική-εκκλησιαστική, όπως θέλουμε να το πούμε. Είναι ένα κομμάτι -πώς να το πω;-, είναι ένας άλλος κόσμος. Και όσο τον ψάχνεις, όσο τον δουλεύεις, όσο βλέπεις παλιά έργα πολύ σημαντικών ανθρώπων, των Παλαιολόγειων ζωγράφων, τόσο ανακαλύπτεις πράγματα. Και σήμερα το έχουν ανακαλύψει και οι ξένοι. Και το μελετάνε και υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον, ειδικά γιατί βρήκαν πολλά στοιχεία της μοντέρνας ζωγραφικής εκεί μέσα, αυτό που αποκαλούμε μοντέρνα ζωγραφική. Της αφαίρεσης, της λιτότητας. Είναι βέβαια η συνέχεια της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής. Δηλαδή συνδέεται, δεν έχει πάψει. Είναι ένας πολιτισμός ο οποίος λειτουργεί από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα. Και σήμερα μπαίνουν πράγματα. Δηλαδή η βυζαντινή, δεν είναι με αντιγραφή. Συνήθως ο κόσμος βλέπει κάτι, και νομίζει ότι είναι κάποια πρότυπα που τα αντιγράφουμε. «Αυτό είναι, η εικόνα έτσι είναι. Οπότε τι κάνετε εσείς;». Μου το έχουν πει και πολλοί δηλαδή που συζητάω, λένε «Τι κάνετε εσείς οι αγιογράφοι; Αντιγράφετε. Ο πρώτος που το έφτιαξε ήταν». Δεν είναι έτσι. Η βυζαντινή έχει πολύ μεγάλο βάθος, έχει πολύ μεγάλες αξίες μέσα, έχει ρυθμό. Έχει πολλά πράγματα, που είναι πολύ διαφορετικά από την κλασική, από την νατουράλε ζωγραφική που ακολουθήσαν οι δυτικοί.

Την θεωρείτε πιο δύσκολη δηλαδή;

Πιο δύσκολο πιο εύκολο δεν… Δύσκολα είναι όλα. Αλλά έχει έναν άλλον τρόπο σκέψης, δηλαδή είναι ένα άλλο πράγμα. Δεν έχει προοπτική. Η προοπτική είναι προς τον θεατή, μιλάει προς τον θεατή. Δηλαδή αυτό που βλέπεις συμβαίνει τώρα εδώ, είσαι στον ίδιο χωρόχρονο με αυτό. Ενώ οι δυτικοί, ανοίγουν ένα παράθυρο και δημιουργούν μια σκηνή πίσω από αυτό το παράθυρο και δημιουργούν μια σκηνή, πίσω από αυτό το παράθυρο. Ο θεατής είναι εδώ, σε έναν άλλον χρόνο και χώρο, και αυτό που συμβαίνει είναι εκεί. Έχει γίνει κάποτε και το βλέπεις από μακριά. Συμβαίνει αλλού, έχει συμβεί κάποτε, είναι εκεί, το καταγράφουμε. Στην βυζαντινή, αυτό που φτιάχνουμε λειτουργεί εδώ τώρα, μαζί μας, μέσα στην εκκλησία. Όπως γίνεται η λειτουργία τώρα, όπως κατεβαίνει ο Θεός τώρα και κάνει το κρασί, σώμα και αίμα, αυτό είναι και η εικόνα. Δηλαδή, ο άγιος δεν είναι κάτι που υπήρξε τότε και έχουμε την φωτογραφία του, είναι τώρα μαζί μας εδώ. Αυτό γίνεται με έναν ρυθμό, με έναν τρόπο δηλαδή, να εκπέμπει κατ’ αυτόν τον τρόπο. Οπότε να καλύπτει την λειτουργία, να γίνεται λειτουργικό κομμάτι. Για αυτό και όπως λέει της Μεγάλης Πέμπτης το τροπάριο «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου». Όχι «κρεμάστηκε» κάποτε, όχι συνέβη κάποτε, «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου». Τώρα εδώ, μέσα στην λειτουργία. Δηλαδή είμαστε στον ίδιο χρόνο και χώρο με αυτό που φτιάχνουμε. Αυτό είναι… Εντάξει, θέλει μεγάλη ανάλυση, αλλά είναι κάτι άλλο. Δηλαδή είναι ένας άλλος τρόπος γραφής, είναι ένας άλλος τρόπος τέχνης. Αν αυτό το είχε ακολουθήσει και ο κινηματογράφος, θα βλέπαμε έναν άλλον κινηματογράφο, δεν θα βλέπαμε αυτό που βλέπουμε σήμερα. Έτσι; Δηλαδή είναι μια τέχνη η οποία είναι ελληνική, είναι η καθ’ ημάς ζωγραφική. Την οποία τώρα αρχίζουν και την ανακαλύπτουν και στο εξωτερικό. Ήταν παρεξηγημένη μέχρι πριν κάποια χρόνια. Ο Κόντογλου την ανακάλυψε στην ουσία, πηγαίνοντας στο Άγιο Όρος κτλ. Είδε ότι εδώ υπάρχει ένας πλούτος, είδε στοιχεία των μοντέρνων -αυτών που λέγαμε μοντέρνα, γιατί ο Κόντογλου ήταν από το ‘30 μέχρι τότε, αυτόν τον αιώνα υπήρχε αυτή της τέχνης, η αλλαγή των μοντέρνων ζωγράφων κτλ.- και είδε ότι εδώ, ότι αυτά που λένε αυτοί ως καινούργια στοιχεία, υπάρχουν εδώ και πόσα χρόνια μέσα στην ελληνική ζωγραφική στην ουσία. Και αυτός την ανέδειξε, την επανάφερε στο προσκήνιο. Και φτιάχνουμε πια σήμερα, δουλεύονται βυζαντινές εικόνες σε όλες τις εκκλησίες. Αυτό το χρωστάμε στον Κόντογλου.

Επομένως εσείς κύριε Νίκο, από την ίδρυση του εργαστηρίου, μέχρι σήμερα ασχολείστε με αυτό το κομμάτι κυρίως;

Βασικά με αυτό, ναι. Και πολύ λίγο με ζωγραφική σε ξενοδοχεία, σε αίθουσες εστιάσεων κτλ. με μαγαζιά εστίασης, ξέρω εγώ, τα οποία θέλουν κάτι διακοσμητικό ή κάποια ζωγραφική κλασική ή από την περιοχή μας, αναλόγως δηλαδή τι. Αυτό είναι ένα πολύ μικρό κομμάτι όμως, δηλαδή είναι στο περιθώριο ας πούμε. Το 90% είναι αγιογραφία-τοιχογραφία.

Επομένως, αν σας έθετα το δίλημμα «αγιογραφία ή ζωγραφική;».Η απάντηση είναι προφανής;

Αγιογραφία ναι. Το θεωρώ πολύ δημιουργικό, δηλαδή είναι η ζωή μου ας πούμε αυτή. Είναι η ζωή μου. Είναι μνημειακό έργο, μένει στις εκκλησίες. Είναι μνημεία. Έχεις να πεις δηλαδή. Δεν είναι να φτιάξεις κάπ[00:20:00]οια έργα, να τα πας σε κάποια γκαλερί, να δείξεις την δουλειά σου, να έρθει κόσμος να σε δει, να επικοινωνήσεις με τον κόσμο. Επικοινωνείς έτσι και αλλιώς, μέσα από τις τοιχογραφίες, σε μνημειακά έργα.

Μιας και αναφερόμαστε στο εργαστήριο σας, πώς ήταν τα πρώτα χρόνια της εργασίας σας, οντάς πιο νέος;

Τα πρώτα χρόνια εντάξει, ήταν δύσκολα. Ζωγράφιζα μέσα σε ένα δωμάτιο ας πούμε, στο πατρικό μου σπίτι. Το οποίο είχα διαμορφώσει έτσι, μια μικρή μπάντα για να ζωγραφίζω. Και σιγά-σιγά το ‘93, έφτιαξα αυτό που βλέπουμε το εργαστήριο. Με άλλες δυνατότητες, γιατί μπορώ να κάνω πιο μεγάλα κομμάτια κτλ. Ήρθε το αυτοκίνητο να μπορούμε να πάμε, γιατί δεν υπήρχε ούτε αυτοκίνητο. Ήταν δύσκολα τα χρόνια εκείνα εκεί. Δηλαδή δεν… Γι’ αυτό και δεν μπορούσες και στην δουλειά να κάνεις πολλά πράγματα. Τώρα υπάρχει η δυνατότητα να φτιάξουμε τεράστια έργα, υπάρχουν εταιρείες με σκαλωσιές. Εκείνα τα χρόνια, ήταν δύσκολα. Στήναμε μόνοι μας σκαλωσιά, τα πάντα τα κάναμε μόνοι μας. Το ξεκίνημα ήταν δύσκολο, δηλαδή γενικότερα οι συνθήκες ήταν δύσκολες. Δεν υπήρχαν τα υλικά της ποιότητας που υπάρχουν σήμερα. Σήμερα εισάγουν… Υπάρχουν πάρα πολλές εταιρείες, υπάρχουν πολύ καλά υλικά. Τότε υπήρχαν κάποια, αυτά ήταν, με αυτά δούλευες, και κάποια τα έφτιαχνες μόνος σου. Το πανί, το μουσαμά -και τώρα ακόμα το ετοιμάζουμε μόνοι μας- αλλά υπάρχουν κλωστοϋφαντουργεία ας πούμε, που βγάζουν μεγάλα μεγέθη. Είναι διαφορετικά, ήταν δύσκολα τα πρώτα χρόνια. Εντάξει από όταν έκανα αυτό το εργαστήριο εδώ και μετά, σιγά-σιγά οι συνθήκες αλλάξαν, και αλλάζουν συνεχώς.

Η βελτίωση -ας το πούμε- της τεχνολογίας σας βοήθησε εσάς;

Ναι.

Ή έχετε παραμείνει-

Όχι… Πολύ. Η τεχνολογία είναι όπως είναι η φωτιά. Μπορεί και να σε κάψει αλλά να σου μαγειρέψει και το φαγητό. Είναι πώς την χρησιμοποιείς. Παλιά εγώ για να έχω ιδέες και πρότυπα, έπρεπε να ταξιδέψω στο Άγιο Ορός, να πάρω άδεια και να φωτογραφίσω με μια κλασική συμβατική μηχανή με φιλμ, με την ποιότητα που υπήρχε τότε, για να έχω κάποιες ιδέες, να πάρω κάποιες ιδέες. Σήμερα, με την ψηφιακή τεχνολογία και με το ίντερνετ, εγώ φτιάχνω εδώ, τελειώνω μια εικόνα, την ανεβάζω και την βλέπει ένας συνάδελφος στην Αυστραλία. Και επικοινωνούμε και μου λέει «Πώς το έκανες αυτό;». «Έτσι». «Τι έβαλες εκεί;». «Το ίδιο κάνω και εγώ». Δηλαδή αυτό βοηθάει πάρα πολύ. Πέραν ότι κυκλοφορήσαν πρότυπα, ιδέες, εικόνες και από τα παλιά όλα τα μνημεία τα οποία τα έχουν ανεβάσει όλοι κτλ. στο ίντερνετ, αλλά και από αυτά που γίνονται σήμερα. Δηλαδή μια ιδέα δική μου σήμερα ή μια ιδέα δική σου σήμερα που θα την φτιάξεις, μπορεί να την δει όλος ο πλανήτης. Αυτό είναι πολύ μεγάλο εργαλείο.

Επομένως, εσάς με το πέρασμα των χρόνων, η εργασία σας πως εξελίχθηκε;

Αυτό ήταν μια… Η ψηφιακή τεχνολογία μάς βοήθησε πάρα πολύ στην ποιότητα. Δηλαδή μπορούμε να βγάλουμε πολύ πιο σωστά έργα, πολύ πιο πλούσια. Βλέπουμε ιδέες άλλων τις οποίες προσαρμόζουμε, παίρνουμε ερεθίσματα. Που πρώτα αυτό για να γίνει, έπρεπε να πας σε μια έκθεση η οποία μπορεί να γινόταν μια φορά στα δύο χρόνια. Και τί θα έβλεπες; Τα δυο-τρία κομμάτια ξέρω εγώ, πρωτότυπα που έφτιαξε κάποιος σε μια έκθεση, να τα κρατήσεις στο μυαλό σου. Άντε να έβγαζες καμία φωτογραφία εκείνον τον καιρό. Σήμερα έχεις πληροφορία συνεχώς. Και δεν μιλάμε μόνο για βυζαντινούς ζωγράφους, μιλάμε και για… Ένας Αμερικάνος, ο οποίος κάνει κάτι μυστήριο. Πώς το φτιάχνει; Τί κάνει; Μπορεί να σου δώσει μια ιδέα. Μας βοήθησε πάρα πολύ η ψηφιακή τεχνολογία, πάρα πολύ σήμερα. Αυτό δηλαδή είναι σημαντικό εργαλείο.

Κύριε Νίκο, θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια και για τις ατομικές σας εκθέσεις;

Ατομικές εκθέσεις έχω καιρό πια που δεν κάνω. Πηγαίναμε για αυτούς τους λόγους, για να επικοινωνήσουμε δηλαδή την δουλειά μας με τον κόσμο. Εγώ δεν πήγαινα σε εκθέσεις να πουλήσω έργα. Ήταν περισσότερο να δείξουμε την δουλειά μας. Ο τρόπος τότε ήταν αυτός. Να πάμε σε μια ομαδική ας πούμε, έκανε ο σύλλογος στην Αθήνα μια φορά τον χρόνο μια ομαδική έκθεση, για να δείξουμε πού βρίσκεται η αγιογραφία σήμερα στον κόσμο που ενδιαφέρεται για την αγιογραφία. Δηλαδή στους ιερείς κτλ. Και κάποιες εδώ στα Γιάννενα που έκανα, και ομαδικές και ατομικές, ήταν ο σκοπός ήταν αυτός. Δηλαδή «Εκεί έχουμε φτάσει σήμερα την δουλειά μας, αυτό φτιάχνουμε, να έρθει ο κόσμος να το δει». Σήμερα αυτό, δεν υπάρχει αυτή η ανάγκη γιατί υπάρχει το ίντερνετ. Που μπορείς να στέλνεις ακόμη και στους ιερείς στο viber ότι «Ξέρεις, έφτιαξα αυτήν την δουλειά εκεί, δες την. Αν δεν σου άρεσε, έχω κάνει και αυτό εκεί, έχω κάνει και αυτό εκεί». Υπάρχει άλλος τρόπος επικοινωνίας. Οι εκθέσεις ήταν πιο κλασικές, πιο επαφή με τον κόσμο δια ζώσης, κουβέντες, τέτοια. Ήταν ο τρόπος αυτός. Δεν πάω πια σε εκθέσεις. Και αν θα κάνω, θα είναι έτσι κάτι ιδιαίτερο ή μπορεί να… Μια συλλογή ας πούμε που έχω από προσωπικά έργα τέχνης κάποια στιγμή, σκέφτομαι να μπουν κάπου να είναι μόνιμα. Να μπορεί να τα βλέπει ο κόσμος. Κάποια πρωτότυπα έργα δηλαδή,[00:25:00] που είναι εκτός αγιογραφίας, περιγράφουν άλλα πράγματα. Κάποια στιγμή έχω στο μυαλό μου κάτι να γίνει. Και να μην είναι έτσι αυτό το κλασικό, το παλιό, το ρομαντικό. Σήμερα η επικοινωνία της δουλειάς γίνεται με αυτόν τον τρόπο.

Επομένως, εκείνα τα χρόνια σάς βοήθησαν οι εκθέσεις, και οι ατομικές και οι ομαδικές, έτσι;

Ναι, μα αυτός ήταν ο τρόπος να επικοινωνείς με τον κόσμο. Και να γίνεις και γνωστός, δηλαδή ότι «Τί φτιάχνει αυτός; Για να πάμε να δούμε». Αυτός ήταν ο τρόπος τότε για να επικοινωνήσουμε.

Η συμμετοχή σας στα συμπόσια πώς ήταν για σας; Τι σας άφησε;

Καλή ήταν. Δηλαδή μαθαίναμε πράγματα τότε -και είναι ένας καλός τρόπος αυτός- γιατί πέραν των διαλέξεων, που μαθαίνεις κάποια πράγματα, έρχεσαι και σε επαφή με πολλούς καλλιτέχνες. Δηλαδή το συνέδριο ας πούμε, που κάναμε στην Σαντορίνη για την τοιχογραφία, ήταν πάρα πολύ καλό. Διότι ξεκινήσαμε από τις τοιχογραφίες της Θήρας, οι οποίες είναι -το 1700 ας πούμε, έγινε η έκρηξη του ηφαιστείου, καταλαβαίνεις ότι είναι ακόμα πιο πριν, 1700 π.Χ. έτσι;- εικάζεται ότι αυτοί που φύγανε από εκεί οργανωμένα, γιατί είδαμε και την πόλη που βρέθηκε μέσα στην τέφρα της Σαντορίνης εκεί, οι άνθρωποι φύγανε οργανωμένα. Δηλαδή τους προειδοποίησε το ηφαίστειο και φύγανε οργανωμένα. Που σημαίνει ότι αυτοί είχαν ένα πολιτικό σύστημα υψηλό. Δηλαδή δομημένο σωστά και φύγανε, τους προειδοποίησε, γιατί δεν βρήκαν μέσα πράγματα, ήταν άδεια τα σπίτια. Εικάζεται ότι αυτοί πήγαν στην Πομπηία. Γιατί έχουμε και εκεί ανάλογες τοιχογραφίες. Και βλέπεις την ανάγκη του ανθρώπου να περιγράφει και να έχει τοιχογραφίες μέσα στο σπίτι του. Και να περιγράφει την καθημερινότητά του. Δηλαδή ήταν πολύ σημαντικό, γιατί η τοιχογραφία είναι σημαντική; Γιατί τοιχογραφούμε δηλαδή; Γιατί περιγράφουμε κάτι; Φαντάσου τώρα, 3500 χρόνια πίσω, 3700, 4000 χρόνια, είχαν την ανάγκη οι άνθρωποι να έχουν τοιχογραφίες μέσα στα σπίτια τους. Τα οποία σπίτια ήταν, σε τύπο μεζονέτας, έτσι; Ήταν τριώροφα, είχαν εσωτερική τουαλέτα, κλιμακοστάσιο εσωτερικό. Δηλαδή ήταν απίστευτο αυτό το πράγμα. Να μην πούμε για τις σπηλαιογραφίες που περιγράφανε από τα σπήλαια 50.000 χρόνια π.Χ. Και ερχόμαστε στο Ζαγάρι του προηγούμενου αιώνα, και αν μπείτε σε σπίτια στην Βίτσα, είναι τοιχογραφημένα όλα με σκηνές της καθημερινότητας. Δηλαδή φαντάσου πόσες χιλιάδες χρόνια απόσταση, η ανάγκη παραμένει η ίδια. Ήταν σημαντικά πράγματα τα συμπόσια. Και εκεί, ήμασταν 200 άτομα, 300 -ξέρω εγώ τί- οι οποίοι το 90% ήταν καλλιτέχνες και έρχεσαι σε επαφή και συζητάς προβληματισμούς σου και πράγματα και με άλλους ανθρώπους από διάφορα σημεία του πλανήτη, της Ελλάδας, της Ευρώπης. Είναι σημαντικά. Μακάρι να υπήρχε ο χρόνος και να γινόταν και άλλα. Τώρα τα τελευταία χρόνια με την κρίση, πανδημία κτλ. δηλαδή μια 15ετία, δυστυχώς αυτά έχουν λείψει.

Άρα σε αντίθεση με τις εκθέσεις, τα συμπόσια είναι κάτι που θα σας ενδιέφερε ας πούμε;

Ναι είναι άλλου είδους εργασία, άλλου είδους ανάλυση, συζητάς τους προβληματισμούς, τι καινούργιο υπάρχει. Είναι και μια επαφή προσωπική. Εντάξει καλό είναι το ίντερνετ που είπαμε και όλα αυτά, είναι λίγο πιο απρόσωπο. Είναι πιο άμεσο να δεις εικόνα, να δεις… Αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα, να κάνεις μια φιλοσοφική κουβέντα, μια καλλιτεχνική κουβέντα ζωντανά δηλαδή με μια παρέα. Άλλο πράγμα, έχει άλλη αξία.

Η ίδρυση της Σχολής Αγιογραφίας κύριε Νίκο, πώς προέκυψε;

Μια εποχή υπήρχε -και τώρα υπάρχει βέβαια, απλά εγώ δεν έχω χρόνο- υπήρχε ένα μεγάλο ενδιαφέρον από διάφορα παιδιά να μάθουν αγιογραφία. Και ήρθαν κάποια παιδιά να τους δείξω και εγώ. Δεν είχα βέβαια χρόνο, όμως αναγκαστικά έπρεπε να ιδρύσω μια σχολή, γιατί δεν μπορείς να το κάνεις έτσι στο άσχετο. Έτσι προέκυψε, για ένα μικρό χρονικό διάστημα και σταμάτησε γιατί ο χρόνος μου είναι περιορισμένος, αυτός ήταν ο λόγος που σταμάτησα. Όπως και κάποιες προτάσεις που είχα να διδάξω σε κάποια Ι.Ε.Κ. κτλ. Είναι μια ξεχωριστή δουλειά. Πρέπει να έχεις τον χρόνο να το κάνεις. Απλά εγώ έχω πολλές ώρες στο καβαλέτο ας πούμε, είμαι από το πρωί με ένα διάλειμμα το μεσημέρι μέχρι 23:30 η ώρα το βράδυ, οπότε δεν περισσεύει χρόνος για αυτό. Ωραίο θα ήταν, το έκανα, έχω δείξει σε κάποια παιδιά κτλ. μια εποχή. Αλλά είδα ότι δεν τα καταφέρνω από χρόνο.

Πώς ήταν όμως για σας το να διδάσκετε, να μεταλαμπαδεύετε την τέχνη σας σε νέα παιδιά;

Μου άρεσε. Μου άρεσε γιατί εγώ δεν βοηθήθηκα. Στην ουσία είμαι αυτοδίδακτος. Και όπως είπα ήταν δύσκολο, δεν μας δείχνανε κιόλας, ήταν και μια νοοτροπία παλιά ότι -και στα ασημικά- και έπρεπε να το δεις και να το «πάρεις». Δεν στο λέγανε. Υπήρχε αυτή η νοοτροπία. Και μην σου πω και μέχρι σήμερα σε κάποιους υπάρχει. Και μου άρεσε να δείχνω και να βοηθάω. Είναι έτσι ωραίο και να βλέπεις τον άλλον να τα καταφέρνει και σιγά-σιγά να χτίζει κάτι, να το κατακτά, είναι ωραίο. Αλλά ο χρόνος είναι καθοριστικός παράγοντας, δεν γίνεται.

Θα μπορούσατε να μας αναφέρετε ορισμένες από τις συλλογές, τα μουσεία και τις π[00:30:00]ινακοθήκες που εκτίθονται διάφορα έργα σας;

Ναι. Τώρα αυτήν την στιγμή υπάρχουν και στο Μέτσοβο, στο Ίδρυμα Τοσίτσα έχω βάλει, στον στρατό εδώ υπάρχουν ακόμα κάποια. Και εξωτερικό έχω στείλει. Τώρα ακριβώς έτσι, δεν τα παρακολουθώ που υπάρχουν. Αλλά υπάρχουν πολλές εκκλησίες, όπως υπάρχουν και πολλά δημοσιά κτίρια, στα οποία υπάρχουν έργα μου.

Ως προς τα δημοσιά κτίρια που μας αναφέρατε, θυμάστε μερικά από αυτά; Ή δημόσιοι χώροι;

Δημόσιοι χώροι ήταν ξενοδοχεία. Έχω στην Λευκάδα, έχω στο Τσεπέλοβο έναν παραδοσιακό ξενώνα που έχω κάνει όλες τις οροφές. Εδώ Γιάννενα, είχα παλιά το Καστίλο, ένα κλασικό μαγαζί που είχα οροφογραφήσει. Έχω σε πολλά, τώρα δεν θυμάμαι. Συνήθως ξενοδοχεία όμως. Στην Λευκάδα έχω κάστρο Μαϊστρου, έχω φαρμακεία. Θεσσαλονίκη, σε κάποια φαρμακεία τέτοια δηλαδή, οροφογραφίες συνήθως, ναι.

Πώς νιώθετε εσείς, βλέποντας τα έργα σας να εκτίθενται; Δηλαδή όταν βλέπετε ένα έργο σας κάπου και λέτε «Αυτό είναι δικό μου».

Εντάξει είναι ένα ωραίο συναίσθημα, όταν μετά από χρόνια μπαίνεις σε έναν ωραίο χώρο και βλέπεις ένα δικό σου έργο. Θυμάσαι, έρχεσαι πίσω στην εποχή που το έφτιαξες κτλ. Είναι ένα πολύ όμορφο συναίσθημα.

Θυμάστε κάποια ιστορία έτσι, παρόμοια σχετικά, είτε με κάποιον πελάτη, είτε με κάποιο έργο που εκτίθεται σε δημόσιο χώρο; Κάτι που να σας έχει μείνει.

Κάθε φορά που πάω σε κάποια δουλειά που έχω τελειώσει εδώ και χρόνια, λες και πάω να ανάψω ένα κερί σε μια εκκλησία, και έχουν περάσει 20 χρόνια. Έρχεται κινηματογραφική ταινία… Δηλαδή η κατάσταση όταν το δούλευες αυτό, όταν… Οι δυσκολίες που τις βλέπεις μέσα πως… Ναι, αυτό έχει συμβεί πολλές φορές σε διάφορες… Και Αθήνα όταν πηγαίνω, γιατί εντάξει Αθήνα δεν την επισκέπτομαι συνέχεια ας πούμε. Ενώ εδώ στην Ήπειρο μπορεί να πάω ξέρω εγώ, και για κάτι συμπληρωματικό και να τα βλέπεις πιο συχνά τα έργα. Αλλά οι δουλειές που είναι μακριά, μπορεί να πας μετά από χρόνια. Πήγα ξέρω εγώ, στο Επταχώρι Καστοριάς, που είχαμε δουλέψει πριν πολλά χρόνια και όταν μπήκα και είδα κάποια έργα που είχα φτιάξει εκεί πέρα, λέω «Κοίταξε να δεις τότε ήρθε…». Δηλαδή τα παιδιά που είχα βοηθούς ας πούμε, εκείνον τον καιρό που ήταν φιλόλογοι κιόλας, Ιστορικό -όπως, καλή ώρα είσαι εσύ- που με βοηθάγανε. Και θυμήθηκα ας πούμε, όλη την εποχή εκείνη εκεί που φτιάχναμε αυτό το πράγμα. Είναι συγκινητικό, είναι ωραίο.

Θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια και για την φιλοτεχνήσει μνημείων πεσόντων που έχετε κάνει;

Η φιλοτεχνήσει μνημείων είναι, για λίγο έχω ασχοληθεί, είναι κάτι που μου αρέσει περισσότερο. Στην περιοχή μας, κάποιοι που απευθυνθήκαν σε μένα έτσι για να κάνουμε ένα μνημείο πεσόντων ας πούμε. Και έκανα κάποια σχεδιάκια, συνεργάστηκα με κάποιους μαρμαρογλύπτες -γιατί συνεργάζομαι με ανθρώπους, μου αρέσουν οι συνεργασίες αυτές, θα σου πω και για αυτό- και φτιάξαμε ένα-δυο μνημεία, στην Τύρια. Και τώρα σχεδιάζω ένα στο χωριό μου, στο Ελευθεροχώρι κάποια στιγμή να χρηματοδοτηθεί, να γίνει. Τα θεωρώ σημαντικά για τους ανθρώπους που δώσανε την ζωή τους για την πατρίδα, να υπάρχουν αυτά και να είναι σε έναν εικαστικό ρυθμό, να μην είναι απλά μια πλάκα με τα ονόματα, έτσι; Να έχουν δηλαδή κάτι. Και το έκανα έτσι από αγάπη περισσότερο αυτό. Δηλαδή δεν είναι κάτι στο επαγγελματικό που το κυνηγάω ας πούμε, το έκανα από αγάπη, το αγαπώ.  Και αν πει κάποιος ότι «Ξες, θέλουμε να φτιάξουμε αυτό», θα το κάνουμε. Επίσης συνεργάζομαι με ανθρώπους, και με ασημουργούς και με ξυλόγλυπτες και με μαρμαρογλύπτες. Έχω μια ομάδα φίλων, που όταν χρειαστεί συνεργαζόμαστε. Και φτιάχνουμε και μεικτά πράγματα. Δηλαδή φτιάξαμε μια εικόνα του Αγίου Παΐσιου τώρα την οποία δώσαμε στον καινούριο ναό του Αγίου Παΐσιου εδώ, η οποία είναι μαρμαρογλυπτική, είναι πάνω σε μάρμαρο Διονύσου -αυτό που είχε γίνει η Ακρόπολη- το οποίο πάνω, αλλού είναι λευκό και έχει μια λαμπρότητα -μια διαύγεια ας πούμε μοναδική στην Ελλάδα- και εγώ ζωγράφισα κάποιες σκηνές από τον βίο του Αγίου Παΐσιου. Σε πλαίσια γύρω-γύρω, δηλαδή. Μια συνεργασία γλυπτικής και ζωγραφικής. Και ναι, κάνουμε τέτοια κατά καιρούς, μου αρέσουν αυτές οι συνεργασίες. Και με ξυλογλύπτες συνεργαζόμαστε, εντάξει και επαγγελματικά, αλλά και λίγο πιο ιδιαίτερα, σε πιο ιδιαίτερα κομμάτια. Αυτό εντάξει, είναι μια αγάπη και ένα -πες το- χόμπι ας πούμε, το οποίο βγαίνει στο περιθώριο της δουλειάς, όταν υπάρχει χώρος ή όταν υπάρχει πρόκληση από κάποιον. Να γίνει κάτι ιδιαίτερο, σε αυτό το πλαίσιο, τα φτιάχνουμε αυτά.

Σε ποιες οργανώσεις, οι οποίες να είναι σχετικές με τα εικαστικά είστε μέλος και συμμετέχετε;

Είμαι στο Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος, στον Πανελλήνιο Σύλλογο Αγιογράφων. Υπήρχαν και κάποια άλλα, τα οποία αυτήν την στιγμή δεν λειτουργούν. Και γενικά είμαι εδώ στην συντονιστική επιτροπή του επιμελητηρίου για την Ήπειρο. Ασχολούμαι όσο μ[00:35:00]πορώ, λίγο με τα της τέχνης, με το τι συμβαίνει δηλαδή, με το συνδικαλιστικό κομμάτι ας πούμε, για κάποια θέματα που υπάρχουν στην περιοχή. Αλλά βασικά είμαστε στο Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας, που είμαστε υποχρεωμένοι να είμαστε για να πάμε σε διαγωνισμούς, γιατί αλλιώς δεν μπορούμε. Και στον Πανελλήνιο Σύλλογο, ο οποίος κάνει κάποιες διοργανώσεις εκθέσεων κτλ. Σε αυτά τα δυο όργανα, βασικά που έχουν σχέση με την δουλειά μου.

Πώς είναι για σας η παρουσία σας εκεί πέρα; Είναι πιο λειτουργική, ας το πω έτσι;

Επειδή αυτά εδρεύουν στην Αθήνα και τα δυο, δεν μπορώ, παρότι είμαι εδώ στην επιτροπή για την Ήπειρο, δεν έχω κάποια παρουσία. Δηλαδή, εντάξει, θα πάμε σε μια γενική συνέλευση, θα επικοινωνήσουμε για κάποια θέματα. Δεν είμαι κοντά ας πούμε, για να είμαι σε δραστηριότητα. Να στήσουμε μια έκθεση μαζί κτλ., γιατί είμαστε μακριά. Παλαιοτέρα, κάναμε και κάποιες εκθέσεις εδώ ως επιτροπή του επιμελητηρίου, στήσαμε και εδώ κάποιες εκθέσεις, υπό την αιγίδα του επιμελητηρίου ομαδικές. Και εντάξει, μια-δυο φορές ας πούμε, και κάποια άλλα με την Γεωπονική Σχολή, όταν υπάρχουν κάποια θέματα συμμετέχω, βοηθάω στην περιοχή μας. Τώρα στην Αθήνα, δεν έχω τον χρόνο. Θα πάω μόνο σε μια γενική συνέλευση, θα πάω σε μια κοπή πίτας ας πούμε, μια φορά τον χρόνο, αυτό. Δεν μπορώ να έχω παρουσία.

Κύριε Νίκο, τι θυμάστε από την βράβευσή σας από τον Σύλλογο Ελλήνων Λογοτεχνών το 2000;

Εντάξει, μια ευχάριστη νότα. Δεν το περίμενα, για να είμαι ειλικρινής. Ήταν ένα όμορφο συναίσθημα και γνώρισα και κάποιους άλλους καλλιτέχνες που βραβεύονταν και αυτοί. Όλα αυτά έχουν να κάνουν έτσι, με το ότι ανοίγεις, εμπλουτίζεις τις εμπειρίες σου. Εκεί γνώρισα ας πούμε, έναν Λευκαδίτη συνάδελφο, που πήγα και στην Λευκάδα και ανταλλάξαμε και ιδέες και απόψεις και είμαστε γνωστοί ας πούμε, και φίλοι. Και αυτό εντάξει, ήταν μια ηθική ικανοποίηση ας πούμε, ότι αυτοί οι άνθρωποι αναγνωρίσαν αυτό, αυτόν τον κόπο, αυτήν την πορεία που κάνεις. Γιατί δεν είχα σχέση, δεν τους ήξερα. Γιατί υπάρχουν βραβεία τα οποία δίνονται για να δίνονται και βραβεύονται κάποιοι μεταξύ τους, ξέρεις για να γεμίζουν περγαμηνές έναν τοίχο ας πούμε. Έτσι είναι τα διπλώματα της ματαιοδοξίας αυτά! Αλλά αυτό ήταν έτσι… Δεν τους ήξερα τους ανθρώπους καν, και πήγα για να μην φανώ και ακατάδεκτος. Ήταν μια ωραία ευχάριστη εμπειρία. Αυτό, όχι κάτι άλλο.

Οπότε το γεγονός ότι δεν τους ξέρατε, ήταν ακόμα πιο σημαντικό για σας;

Ναι δεν ήξερα ότι αυτός ο σύλλογος… Εκεί έμαθα ότι δραστηριοποιείται από εκεί, ότι έχει αυτήν την πορεία, ότι, ότι, ότι. Δηλαδή το ιστορικό του συλλόγου το έμαθα εκεί.

Έχω διαβάσει ότι υπάρχουν και αρκετές δημοσιευμένες παρουσιάσεις, κριτικές για τα έργα σας. Τι θα μπορούσατε να μου πείτε σχετικά με αυτό; Πιο πολύ στον τύπο, σε περιοδικά.

Στον τύπο και στα τοπικά περιοδικά. Αυτοί με έχουν τιμήσει πάρα πολλές φορές. Με έχουν προβάλλει πάρα πολλές φορές, τους ευχαριστώ για αυτό. Τηλεοπτικά παλιά, η Ε.Ρ.Τ. μου είχε κάνει μια συνέντευξη στην αρχή της καριέρας μου. Αλλά εδώ, στον τύπο τον τοπικό, όσες φορές έκανα εκθέσεις είτε ατομικές, είτε ομαδικές, είτε και με το επιμελητήριο κτλ. μας στήριξαν, μας προβάλαν. Και περιοδικά των Ιωαννίνων, πολλές φορές μού έχουν κάνει… Και τηλεοπτικοί σταθμοί.

Έχει βοηθήσει την δουλειά σας όλο αυτό;

Ιδιαίτερα, δεν νομίζω τόσο. Εντάξει θα μου πεις «Σε βλέπει ο κόσμος -έτσι;- σε θυμάται, σε προβάλλει». Όχι τόσο, η δουλειά η δικιά μας είναι πιο πολύ προσωπικές σχέσεις. Με την έννοια ποια; Ότι επειδή είναι μεγάλα έργα, και επειδή όταν ξεκινάς μια εκκλησία ας πούμε μεγάλη, μπορεί να δουλεύεις σ’ αυτήν 20 χρόνια μέχρι να την τελειώσεις, για να ξεκινήσεις να συνεργαστείς, θα πρέπει οι άνθρωποι αυτοί να σε εμπιστευτούν, να σε μελετήσουνε, να σε γνωρίσουνε. Να δούνε ότι μπορείς να το κάνεις. Να τους πείσεις δηλαδή, με την έννοια να νιώσουν σιγουριά. Δεν γίνεται από μια προβολή. Ή ξέρω εγώ, από έντυπα διαφημιστικά και να σε δει κάποιος και να έρθει να σε φωνάξει, για να ζωγραφίσεις μια μεγάλη εκκλησία, δεν γίνεται έτσι. Και χειρίζονται και αυτοί χρήματα δημόσια στην ουσία, δηλαδή πληρώνει όλος ο κόσμος εκεί. Δίνουν λογαριασμό σε μια περιοχή για τι θα φτιάξεις, τι θα κάνεις, αν είσαι συνεπής. Έχει… Είναι άλλη σχέση, δηλαδή. Βέβαια είναι καλό, προβάλλεσαι μέσα από μια τηλεοπτική συνέντευξη κτλ., ακούει ο άλλος τι λες. Φαίνεται η κατάρτισή σου, σίγουρα βοηθάει, δεν το συζητούμε. Αλλά η δουλειά μας πιο πολύ έχει να κάνει με προσωπική επαφή, χρειάζεται αυτή η διαδικασία δηλαδή.

Εσάς κύριε Νίκο επομένως, η δουλειά σας έχει να κάνει και με εκκλησίες, μοναστήρια; Με τα πάντα.

Ναι. Στον εκκλησιαστικό χώρο το 80-90%. Όλο το άλλο πάλι και εκεί είναι προσωπικές σχέσεις. Για να σου πει κάποιος «Θέλω να φτιάξεις μια οροφογραφία» ξέρω εγώ σε ένα κατάστημα που διοργανώνει εκδηλώσεις, θα πρέπει σίγουρα να σε ξέρει, να ξέρει ότι μπορείς να ανταποκριθείς, μην φτιάξεις κάτι εκεί πάνω που είναι αντιαισθητικό[00:40:00]. Και πεις «Έτσι το είδα εγώ». Δηλαδή, δεν είναι καλλιτεχνική έκφραση. Δεν πας να βγάλεις τα εσώψυχά σου, να πεις τις απόψεις σου. Θα πρέπει να λάβεις υπόψιν σου τον κόσμο που θα πάει. Όπως και στην εκκλησία. Εμείς απευθυνόμαστε… Μας ενδιαφέρει δηλαδή η ανταπόκριση που θα έχει στον κόσμο. Γιατί για αυτό κάνουμε, αυτός είναι ο σκοπός. Να πάει κάποιος εκεί μέσα να νιώσει αγαλλίαση, να νιώσει ομορφιά, να νιώσει ότι συμμετέχει, ότι οι Άγιοι είναι εκεί. Δηλαδή να νιώσει λειτουργικό κομμάτι και αυτός όλου αυτού του χώρου. Δεν είναι ότι «Έτσι το είδα εγώ, έτσι το φτιάχνω, και είναι η δική μου άποψη». Αυτό πας να το κάνεις στην γκαλερί. Το φτιάχνεις, πας και εκθέτεις σε μια γκαλερί και έρχονται σε βλέπουν. Αρέσεις-δεν αρέσεις, είναι άλλο θέμα εκεί. Εδώ απευθύνεσαι σε ένα δημόσιο έργο. Και το μαγαζί εστίασης έτσι; Και το ξενοδοχείο, και η καφετέρια, που θα πάει κάποιος να πιει τον καφέ του και να καθίσει να ηρεμήσει. Θα πρέπει να βλέπει κάτι το οποίο να τον αναπαύει, να είναι ωφέλιμο.  Δηλαδή ο στόχος ο δικός μας, ο δικός μου τουλάχιστον, στην δουλειά που κάνω θέλω να είμαι ωφέλιμος στον κόσμο. Αυτό που φτιάχνω να είναι ωφέλιμο. Δεν το φτιάχνω για να γεμίσω τον χώρο. Θέλω να εκπέμπει κάτι και να ωφελείται αυτός που το βλέπει. Να περνάει καλά ένα μισάωρο πίνοντας τον καφέ του, ή να νιώθει καλά όταν εκκλησιάζεται. Να νιώθει ότι είναι εκεί, ότι τον βλέπουν οι Άγιοι, ότι είναι μαζί του. Αυτός είναι ο στόχος, να πετύχουμε αυτόν τον στόχο, δεν είναι προσωπική σφραγίδα του καλλιτέχνη. Δεν έχουμε να κάνουμε με αυτό το πράγμα. Και αυτό μου αρέσει, δηλαδή είναι «στόχος». Και θεωρώ ότι έχει και μια αξία το να είσαι ωφέλιμος στους ανθρώπους.

Επομένως αν μου επιτρέπετε, για εσάς τι είναι πιο δύσκολο, αλλά και πιο ενδιαφέρον; Το να εργάζεστε για μια εκκλησία, ένα μοναστήρι ή για κάποιον ιδιώτη; Τι σας δυσκολεύει περισσότερο και τι σας ιντριγκάρει περισσότερο;

Κοίταξε, σίγουρα πιο δύσκολο από θέμα και μεγέθους και… Είναι ο ναός, το μοναστήρι, το δημόσιο ας πούμε, σίγουρα… Ένας ιδιώτης θα σου παραγγείλει ξέρω εγώ, μια εικόνα για το σπίτι του ας πούμε. Έχει έναν βαθμό δυσκολίας. Σίγουρα πρέπει να τον ικανοποιήσεις και αυτόν, την ίδια ωφέλεια να πάρει και αυτός, αλλά είναι ένα αυτοτελή ας πούμε, ξέρω εγώ μια εικόνα, δυο. Όταν κάνεις έναν ναό, ξεκινάς τώρα και τελειώνεις σε 20 χρόνια. Γιατί φαντάσου πόσα τετραγωνικά μετρά είναι η τοιχογραφία μέσα. Όλο αυτό πρέπει να έχει συνοχή, να είναι σαν να είναι ένα έργο, να είναι ένα πράγμα, να έχει χρηματολογία σωστή, να έχει αρμονία. Αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο. Σιγουρά σε ιντριγκάρει περισσότερο, σίγουρα έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Και πολύ μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας, δεν το συζητάμε. Και απευθύνεσαι σε πολύ κόσμο, έχεις να ικανοποιήσεις πολύ κόσμο. Σιγουρά δεν συγκρίνεται.

Στην έως τώρα καριέρα σας, ποιο είναι το πιο χρονοβόρο σε διάρκεια έργο που έχετε κάνει; Περίπου.

Κοίταξε, χρονοβόρο είναι συνήθως οι μεγάλες παραστάσεις, οι «συνθέσεις» που λέμε. Όταν κάνεις ξέρω εγώ, μια Ανάσταση μεγάλη ή μια Κοίμηση της Θεοτόκου τεράστια, η οποία πιάνει το δυτικό τμήμα ενός ναού -που μπορεί να μιλάμε για 5 μετρά επί 4 ύψος- αυτό θέλει χρόνο, δηλαδή δουλεύεις πάνω στο ίδιο έργο, μήνες. Αυτά είναι τα πιο… Εντάξει, αν πούμε ότι όλη η εκκλησία είναι ένα έργο, σίγουρα είσαι μέσα, αλλά έτσι σε πιο… Τμηματικά, είναι οι μεγάλες συνθέσεις που κάνουμε στις εκκλησίες. Αυτές είναι οι πιο χρονοβόρες.

Ποια θεωρείτε ως -αν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε- τα πιο σπουδαία έργα, τα πιο σημαντικά σας έργα ως τώρα;

Δεν ξεχωρίζω. Δεν ξεχωρίζω σε πιο σπουδαία κτλ. Τα αγαπώ όλα και θεωρώ ότι όλα βοηθάνε –γιατί είναι μέσα σε ναούς–, βοηθάνε τον κόσμο. Δηλαδή, και δεν ξεχωρίζω ένα μεγάλο ναό ας πούμε, που είναι ξέρω εγώ ας πούμε, περίτεχνος και μέγεθος κτλ. και έχουν φτιάξει πλούσια έργα και τέτοια, ότι έχουν περισσότερη ωφέλεια στον κόσμο, από ένα παρεκκλήσι σε ένα βουνό, που θα μπει μέσα ο ξωμάχος, τσοπάνος ας πούμε, όταν βρέχει να προστατευτεί, και θα δει τους δέκα αγίους που έχεις φτιάξει εκεί πέρα. Θεωρώ ότι την ίδια αξία έχουν, για μένα. Μπορεί κάποιος σίγουρα, σε μια εκκλησία μεγάλη, κεντρική κτλ. έχουμε περισσότερες διακοσμήσεις, είναι πιο λαμπερή, πιο πλούσια έτσι; Άλλο δέος, μπαίνεις μέσα ύψος-μέγεθος, όλα αυτά, ναι. Αλλά η ωφέλεια, δηλαδή αυτό το ουσιαστικό κομμάτι, θεωρώ ότι είναι… Και μην σου πω ότι μου αρέσει περισσότερο, μια γιαγιά που θα μπει σε ένα ξωκλήσι, σε ένα βουνό, και θα πάρει αγαλλίαση, θα πάρει κάτι από αυτό, θα προσκυνήσει 5 λεπτά και θα ηρεμήσει και θα της δώσει κάτι, μια ανάπαυλα εκεί πέρα, το θεωρώ σημαντικότερο από έναν μεγάλο ναό ας πούμε.

Εσάς κύριε Νίκο, μέχρι και σήμερα τι σας έχει αφήσει η ενασχόληση με την τέχνη; Σαν άνθρωπο, στην καθημερινότητα σας; Πέρα από το επάγγελμα, το βιοποριστικό.

Θεωρώ ότι σε κάνει καλύτερο άνθρωπο. Δηλαδή σε ψήνει -πώς να σου πω έτσι;- στην ζωή, με έναν σπουδαίο τρόπο. Δηλαδή η τέχνη σε κάνει ν[00:45:00]α γίνεσαι, πιο ευαίσθητος να το πω; Να μελετάς τους ανθρώπους πιο πολύ. Έχει μια καλή πλευρά, σε κάνει καλύτερο άνθρωπο σίγουρα, σε καλλιεργεί η τέχνη. Και αυτούς που την βλέπουν και την απολαμβάνουν, και εμάς που την δημιουργούμε. Θεωρώ ότι είναι απαραίτητη και ήταν πάντα. Δηλαδή αν δούμε τους αιώνες, τις χιλιετίες, ήταν απαραίτητη πάντα η τέχνη. Είναι ένα κομμάτι πολιτισμού, είναι πολιτισμός. Δηλαδή όσο δουλεύεις -δουλεύεις, με την έννοια δημιουργείς- τόσο δημιουργείς πολιτισμό, τόσο ανεβάζεις, συνεχίζεις τον πολιτισμό. Θεωρώ ότι είναι πηγή ζωής. Είναι πολύ σημαντικό κομμάτι για μένα, δηλαδή δεν θα μπορούσα να ζήσω χωρίς την τέχνη.

Με βάση τα δικά σας βιώματα, θεωρείτε ότι ο κόσμος είναι σήμερα πιο κοντά στην τέχνη ή ήταν παλαιοτέρα; Ανά τις δεκαετίες εννοώ.

Να σας πω, δεν ξέρω ούτε στατιστικά έτσι να το… Πάντα ήταν ο κόσμος, θεωρώ ότι κάθε εποχή έχει το δικό του το ποσοστό ας πούμε. Σήμερα είναι πάρα πολλές -αυτό που μπορώ να πω είναι- ότι σήμερα είναι πάρα πολλές οι εικόνες, οι πληροφορίες. Ο άνθρωπος λαμβάνει σήμερα πάρα πολλές πληροφορίες, βομβαρδίζεται με εικόνα, πληροφορία, χρώματα, ένταση. Η «φωτεινή οθόνη» ας πούμε, των κινητών, της τηλεόρασης κτλ. βομβαρδίζει πιο πολύ. Παλαιότερα ήταν πιο νορμάλ τα πράγματα. Για να δει τέχνη έπρεπε να πάει σε ένα μουσείο, έπρεπε να πάει σε μια εκκλησία. Θεωρώ ότι τότε ενδεχομένως να του έκανε περισσότερο εντύπωση; Να την έγραφε πιο πολύ; Γιατί είχε πιο καθαρό μυαλό; Δηλαδή ο σκληρός του δίσκος, δεν ήταν τόσο μπουκωμένος ας πούμε; Και σήμερα ενδιαφέρεται ο κόσμος για την τέχνη, και σήμερα λειτουργεί, και σήμερα είναι απαραίτητη, και μπορείς να την βρίσκεις σε πολύ μεγάλες ποσότητες πια με αυτόν τον τρόπο που είπαμε, αλλά ο άνθρωπος βομβαρδίζεται σήμερα από εικόνες και πολλές φορές από μη ωφέλιμες εικόνες. Οι διαφημίσεις… Είναι όλα αυτά δηλαδή τα οποία είναι περιττά, οι ειδήσεις. «Η είδηση» λέει, είναι τόσες οι ειδήσεις, που δεν μπορείς να φιλτράρεις, δεν μπορεί να ξεκαθαρίσει το μυαλό σου τι γίνεται, να σκεφτείς και να πεις «Ώπα, αυτό που μου λέει αυτός δεν μου κάνει». Όλη την ημέρα εισπράττεις εικόνες, βομβαρδίζεσαι με εικόνες. Αυτό μπορώ να δω σαν διαφορά. Παλαιότερα, ήταν πιο κατανοητό, πιο νορμάλ, πιο ήσυχα τα πράγματα. Μπορούσες να το αναλύσεις διαφορετικά αυτό που έβλεπες. Αυτό βλέπω.

Άρα θεωρείτε ότι ο κόσμος εκτιμούσε πιο πολύ την τέχνη παλαιοτέρα;

Ενδεχομένως ναι. Γιατί και το πολύ φέρνει έναν κορεσμό. Όταν βλέπω πολύ τέλειες εικόνες… Δηλαδή τώρα βλέπεις ανθρώπους στην τηλεόραση και είναι τέλειοι οι άνθρωποι αυτοί, λες και έχουν κατεβεί από άλλον πλανήτη. Γιατί είναι έτσι φτιαγμένοι. Έτσι τώρα άμα δεις μια ωραία γυναίκα σε ζωγραφική, μπορεί να μην κάνει εντύπωση στα νέα παιδιά σήμερα, μπορεί να μην πει «Ουάου, τι ωραίο! Πώς το έφτιαξε; Τι ωραίο βγάζει, τι ωραίο βλέμμα». Δηλαδή γίνεται χαμός όλη μέρα στην οθόνη του κινητού του από τέλειες εικόνες. Ψεύτικες όμως. Αυτό είναι ένα θέμα.

Εσείς κύριε Νίκο, αν μου επιτρέπετε, τι σχέδια έχετε για το μέλλον ως προς την τέχνη;

Αυτό που… Γιατί έχω κάνει μια πορεία μεγάλη κτλ., επαγγελματικά εντάξει, είμαι σε ένα επίπεδο ας πούμε καλό, έχω τους πελάτες μου, τις δουλειές μου κτλ., με τις δυσκολίες που υπάρχουν σήμερα, όπως έχουν όλοι οι άνθρωποι και όλα τα επαγγέλματα, έτσι; Δεν εξαιρούμαστε από αυτό. Μην σας πω ότι βαλλόμεθα πρώτοι, γιατί δεν είναι απαραίτητο το επάγγελμα μας, δεν είμαστε σούπερ-μάρκετ. Δεν χρειάζεται ο άλλος οπωσδήποτε μια εικόνα, είναι το τελευταίο που θα πάρει! Αλλά στο τεχνικό κομμάτι, στο καλλιτεχνικό κομμάτι, με ενδιαφέρει η βελτίωση και της τελευταίας λεπτομέρειας, δηλαδή η ποιότητα, να ανεβεί η ποιότητα. Επίσης, με ενδιαφέρει και έχω ένα κομμάτι τελευταία που το έχω φτιάξει και έχω πάει και στην έκθεση την «Ορθοδοξία» στην Θεσσαλονίκη που κάναμε, να μπορέσω να δώσω έργο τέχνης, εικόνα κτλ. στον απλό λαό, σε πολύ χαμηλή τιμή. Αλλά να είναι υψηλής ποιότητας, δηλαδή να είναι χειροποίητη, να είναι φτιαγμένη με τον σωστό τρόπο -αυτό εννοώ υψηλή ποιότητα- όχι γρηγορά και «Άντε δεν βαριέσαι». Δηλαδή να είναι ένα σωστό έργο τέχνης, μικρό, σε μια προσιτή τιμή. Να μπορεί όπως και παλαιότερα, οι άνθρωποι είχαν όλοι στο σπίτι τους μια εικόνα, καλή εικόνα, από κάλους αγιογράφους φτιαγμένη. Και έχει περάσει στα παιδιά τους και στα εγγόνια τους και είναι κειμήλιο. Αυτό είναι καινούριο κομμάτι που βάλαμε στην δουλειά, με ενδιαφέρει να δουλέψει. Ξεκίνησε, δουλεύει σιγά-σιγά και μπορεί να πάρει με λίγα χρήματα κάποιος ή να κάνει ένα δώρο ξέρω εγώ, σ[00:50:00]τον κουμπάρο του ή στο βαφτιστήρι του, το οποίο θα μείνει, είναι έργο τέχνης, είναι χειροποίητο, έχει αξία, είναι σωστά φτιαγμένο και θα μείνει στα παιδιά του. Και είναι δικό μας, είναι ελληνικό, είναι ο ελληνικός πολιτισμός σε κάθε σπίτι. Αυτό με ενδιαφέρει. Και είναι το σχέδιο μου έτσι, για το μέλλον, να μπορέσω αυτό σιγά-σιγά να το επικοινωνήσω για να το δουλέψω. Φυσικά και η βελτίωση στην τέχνη μου γενικότερα. Όσο μπορώ με ενδιαφέρει πάντα να βελτιώνομαι. Δεν είναι θέμα επαγγελματικό, είναι θέμα πολιτισμού και ποιότητας. Να ανεβαίνει, να μπαίνει μια καινούργια ιδέα, να την επεξεργαζόμαστε. Ό,τι βλέπω δηλαδή με ενδιαφέρει, είναι σαν να έχω ξεκινήσει τώρα. Δεν παύει αυτό, μέχρι στιγμής λειτουργεί.

Θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια και για το «σήμερα»; Πέρα από αυτά που μας αναφέρατε.

Το «σήμερα» είναι αυτό που βλέπετε, το «σήμερα» είναι πολύ… Δεν προλαβαίνουμε να καταλάβουμε τι γίνεται. Δεν προλαβαίνουμε να αναλύσουμε. Διαπιστώνω δηλαδή σε όλους -και με συναδέλφους, και με άλλους επαγγελματίες που μιλάμε και οι κοινωνικές μας σχέσεις-, ο κόσμος δεν καταλαβαίνει πότε ξημερώνει και πότε νυχτώνει. Είναι τέτοιες οι ταχύτητες, είναι τέτοιος ο όγκος πληροφορίας, εικόνας, υποχρεώσεων, που δεν προλαβαίνει ο κόσμος να αφομοιώσει, να σκεφτεί, να φιλοσοφήσει, να το πούμε έτσι. Αυτό παλαιοτέρα, επειδή εγώ λόγω και της δουλειάς μου μιλάω με μεγάλους ανθρώπους, επίτροπους εκκλησιών κτλ., έβλεπα σε αυτούς τους ανθρώπους -ειδικά προηγούμενες γενιές, πριν μια δεκαετία- και έβλεπα λαϊκή σοφία. Αυτό που σήμερα λείπει. Δηλαδή σου έλεγε δυο κουβέντες, ένας αγράμματος άνθρωπος που ήταν στο χωριό και έκλεινε μέσα, μια ολόκληρη φιλοσοφική έννοια. Δηλαδή με δυο λέξεις, σου έλεγε «Κοίταξε να δεις παιδί μου, μην το κάνεις γιατί έτσι». Τέλος. Και αυτό το πράγμα, έβλεπες ότι ήταν έτσι. Το είχε αναλύσει, είχε μια λαϊκή σοφία. Γιατί είχε την ηρεμία του, είχε πάρει από τους παλιούς, είχε τον χρόνο να επεξεργαστεί το μυαλό του πράγματα. Σήμερα βλέπω ότι αυτό είναι μια δυσκολία. Δηλαδή βλέπω ότι -γιατί κάνω παρέα και με νέους ανθρώπους που είναι ανήσυχοι, με νέα παιδιά που τώρα τελειώνουν το πανεπιστήμιο, μου λένε «Τι θα κάνουμε; Πώς το βλέπετε εσείς; Έχω άγχος»- βλέπω ότι δεν προλαβαίνουν. Φοβούνται ενώ έχουν την ζωή μπροστά τους όλη, να παλέψουν. Δηλαδή άμα είσαι είκοσι χρονών τώρα, τι να φοβηθείς; Έχεις χρόνο και να αποτύχεις και δυο φορές, και τρεις. Παρόλα αυτά, είναι φοβισμένοι, γιατί όλος αυτός ο όγκος δεν τους επιτρέπει να επεξεργαστούν, να δουλέψει του μυαλό τους, να τα βάλουν κάτω και να πουν «Θα το παλέψουμε».  Σήμερα βέβαια, αυτό το πράγμα βλέπω στην εποχή, έχει μεν πληροφορία, έχει τα καλά αυτά που είπαμε όλα, αλλά είναι τέτοιος… Πρέπει να τα φιλτράρεις όλα αυτά, αλλά δεν προλαβαίνει ο άνθρωπος, είναι πάνω από τις δυνάμεις του. Δηλαδή είναι πολύ δύσκολη η εποχή μας από αυτήν την άποψη. Και συμβαίνουν πράγματα, κοσμοαλλαγές δηλαδή τέτοιες, που λέμε «Τώρα έγινε αυτό;». Ξαφνικά ξυπνήσαμε και κλειστήκαμε στα σπίτια όλοι. Δηλαδή αυτό το πράγμα δεν θα φύγει έτσι, αυτό θα αφήσει πληγή. Θα αφήσει πληγή αυτό για πολύ καιρό, όσο και να μην θέλουμε… Εμείς το ζήσαμε, όταν το ζεις δεν το καταλαβαίνεις. Αλλά σιγά-σιγά, από εκεί πίσω θα δούμε ας πούμε, τις συνέπειές τους, θα τις βλέπουμε στο... Και δεν έχουμε τελειώσει ακόμα μ’ αυτό.

Κλείνοντας κύριε Νίκο, έχετε να προσθέσετε κάτι; Τι σας έμεινε από όλα όσα μας διηγηθήκατε;

Τι εννοείς;

Τι σας έχει μείνει έτσι, σαν ένα γενικό συμπέρασμα με λίγα λόγια; Για την πορεία σας, για όλα όσα συζητάμε μέχρι στιγμή.

Τίποτα, θεωρώ ότι-

Για την τέχνη.

Είναι ένα ενδιαφέρον ας πούμε, πράγμα όλο αυτό που έχω ζήσει. Θα ήθελα να το ξαναζήσω αν ξεκίναγα από την αρχή, δηλαδή αυτό θα ήθελα να κάνω, μου αρέσει. Γιατί πιστεύω -φιλοσοφία ζωής είναι αυτή- ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι ωφέλιμος προς τους άλλους ανθρώπους. Είναι ο ρόλος του στη ζωή, θεωρώ ότι είναι ο ρόλος του στην ζωή. Και μέσα από αυτό, μου αρέσει που αυτό γίνεται μέσα από την τέχνη, όσο μπορώ να είμαι ωφέλιμος στους ανθρώπους μέσα από αυτό, γιατί είναι κάτι που αγαπάω, δεν είναι επάγγελμα, δεν το βλέπω σαν επάγγελμα. Δηλαδή ποτέ δεν κοιτάω πόσα χρήματα θα βγάλω. Το πρώτο πράγμα που με ενδιαφέρει όταν μου λένε κάτι, είναι: Πώς θα το φτιάξω; Πώς θα αρέσει; Πώς θα είναι ωφέλιμο; Δεν θα το άλλαζα. Δηλαδή όλο αυτό, μου αρέσει αυτό το πράγμα. Με θεωρώ τυχερό που ο Θεός μού έδωσε την δυνατότητα, το ταλέντο, την βοήθεια αυτήν, να μπορέσω αυτό το πράγμα, να το κάνω και επάγγελμα. Δηλαδή να ζω μέσα σε αυτό. Είναι σημαντικό. Αυτό είναι κάτι που δεν θα το άλλαζα με τίποτα, με θεωρώ τυχερό δηλαδή, είναι μια ευτυχία αυτό το πράγμα.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ κύριε Νίκο για την πολύ όμορφη διήγηση.

Να είσαι καλά και εγώ σε ευχαριστώ.

Να είστε καλά.