[00:00:00]Το ξεκινάω, εντάξει; Γεια σας. Είμαι η Αλεξάνδρα, ερευνήτρια για το Istorima. Έχουμε Παρασκευή, 13 Ιανουαρίου το 2023 και βρισκόμαστε στο Εβραϊκό Μουσείο Ρόδου. Γεια σας.

Γεια σας.

Μπορείτε να μας πείτε το όνομα σας;

Λέγομαι Κοέν Κάρμεν.

Μπορείτε να μας πείτε, αρχικά, κάποια πράγματα για εσάς και με την ενασχόληση σας με το Εβραϊκό Μουσείο Ρόδου;

Εγώ σαν καταγωγή είμαι από το Βόλο, δεν είμαι από τη Ρόδο. Ήρθα στη Ρόδο το 1980, όταν παντρεύτηκα γιατί ο σύζυγος μου έμεινε, έμενε εδώ. Δεν ξέρω τώρα, αν αυτή τη στιγμή, πρέπει να αναφέρω ότι η οικογένεια του συζύγου μου και αυτή δεν ήτανε από τη Ρόδο, αλλά ήτανε από τις οικογένειες αυτές που ήρθανε γύρω στο 1957 για να ανασυγκροτήσουν την Εβραϊκή Κοινότητα της Ρόδου. Γιατί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, λόγω της, ότι εξαφανίστηκε η Εβραϊκή Κοινότητα Ρόδου λόγω του Ολοκαυτώματος, δεν υπήρχε η κοινότητα για ένα χρονικό περίοδο. Μια χρονική περίοδο από το 1946-47 –που τα Δωδεκάνησα έγιναν, ενσωματώθηκαν πια με την Ελλάδα–, μέχρι και το ’57 δεν υπήρχε η εβραϊκή κοινότητα εδώ. Και το 1957 έγινε μια έκκληση γενικά στις Εβραϊκές Κοινότητες της Ελλάδος, όποιος ήθελε. Ήταν μετά τον πόλεμο, υπήρχανε οικονομικά προβλήματα και το κεντρικό ισραηλιτικό συμβούλιο Ελλάδος έκανε μια έκκληση γενικά σε διάφορες κοινότητες τις εβραϊκές της Ελλάδος, όποιος ήθελε να πάει να ξεκινήσει μια καινούρια ζωή στην Ρόδο με τη βοήθεια του κεντρικού ισραηλιτικού συμβουλίου και έτσι να ανασυγκροτηθεί και η κοινότητα. Κλείνω αυτή τη μεγάλη παρένθεση. Ο άντρας μου ήταν από αυτές τις, οι γονείς του ήταν από αυτές τις οικογένειες που ήρθαν τότε το ’57 να εγκατασταθούν. Οπότε όταν παντρεύτηκα, εγκατασταθήκαμε στη Ρόδο το 1980. Η ενασχόληση μου δεν έγινε βέβαια τότε. Γιατί τότε είχα κάποια άλλη ενασχόληση, μετά είχα παιδιά και άρχισα να ασχολούμαι με την κοινότητα το 1998 και από τότε είμαι διευθύντρια. Είναι πομπώδης τίτλος για μια μικρή κοινότητα. Αλλά πώς να το πω, είμαι η υπεύθυνη για ό,τι συμβαίνει στην κοινότητα, είτε αυτό λέγεται μουσείο –το οποίο έγινε βέβαια λίγο αργότερα– είτε συναγωγή, είτε νεκροταφείο, είτε οτιδήποτε έχει σχέση με τα κοινοτικά.

Αρχικά, ήταν μόνο η συναγωγή και το νεκροταφείο;

Το μουσείο… Ναι. Τα οποία, όταν, όχι ακριβώς όταν ανέλαβα εγώ. Εγώ ξεκίνησα να δουλεύω σε τετράωρη βάση, γιατί δεν υπήρχε κάτι πιο ιδιαίτερο αντικείμενο. Η αλήθεια είναι ότι η κοινότητα, όπως σας είπα, που ξεκίνησε περίπου το ’57 ήτανε ενεργή με τις οικογένειες που ήρθανε, οι οποίες τότε που ήρθανε είχανε όλες 5-6 παιδιά ο καθένας. Οπότε, υπήρχε ενδιαφέρον και πράγματα να κάνουν για τα παιδιά, γιορτές κι αυτά. Το 1970, όμως, ο αριθμός αυτός μειώθηκε δραματικά, γιατί τα παιδιά μεγάλωσαν, πήγαν να σπουδάσουν, έφυγαν. Και υπάρχει μία νομοθεσία, η οποία λέει ότι μια κοινότητα δεν θεωρείται κοινότητα, αν έχει κάτω από 20 οικογένειες. Οπότε, το ’70 δεν θεωρούμασταν, από το ’70 και μετά η Ρόδος δεν θεωρείτο πια κοινότητα με τις οικογένειες που είχε. Καταρχάς, δεν είχε νέους πια. Νέο πληθυσμό. Και εγώ όταν ξεκίνησα, ξεκίνησα με τετράωρη απασχόληση και μπορώ να σου πω ότι και οι τέσσερις ώρες δεν ήξερα τι να κάνω. Το μεγάλο, ας το πούμε, push έγινε όταν ανέλαβε την προεδρία η κυρία Μπέλλα Ρέστη, η οποία είχε καταγωγή από την Ρόδο. Οι γονείς της δηλαδή, αυτή δεν είχε γεννηθεί στη Ρόδο, γεννήθηκε στο εξωτερικό, ζούσε στην Αθηνά, αποφάσισε να ασχοληθεί και ανέλαβε. Και αυτή η αλήθεια είναι ότι είχε το ζήλο, αυτή είχε τις επαφές και άρχισαν να έρχονται Ροδίτες του εξωτερικού ξανά πίσω στην κοινότητα για επισκέψεις[00:05:00], για διάφορα. Και τότε είναι που ξεκινήσαμε το Μουσείο, κάναμε το μνημείο Ολοκαυτώματος. Δηλαδή, ξαφνικά κάποια κοινότητα που δεν είχε κάποια κίνηση ή κάτι, δεν είχε κάποιο, ας πούμε, ενδιαφέρον, δεν ήταν ανοιχτή στην τοπική κοινωνία, αλλά τώρα έχει μια ζωντάνια, έχει μια ύπαρξη, που την ξέρουνε και οι ντόπιοι και οι επισκέπτες που έρχονται.

Από πόσα άτομα απαρτίζεται σήμερα η κοινότητα της Ρόδου;

Η κοινότητα, αν μιλάμε για τα μέλη τους ντόπιους, είναι περίπου 20 άτομα και ίσως να υπάρχουνε έστω καμιά δεκαριά που είναι Εβραίοι του εξωτερικού που πηγαινοέρχονται. Δηλαδή μένουν μερικούς μήνες εδώ είτε έχουν ένα σπίτι είτε… Δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι.

Μήπως γνωρίζετε κάποια πιο γενικά πράγματα για την Εβραϊκή παρουσία στη Ρόδο;

Ασφαλώς.

Μήπως μπορείτε να μας πείτε;

Η παρουσία των Εβραίων στη Ρόδο χρονολογείται από το 2ο π.Χ. αιώνα, δηλαδή μετά την καταστροφή του ναού, του δεύτερου ναού του Σολόμωντος. Ο αριθμός των κατοίκων τότε ήτανε μικρός. Μικρός, αλλά ικανοποιητικός για την εποχή. Και έχουμε ευρήματα από ιστορικούς που ταξίδευαν εκείνα τα χρόνια για την παρουσία, την παρουσία των Εβραίων εδώ στη Ρόδο. Αυτοί οι Εβραίοι της Ρόδου τότε, όπως και σε όλη την περιοχή την ελλαδική, ήτανε Ρωμανιώτες Εβραίοι. Γιατί είπαμε ερχόντουσαν από την τότε Παλαιστίνη, από εκείνη την περιοχή. Και μιλούσανε μια γλώσσα, η οποία ονομάζεται γεβανίκ που είναι ελληνοεβραϊκά, δηλαδή είναι λέξεις ελληνικές με μερικές προσμείξεις εβραϊκές. Ο αριθμός των Εβραίων της Ρόδου αυξήθηκε μετά το 1500, όταν κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα οι Οθωμανοί, γιατί το 1492 που η βασίλισσα της Ισπανίας, η Ισαβέλλα, αποφάσισε να διώξει τους Εβραίους από την Ιβηρική Χερσόνησο με την απειλή: «είτε θα φύγετε είτε θα μείνετε και θα ασπαστείτε τον καθολικισμό». Έφυγαν πάρα πολλοί Εβραίοι από τότε από εκεί, οι οποίοι διασκορπίστηκαν και στη βόρειο Αφρική και στην Ευρώπη και κυρίως στα κράτη τα παραλιακά, που έμοιαζε κλιματικά, έμοιαζαν κλιματικά με την Ισπανία. Αλλά τότε εκεί ήταν Οθωμανική Αυτοκρατορία φυσικά. Αυτοί οι Εβραίοι της Ισπανίας ονομάζονται Σεφαραδίτες-Εβραίοι από τη λέξη Σεφεράδ που σημαίνει Ισπανία. Και μιλούσαν μια γλώσσα που λέγεται Λαντίνο, και είναι μια μείξη εβραϊκών και ισπανικών. Αυτοί, λοιπόν, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν και εδώ, στην Ελλάδα γενικά και στα Δωδεκάνησα και στη Ρόδο. Για αυτό το όνομα μου είναι Κάρμεν, δεν είναι εβραϊκό, είναι ισπανικό. Είναι από τα πράγματα που φέρανε. Αυτοί, λοιπόν, οι Ισπανοεβραίοι που ήρθανε εδώ ήτανε πιο πολλοί αριθμητικά από τους ήδη υπάρχοντες Ρωμανιώτες Εβραίους στη Ρόδο και τους αφομοίωσαν και άλλαξαν τον χαρακτήρα της κοινότητος. Όταν λέμε τον άλλαξαν, από θέματα, από τα ήθη, το φαγητό, τις παραδόσεις. Γιατί η διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων ήτανε, ήτανε αυτή. Δεν ήταν θρησκευτική, ήτανε αυτή, ήταν η διαφορά. Και έτσι άρχισε να μεγαλώνει η κοινότητα. Μετά το 1912 ήρθε η Ιταλική κατοχή στα Δωδεκάνησα. Ο αριθμός ο maximum που έφτασε ο εβραϊκός πληθυσμός στη Ρόδο ήταν περίπου στις 6 με 7 χιλιάδες άτομα, τα οποία όμως ήτανε αρκετά για τον αριθμό του τοπικού πληθυσμού. Για να καταλάβετε, στην παλιά πόλη, που ζούσαν κυρίως οι Εβραίοι, στην εβραϊκή γειτονιά που ξεκινήσουμε από την κεντρική πλατεία της παλιάς πόλης και προς την πλευρά που βρισκόμαστε τώρα, υπήρχαν τέσσερις συναγωγές και δύο θρησκευτικοί[00:10:00] χώροι μελέτης, που σημαίνει ότι αυτοί οι χώροι είχανε κόσμο για να… Το 1930 άρχισε μια μείωση του πληθυσμού, λόγω μετανάστευσης. Φύγανε πολλοί γιατί υπήρχε οικονομικό πρόβλημα στη Ρόδο και φύγανε πολλοί, όχι μόνο Εβραίοι Ροδίτες, και χριστιανοί, γιατί έπρεπε να βρούνε τρόπους επιβίωσης. Αυτό το κύμα μετανάστευσης μεγάλωσε το 1938, όταν οι Ιταλοί επέβαλαν τους ρατσιστικούς νόμους, που στέρησαν από τα εβραιόπαιδα το δικαίωμα να πηγαίνουν σχολείο, απαγόρευσαν στους Εβραίους να τηρούν την ήμερα του Σαββάτου σαν αργία. Διάφοροι τέτοιοι λόγοι. Και έτσι φτάσαμε με την άφιξη των Γερμανών στη Ρόδο το 1940-'41 που ανέλαβαν αυτοί πια, ο εβραϊκός πληθυσμός της Ρόδου να είναι γύρω στα 2.500 άτομα. Τα άτομα αυτά στο τέλος του –σχεδόν–, του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ όλοι πίστευαν ότι είχε τελειώσει, η Γερμανία είχε αρχίσει να χάνει. Παρ’ όλα αυτά, στις 23 Ιουλίου του ’44 συγκέντρωσαν όλους τους Εβραίους της Ρόδου και τους μετέφεραν με καράβια στην Αθήνα, στον Πειραιά. Αφού σταμάτησαν και στην Κω και πήραν και από εκεί άλλα 100 άτομα και τους έβαλαν σε ένα στρατόπεδο στο Χαϊδάρι και από εκεί με τρένα τους πήγανε. Έχουμε καταφέρει να πάρουμε αντίγραφο από το στρατόπεδο, γιατί οι Γερμανοί ήτανε πολύ τυπικοί και καταγράφαν τα πάντα. Ξέρουμε, λοιπόν, με το αντίγραφο αυτό το, από τα στρατόπεδα, από τα αρχεία του στρατοπέδου ότι από τις 23 Ιουλίου που τους συγκεντρώσαν και μετά το ταξίδι στον Πειραιά, την παραμονή τους στο Χαϊδάρι κι όλα αυτά, φτάσανε στο Άουσβιτς στις 16 Αυγούστου. Και σε αυτή τη καταγραφή βλέπουμε το συνολικό αριθμό, βλέπουμε πόσοι ήταν άνδρες, πόσοι γυναίκες, πόσοι παιδιά και βλέπουμε και πόσα, τι νούμερα τους δόθηκαν στην καταχώριση τους στο στρατόπεδο. Επίσης, από αυτό το ίδιο πλάνο που έχω εδώ το αντίγραφο του στρατοπέδου, βλέπουμε ότι από τα 2.500 άτομα, τα 1.900 στάλθηκαν στους θαλάμους αερίων την ίδια μέρα. Δεν μπήκαν καν στα στρατόπεδα. Παρά μόνο 600 άτομα επέζησαν από την πρώτη μέρα της άφιξης τους. Και τα 600 άτομα αυτά στάλθηκα σε καταναγκαστικά έργα, ό,τι… Και από αυτά τα 600 πάλι, επέζησαν 151 άτομα, 131 γυναίκες και 20 άντρες. Όλα αυτά τα χρόνια έχουνε γίνει καταγραφές, έρευνες, γιατί δεν υπήρχαν και λίστες τότε και έχουμε καταφέρει να τα καταγράψουμε. Τα έχουμε μέσα αναρτημένα. Και έχουνε την ανάρτηση όλων των ατόμων από τη Ρόδο και την Κω και επίσης, με ένα αστεράκι αυτούς που επέζησαν. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο δηλαδή, επήλθε και ο αφανισμός της κοινότητος.

Μπορείτε να μας πείτε και κάποια πράγματα για τη συναγωγή Σαλώμ; Να μας την περιγράψετε;

Η κοινότητα, όπως σας είπα, πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο λειτουργούσε 4 συναγωγές και 2 χώρους μελέτης των γραφών, γιεσιβότ όπως λέγεται στα εβραϊκά. Μετά τον πόλεμο η μία συναγωγή, που λεγότανε Μεγάλη Συναγωγή και η οποία είχε χτιστεί από τους Ρωμανιώτες Εβραίους, υφίστατο ακόμα, αλλά με τους μετασεισμούς, επειδή είχε πάθει μεγάλες καταστροφές, κατέρρευσε. Γιατί βρίσκεται πιο κοντά στο λιμάνι και την εποχή εκείνη προσπαθούσανε να βομβαρδίσουν τα γερμανικά καραβιά στο λιμάνι οι Εγγλέζοι και [00:15:00]κατά τύχη έπεφτε και καμιά βόμβα αλλού. Και κατέρρευσε από μόνη της. Οι άλλες δύο που ήτανε μικρότερες συναγωγές δεν υφίστανται πια. Έχουνε αλλάξει χρήση. Υπάρχουν οι χώροι, αλλά δεν θυμίζουνε πια τίποτα τη συναγωγή. Το ίδιο συνέβη και με τους χώρους μελέτης των γραφών, οπότε η μόνη συναγωγή που υφίσταται ακόμα είναι η συναγωγή που έχουμε σήμερα, η συναγωγή Σαλώμ. Αυτή η συναγωγή χτίστηκε το 1577. Είναι μια από τις παλαιότερες συναγωγές στην Ευρώπη που είναι σε χρήση, εν μέρει σε χρήση. Και αν και είναι περισσότερο γνωστή και επισκέψιμη σαν ένας αρχαιολογικός χώρος, σαν χώρος πολιτιστικής κληρονομιάς. Και μάλιστα, το κτίριο το 2000 αναγνωρίστηκε από Παγκόσμιο Οργανισμό Μνημείων σαν ένα από τα 100 μνημεία στον κόσμο που πρέπει να συντηρηθούνε και διατηρηθούνε και γι’ αυτό το λόγο υπάρχει και αυτή η επισκεψιμότητα. Η διάταξη της είναι σύμφωνα με τον Σεφαραδίτικο τρόπο, δηλαδή το βήμα είναι στο κέντρο και κοιτάζει προς την ανατολή, προς την Ιερουσαλήμ. Ο γυναικωνίτης παλαιότερα ήτανε στο χώρο που βρίσκεται τώρα το μουσείο. Και βέβαια ο γυναικωνίτης ήτανε παλιά εκεί που είναι τώρα το μουσείο και μεταφέρθηκε στο μπαλκόνι που έχει η συναγωγή το 1935. Βέβαια, τώρα δεν χρησιμοποιείται το μπαλκόνι. Υπάρχει βέβαια σαν γυναικωνίτης, αλλά δεν χρησιμοποιείται. Και όταν γίνονται λειτουργίες, καθόμαστε χωριστά πάλι, άντρες με γυναίκες, αλλά από την μία πλευρά οι άντρες και από την άλλη οι γυναίκες. Το ιδιόρρυθμο της συναγωγής είναι ότι έχει δύο ιερά. Στο 95, να πω, 98% των συναγωγών στον κόσμο υπάρχει ένα ιερό. Σε εμάς υπάρχουνε δύο, δύο ιερά που ανάμεσα τους υπάρχει μία πόρτα. Διάφοροι αρχαιολόγοι, ιστορικοί ήρθαν, έψαξαν, προσπαθούν, κι εμείς προσπαθούσαμε να βρούμε τον τρόπο κα να δικαιολογήσουμε το γεγονός των δύο ιερών. Μας έδωσαν, λοιπόν, διάφορες αιτιολογίες. Βασικά ότι υπάρχουνε και ορισμένες ακόμα συναγωγές με αυτό τον τρόπο. Εμείς, όμως, βρήκαμε ότι στον 4ο αιώνα π.Χ. στις Σάρδεις, που είναι εδώ δίπλα μας, υπήρχε ακριβώς το ίδιο τρόπος χτισμένη συναγωγή. και επειδή οι επαφές με τα παράλια της Τουρκίας και της Ρόδου υπάρχουνε και υπήρχανε, προφανώς αυτοί που έφτιαξαν τη συναγωγή, ήρθαν κι έφτιαξαν κάτι που το ξέρανε από το μέρος που ζούσαν. Μια άλλη δικαιολογία που μας δώσανε είναι ότι σε κάποια περίοδο οι Οθωμανοί για να λειτουργήσει μια συναγωγή, απαιτούσαν να υπάρχει κι ένα κοράνι μέσα στην συναγωγή. Οπότε, προφανώς γίνανε δύο για να είναι στο ένα το κοράνι και στο άλλο. Και η τρίτη εκδοχή που είναι έτσι πιο συναισθηματική ότι υπήρχανε δύο και γιατί είχανε πολλά, πολλές Τορά, δηλαδή πολλά, το βιβλίο της που γίνεται η ανάγνωση των γραφών. Αλλά και για το λόγο ότι το ένα το είχανε χτίσει για να θυμούνται την καταγωγή τους από την Ισπανία την οποία δεν ξέχασαν ποτέ. Και το άλλο ήτανε το κανονικό ιερό, ας το πούμε.  Η συναγωγή, όπως σας είπα, θεωρείται ένα από τα μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Ό,τι έχει μέσα είναι αυθεντικό. Απαγορεύεται οποιαδήποτε επέμβαση χωρίς την άδεια της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Δηλαδή, κάποια τοιχογραφία, οποιαδήποτε, οτιδήποτε πρέπει να γίνει μέσα, πρέπει να πάρουμε άδεια ή να έρθει κάποιος ειδικός από την αρχαιολογική υπηρεσία. Και όπως σας είπα τώρα, τότε προηγουμένως, ο χώ[00:20:00]ρος ο παλιός γυναικωνίτης ο οποίος ήτανε αρκετά μεγάλος –συγγνώμη–, και οι γυναίκες μπαίνανε από πίσω πόρτα στο χώρο του γυναικωνίτη και παρακολουθούσανε την λειτουργία μέσα από καφασωτά παράθυρα, που τώρα εμείς τα έχουμε κάνει ντουλάπια. Ο χώρος αυτός είναι μεγάλος, αρκετά μεγάλος. Έχει 3-4 δωμάτια και ο χώρος αυτός ξεκίνησε το ’77 ένα κομμάτι του να εκθέτουμε φωτογραφικό υλικό από τις Ροδίτες του εξωτερικού και σιγά-σιγά, γύρω στο 2004, έγινε ένα ολοκληρωμένο μουσείο με εκθέματα και… Αυτό.

Μπορείτε να μας περιγράψετε λίγο και κάποια από τα εκθέματα του μουσείου;

Να σας τα περιγράψω λίγο δύσκολο. Έχουμε εκθέματα, διάφορα εκθέματα, που άλλα αναφέρονται στην καθημερινή ζωή, άλλα στη θρησκευτική ζωή. Δηλαδή, έχουμε μία Τορά, μια πεντάτευχο δηλαδή, που είναι 500 χρόνων. Έχουμε ενδύματα που φορούσανε σε διάφορες περιόδους της ζωής τους, είτε νυφικό είτε για να γίνει μία περιτομή. Και αντικείμενα χρηστικά, βιβλία που χρονολογούνται από παλιά. Είναι διάφορα τα αντικείμενα.

Ποιοι είναι οι πιο συχνοί επισκέπτες του μουσείου, της συναγωγής;

Για να σας πω την αλήθεια, δεν το έχουμε ψάξει ποτέ. Θα έλεγα ίσως Ισραηλινοί, γιατί ο αριθμός τους είναι πιο μεγάλος των επισκεπτών. Επειδή είναι πιο κοντά στο Ισραήλ και υπάρχουνε το καλοκαίρι δύο και τρεις πτήσεις την ήμερα και έρχεται πολύ κόσμος, ίσως αυτοί να είναι οι πιο πολλοί. Αλλά ότι υπάρχουνε επισκέπτες από, διαφορετικών εθνικοτήτων, υπάρχουνε γιατί έχουμε εκτυπώσει φυλλάδια σε 10 γλώσσες, που σημαίνει ότι οι επισκέπτες μας είναι πολλοί και διαφορετικοί. Την περίοδο από τον Απρίλιο που ξεκινάμε, που ανοίγουμε καθημερινά, γιατί τώρα το χειμώνα ανοίγουμε όταν έρχεται κάποιο σχολείο ή κάποιος παίρνει τηλέφωνο, γιατί δεν υπάρχει και το προσωπικό για να μένει η πόρτα ανοιχτή. Τον Απρίλιο, λοιπόν, που υπάρχει το προσωπικό και ανοίγουμε κανονικά μέχρι και το τέλος Οκτωβρίου, μας επισκέπτονται πάνω από 25.000 άτομα. Και γι’ αυτό βγάλαμε και τα φυλλάδια, γιατί προσπαθούμε να μπορούμε να ενημερώνουμε με το φυλλάδιο όλους τους επισκέπτες Αλλά αυτό που άλλο που ήθελα να πω, αν εξαιρέσεις τους Ισραηλινούς, η πλειοψηφία των άλλων επισκεπτών δεν είναι Εβραίοι το θρήσκευμα. Δηλαδή, αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι οι άνθρωποι που έρχονται να επισκεφθούνε την συναγωγή και το μουσείο, έρχονται να επισκεφθούνε ένα μνημείο. Όπως έρχονται και πάνε στο παλάτι των Ιπποτών ή δεν ξέρω τι, στο Τζαμί το Μουσουλμανικό, μ’ αυτή τη λογική έρχονται. Τους ενδιαφέρει η ιστορία του τόπου και η Εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου είναι κομμάτι της τοπικής ιστορίας.

Τι εκδηλώσεις πραγματοποιεί και οργανώνει η Εβραϊκή κοινότητα Ρόδου;

Βασικά, θρησκευτικές γιορτές, βασικά δεν υπάρχει ραβίνος. Γιατί είμαστε λίγα άτομα, δεν υπάρχει ραβίνος εδώ, γιατί δεν μπορεί να γίνει λειτουργία. Φέρνουνε ραβίνο μόνο τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο, γιατί εμάς οι γιορτές είναι κινητές, που υπάρχει μια περίοδος που είναι δυο-τρεις σημαντικές γιορτές, όπως είναι η εβραϊκή πρωτοχρονιά, η ημέρα του Εξιλασμού και της Σκηνοπηγίας. Αυτή την περίοδο που είναι κοντά οι γιορτές αυτές, εδώ και πάρα πολλά χρόνια φέρνουνε κάποιον από τον εξωτερικό και κάνει για τις λειτουργίες, γιατί είναι ακόμα καλοκαίρι. Οι επισκέπτες μας το γνωρίζουνε, υπάρχουνε επισκέπτες και [00:25:00]αξίζει τον κόπο να γίνονται λειτουργίες. Αυτό είναι από θέμα γιορτών θρησκευτικών. Την άλλη περίοδο δεν γίνονται, δεν υπάρχει κάποιος εδώ. Τώρα κάθε χρόνο, εδώ και πάρα πολλά χρόνια επίσης, αποφασίσαμε αντί να μνημονεύουμε τις 27 Ιανουάριου που είναι εθνική, ευρωπαϊκή-εθνική ημέρα μνήμης και γίνονται εκδηλώσεις μνήμης σε όλες τις κοινότητες της Ελλάδος, επειδή εδώ δεν το επιτρέπει ο καιρός το χειμώνα, αποφασίσαμε αντ’ αυτού να κάνουμε εκδηλώσεις μνήμης κάθε χρόνο την ημερομηνία που τους εκτοπίσανε, 23 Ιουλίου. Οπότε, εδώ και χρόνια κάνουμε εκδηλώσεις. Κάναμε δύο μεγάλες εκδηλώσεις το ’14 και το ’19 που ήτανε τα 70 και τα 75 χρόνια από τον εκτοπισμό. Το ’14 ήρθανε 600 άτομα από το εξωτερικό, Εβραίοι Ροδίτες και το ’19 λίγο λιγότεροι, αλλά πάλι είχαμε έτσι μια μεγάλη προσέλευση. Τώρα –Θεού θέλοντος–, το προγραμματίζουμε για το ’24 που θα είναι 80 χρόνια. Οπότε κάνουμε αυτή την εκδήλωση το καλοκαίρι και προσπαθούμε εκτός από την θρησκευτική τελετή που είναι μια επιμνημόσυνη δέηση με τη συμμετοχή των τοπικών αρχών και η κατάθεση στεφάνων που είναι το κλασικό, προσπαθούμε και αυτή την περίοδο δείχνουμε πάντοτε μια ταινία που έχει σχέση με το Ολοκαύτωμα, είτε ταινία, ντοκιμαντέρ ή μυθοπλασία που να αναφέρεται σε αυτό το θέμα.  Συναυλίες που έχουνε είτε σε Σεφαραδίτικα τραγούδια είτε έχουνε μουσική που να είναι της Μεσογείου. Τέλος πάντων, κάνουμε διάφορες εκδηλώσεις, δείχνουμε ένα ντοκιμαντέρ. Τις δύο χρόνιες που κάναμε τη μεγάλη εκδήλωση το ’14 και το ’19, κάναμε και ένα συμπόσιο που ήρθανε ομιλητές από το εξωτερικό και μιλήσανε για το Ολοκαύτωμα, για το τραύμα της εποχής, για διάφορα θέματα που έχουν σχέση, που πυρήνες αυτού του θέμα, το θέμα είναι ο αφανισμός, η απώλεια, η εκδίωξη. Συγγνώμη, και βέβαια κάνουμε πολλούς γάμους από το εξωτερικό και επίσης και ενηλικίωσης. Τώρα η πλειοψηφία αυτών που κάνουμε, έχουνε κάποια σχέση με τη Ρόδο. Είναι δεύτερη-τρίτη γενιά και αποφασίσανε να τιμήσουνε αυτόν τον τρόπο τους προγόνους τους και… Γενικά, η Ρόδος προτιμάται από πολύ κόσμο, όπως έρχονται πολλοί και κάνουν πολιτικούς γάμους από το εξωτερικό, γιατί έχει πολύ κόσμο που θέλει να κάνει ένα γάμο, κάτι, κάπου άλλου για να κάνει και διακοπές συγχρόνως ή γιατί δεν θέλει να έρθουνε και πάρα πολλοί, να είναι πολύ ανοιχτός. Θέλει ένα μικρό γκρουπ φίλων, συγγενών, να παρευρεθούνε στη χαρμόσυνη τελετή και να κάνει και διακοπές. Με αυτή τη λογική λοιπόν που έλκει η Ρόδος τουρίστες που κάνουνε αυτό, κάποιο θρησκευτικό, πολιτικό γάμο στη Ρόδο, είναι με αυτή τη λογική έρχονται και οι περισσότεροι είναι, έχουν κάποια καταγωγή από τη Ρόδο, αλλά έχουμε και ανθρώπους που έχουνε έρθει, έχουνε κάνει διακοπές, τους άρεσε και ξαφνικά θέλουνε να έρθουνε. Είναι αλήθεια ότι τα προσπαθούμε αυτά, γιατί αυτά δίνουνε ζωή στη Συναγωγή, στο χώρο κι αυτός είναι ο ρόλος. Δηλαδή, να μην υπάρχει ένα άψυχο κτίριο που έρχεσαι, το βλέπεις και φεύγεις. Δηλαδή αυτές οι εκδηλώσεις δίνουνε κάποια ζωή και είμαστε ανοιχτοί να… Συνεργαζόμαστε πολύ με τη Γερμανική Εκκλησία που υπάρχει ένα γκρουπ ατόμων εδώ στη Ρόδο και κάθε χρόνο κάνουμε μια συναυλία στη συναγωγή με τοπικά σωματεία που θέλουν να τους κάνουμε μία ξενάγηση. Δηλαδή είμαστε ανοιχτοί σε οποιαδήποτε εκδήλωση –είναι πρέπουσα για το χώρο βέβαια–, αλλά δεν έχει σχέση μόνο με εμάς, με την κοινότητα, ας το πούμε. Είναι γενικά μια εκδήλωση πολιτισμού. Πολιτιστική εκδήλωση, [00:30:00]ό,τι να είναι αυτή. Ξέρω εγώ; Μπορεί να είναι μια παρουσίαση βιβλίου ή οτιδήποτε που μπορεί να, που είναι πρέπον και να συνάδει με το χώρο.

Η Χανούκα γιορτάζεται στη Ρόδο;

Όχι.

Το Πουρίμ; Το εβραϊκό καρναβάλι;

Δεν το κάνουμε. Και το άλλο λέγεται Χανουκά. Χανουκά.

Συγγνώμη.

Δεν πειράζει, πού να το ξέρεις;

Η κουζίνα των Σεφαραδιτών παραμένει ζωντανή στη Ρόδο; Υπάρχουνε φαγητά που εσείς να κάνετε;

Ναι, βέβαια υπάρχουνε. Πάντοτε εγώ θα ήθελα να κάνω στις εκδηλώσεις που κάνουμε, πάντοτε σκεφτόμουνα ένα, να το κάνουμε –ξέρω εγώ–, ένα ανοιχτό σαν σεμινάριο. Δηλαδή να έρθει κάποια που να είναι Ροδίτισσα βέρα και να κάνει μερικά πράγματα και να το κάνουμε ανοιχτό και με συμμετοχή ντόπιων γυναικών. Μέχρι τώρα δεν έχει, δεν το έχουμε οργανώσει καλά. Έχουμε εκτυπώσει δικιά μας βιβλία μαγειρικής με ντόπια σεφαραδίτικη κουζίνα από συνταγές παλιές Ροδιτών. Αυτά είναι που μαγειρεύουμε κι εμείς βασικά. Η σεφαραδίτικη κουζίνα γενικά είναι μεσογειακή. Μοιάζει λίγο και με την τούρκικη, ταιριάζουνε αυτά τα πράγματα. Από ό,τι κουβεντιάσαμε τώρα προχθές που κάναμε μια συζήτηση με την πρόεδρο, σκεφτόμενη το τρέχον, το καλοκαίρι που μας έρχεται –γιατί κάθε χρόνο πρέπει να έχεις και αυτό το άγχος να ψάξεις κάτι, τι θα δείξεις ταινία, τι θα εκδήλωση θα κάνεις –, και δεν ξέρω, κάπως έφερε η κουβέντα και είπε ότι ήδη έχει κάνει κάποια επαφή και θα το κάνουμε του χρόνου πια. Αλλά νομίζω ότι θα ενδιάφερε πολύ. Δηλαδή, σίγουρα, αν το κάνουμε, να παρουσιάσουμε δυο-τρεις συνταγές ζωντανά, θα υπάρχει κόσμος που θα τον ενδιέφερε να το παρακολουθήσει.

Μήπως μπορείτε να μας πείτε μερικές συνταγές που να κάνετε;

Δεν ξέρω τώρα τι να σκεφτώ. Εμένα βέβαια η μαμά μου ήταν Ρωμανιώτισσα Εβραία, ο πατέρας μου ήταν Σεφαραδίτης. Και πάντοτε υπάρχουνε, ξέρεις, διαφορές. Ας πούμε, η κοινοτική της Ρόδου ήταν φραγκολεβαντίνοι το περιβάλλον. Από το Βόλο, γιατί εγώ είμαι από το Βόλο. Από το Βόλο που μεγάλωσα εγώ, μια συνταγή ας πούμε είναι κάτι μπουρεκάκια που το ζυμάρι είναι βραστό. Δεν είναι όπως ξέρουμε τα κλασικά τα μπουρεκάκια που κάνουν και σήμερα, τα τυροπιτάκια κι όλα αυτά, που είναι το ζυμάρι είναι βραστό. Γίνεται περίπου όπως κάνεις τα σου, που βράζεις νερό και λάδι και ρίχνεις μέσα το αλεύρι και έτσι γίνεται η ζύμη. Μόνο στα σου βάζουνε και αυγά και τα ψήνουνε, ενώ αυτό μόλις ρίξεις το λάδι και το νερό και το λάδι, ανοίξει, αρχίσει να βράζει, το βγάζεις και ρίχνεις μέσα το αλεύρι και κάνεις αυτή τη ζύμη. Και ενδιαφέρον είναι η γέμιση που βάζουνε, που βάζουνε κιμά με ρύζι για να το κρατάει πιο αφράτο. Δηλαδή, εκεί είναι, στις οι λεπτομέρειες, ότι υπάρχουνε, η Ελλάδα είναι η πρώτη στις πίτες και στα… Η Ήπειρος κι αυτά κάναμε πίτα με οτιδήποτε, με ό,τι μπορείς να φανταστείς, αλλά είναι η ζύμη. Γιατί επάνω στη βόρεια Ελλάδα κάνουμε πίτες με ζύμη που ανοίγουνε με αλεύρι, με φύλλο. Αυτό είναι –ξέρω εγώ–, πια η διαφορά. Ή κάτι γλυκά που τα γεμίζουνε με χουρμάδες, με… Δηλαδή είναι πιο –να το πω– ανατολίτικο το μαγείρεμα. Δηλαδή, έχει μια επιρροή από την ανατολή.

Πόσα άτομα περίπου απασχολούνται στην εβραϊκή κοινότητα Ρόδου;

Τίποτα. Εγώ και η κοπέλα που είναι έξω, η Μάγδα. Εμείς οι δύο. Τίποτα. Επειδή τα τελευταία 4 χρόνια περίπου, έχουμε βάλει εισιτήριο εισόδου –γιατί πια δεν μπορούσαμε να αντέξουμε το κόστος–, μία κοπέλα που είναι έξω και βγάζει τα εισιτήρια. Και κάποια που φροντίζει για την καθαριότητα του χώρου. Αυτό. είναι όλο.

Το καλοκαίρι κάνετε εσείς τις ξεναγήσεις;

Το καλοκαίρι, πάλι τα τελευταία χρόνια, [00:35:00]έρχεται κάποιος από το εξωτερικό ο οποίος, η μητέρα του έχει επιζήσει από το Ολοκαύτωμα, δεν έχει γεννηθεί εδώ, και αυτός έρχεται τα τελευταία καλοκαίρια για 3-4 μήνες , δεν το κάνουμε όλο το καλοκαίρι και έκανε αυτός τις ξεναγήσεις. Εγώ κάνω το χειμώνα στα σχολεία όσο είναι εδώ. Το καλοκαίρι και ήδη και γι’ αυτόν δεν είναι πια εύκολο. Οι ξεναγήσεις όταν γίνονται εδώ μέσα, είναι εύκολο για οποιονδήποτε και για μένα είτε στα ελληνικά, στα αγγλικά, στα γαλλικά, είναι εύκολο. Έξω πια δεν είναι εύκολο. Για να σας εξηγήσω το λόγο, γιατί για να βγει κάποιος έξω να κάνει μια ξενάγηση, πρέπει να έχει μαζί του, να συνοδεύεται και από έναν ξεναγό πιστοποιημένο, Έλληνα επαγγελματία. Το πρόβλημα δεν είναι εκεί. Το να πάρεις κάποιον ξεναγό και πάντοτε, όταν κάνουμε ξεναγήσεις το κάνουμε. Αλλά ένα ξεναγός για να έρθει μαζί σου, θέλει αμοιβή. Χωρίς να μιλάει, θέλει όμως αμοιβή. Αν λοιπόν δεν έχεις ένα μεγάλο γκρουπ, δηλαδή να είναι μια ενηλικίωση, ένας γάμος, μια εκδήλωση δικιά μας που να έχεις 10 άτομα ή ένα γκρουπ που έρχεται για επίσκεψη και είναι 10-15, family reunion που είναι οικογένειες πολλές. Αξίζει να πληρώσουν αυτοί για την ξενάγηση, να πληρώσεις εσύ τον ξεναγό τον Έλληνα, να πληρώσεις το δικό σου που κι αυτός πληρώνεται, να μείνει και κάτι στην κοινότητα. Αλλά άμα έρθεις εσύ τώρα και μου πεις: «Είμαστε δύο άτομα και θέλουμε μία ξενάγηση», δεν μπορώ να το κάνω εγώ. Γιατί πόσα πρέπει εσύ να πληρώσεις; Πώς θα αμειφθεί και ο ένας και ο άλλος; Ο λόγος που κάναμε τις ξεναγήσεις, χωρίς βέβαια να έχουμε σοβαρό κέρδος από εκεί, γιατί αν αφαιρέσεις τον άνθρωπο που αμείβεται τον δικό μας και τον ξεναγό τον Έλληνα, δεν μένει κάποιο κέρδος. Αλλά απλώς θέλαμε να προσφέρουμε μια άλλη υπηρεσία. Αλλά τα τελευταία χρόνια, δηλαδή αν δεν είναι έτσι μια μεγάλη εκδήλωση, κι αυτό είναι δύσκολο. Γιατί αυτοί που ζητάνε μία ξενάγηση είναι δύο, τρία, τέσσερα, άντε πέντε άτομα. Δεν μπορείς να το κάνεις. Και επειδή και ο κύριος που έκανε τις ξεναγήσεις έχει κάποια ηλικία και όλοι μας γερνάμε, εγώ είχα σκεφτεί και τον έχουμε κινηματογραφήσει. Οπότε έχουμε την ξενάγηση του στην εβραϊκή γειτονιά σε βίντεο και πορευόμαστε σε περίπτωση –ας πούμε–, που έρθει κάποιος και μας πει, να το πούμε: «Δεν γίνεται. Θέλεις να αγοράσεις το βίντεο; Αγόρασε το». Ή «Θέλεις να σου κάνουμε ξενάγηση εδώ μέσα; Ευχαρίστως». Αυτή είναι η λογική των ξεναγήσεων.

Υπάρχει εβραϊκή κοινότητα και στην Κω;

Όχι πια. Όχι πια. Εκεί υπάρχει μόνο ένα νεκροταφείο το οποίο εμείς φροντίζουμε μια φορά το χρόνο, δηλαδή έτσι για μια καθαριότητα και μια συντήρηση. Το κεντρικό Ισραηλιτικό συμβούλιο, όμως, τον τελευταίο χρόνο κάνει μια προσπάθεια –που δεν ξέρω πώς θα προχωρήσει–, να ανακαινίσει την συναγωγή της Κω για να γίνονται κάποιες χρήσεις ίσως το καλοκαίρι, κάτι ανάλογο με εδώ, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Έχει έρθει σε συμφωνία με το δήμο της Κω, αλλά δεν έχει ακόμα προχωρήσει.

Άρα στα Δωδεκάνησα είστε η μοναδική εβραϊκή κοινότητα;

Ναι.

Και κάτι έτσι για το τέλος. Τι άλλα σχέδια και πλάνα έχετε για το μέλλον της εβραϊκή κοινότητας Ρόδου;

Πολύ φοβάμαι ότι δεν υπάρχει μέλλον. Όπως δεν υπάρχει και μέλλον στον ελληνικό εβραϊσμό κατά τη γνώμη μου. Η πορεία του είναι φθίνουσα. Εδώ ο πληθυσμός γερνάει, όπως γερνάει και ο πληθυσμός της Ελλάδος. Ο εβραϊκός πληθυσμός γερνάει, γιατί δεν γίνονται γεννήσεις πολλές. Ο πληθυσμός μειώνεται, γιατί ο κόσμος φεύγει, οι νέοι μεταναστεύουνε στην Ευρώπη, στο Ισραήλ. Και γιατί ζούμε σε μια νέα εποχή, που ο κόσμος έχει μάθει πια να αποδέχεται τον άλλον και να συχνωτίζεται και οι μεικτοί είναι το must πια. Και το λέω και από προσωπική μου εμπειρία, γιατί η μία μου κόρη πέρσι [00:40:00]παντρεύτηκε με πολιτικό γάμο το ’22. Δεν είναι κάτι που μπορείς να το, να το αποφύγει κανείς, γιατί ο κόσμος πια ζει, σπουδάζει. Δεν μπορεί να παντρευτεί με προξενιό, όπως γινότανε πριν από πολλά χρόνια. Εγώ θέλω να πιστεύω ότι, αν μιλάμε για ανθρώπους που πιστεύουνε και δέχονται τη διαφορετικότητα του άλλου, αυτό είναι καλό. Γιατί πρέπει όλοι να είμαστε μια μεγάλη κοινωνία, οι γάμοι αυτοί οι πολιτικοί σου δίνουν τη δυνατότητα να κρατήσεις το θρήσκευμα σου κι αν θέλεις να το ασκείς, χωρίς να αλλάζεις κάτι για σένα. Και από τη στιγμή που ο σύντροφος ή η σύντροφος σου δέχεται από αυτό που είσαι και εσύ δέχεσαι αυτό που είναι αυτό, δεν υπάρχει πρόβλημα. Και ίσως καλά είναι τα παιδιά να μεγαλώνουνε, γενικά τα παιδιά μεγαλώνουμε με πιο ανοιχτό μυαλό και να καταλαβαίνουνε ότι, γιατί όχι, και η οικογένεια τους είναι λίγο διαφορετική. Και υπάρχει αυτό και υπάρχει και το άλλο και υπάρχει κάτι πιο άλλο απέξω, που όλοι μαζί μπορούνε να ζούνε καλά και αρμονικά, από τη στιγμή που ένας σέβεται τα πιστεύω –θρησκευτικά ή μη–, τις πεποιθήσεις, τα έθιμα του καθενός. Αλλιώς δεν γίνεται. Δεν γίνεται.

Θέλετε μήπως να προσθέσετε κάτι ακόμη; Κάτι άλλο;

Τίποτα. Θέλω να πιστεύω σήμερα είμαι εγώ, αύριο θα είναι κάποιος και θα συνεχίσει να υπάρχει αυτό που ξεκίνησε ουσιαστικά η πρόεδρος το 2001-2002 νομίζω, όταν ανέβαλε και που πραγματικά δούλεψε αλλά κι εγώ πάρα πολύ γι’ αυτό. Εγώ λέω ότι εγώ θα «σέρνομαι» εδώ μέσα μέχρι να πεθάνω, γιατί το αισθάνομαι σπίτι μου. Έχω κάνει, έχω δουλέψει πολύ. Και ότι κάποιος θα υπάρχει, όταν δεν θα είμαι εγώ, δηλαδή θα υπάρχει κάποιος που θα κρατάει αυτό το κομμάτι ζωντανό. Μένει να ακολουθήσει αυτό που ήδη κάνουμε, όσο πάει, όσο μπορεί να πάει. Που δεν βρίσκω για ποιο λόγο να μην συνεχίζεται αυτό που γίνεται τώρα και μετά από χρόνια. Γιατί είναι, είπαμε, ένα ιστορικό κομμάτι, ένα ιστορικό κτίριο. Κάποιος θα βρεθεί να το διαχειρίζεται. Ούτως οι άλλως δεν εξαρτάται τώρα αυτό το κτίριο από τα μέλη της κοινότητος. Είναι μία οντότητα που από μόνο του. Επομένως, θα αλλάζει ο κάποιος υπεύθυνος. Αλλά αυτό θα μπορεί να συνεχίζεται. Αυτό εύχομαι, γιατί σας έχω πει. Νομίζω όλοι που έρχονται τους αρέσει, γιατί το φροντίζουμε το κτίριο και το μουσείο κι αυτά. Και το νεκροταφείο μας –δεν ξέρω αν ποτέ μπορέσετε να περάσετε από εκεί–, είναι ένα, όχι το ομορφότερο νεκροταφείο της Ρόδου. Νομίζω ότι είναι από τα ομορφότερα νεκροταφεία που υπάρχουνε γιατί το φροντίζουμε. Και για μένα και τα νεκροταφεία λένε ιστορία. Πολλές ιστορίες θα μπορούσαμε να πούμε για το νεκροταφείο. Για την μεταφορά του, για τις χρήσεις του, για ταφόπλακες που έχει. Δηλαδή, και εκεί υπάρχει μια ιστορία και από τη στιγμή που αυτά οι δύο αυτοί χώροι υπάρχουνε και θα υπάρχουνε, οι άνθρωποι θέλω να πιστεύω να συνεχίσουνε να τα φροντίζουνε με τον ίδιο τρόπο, θα συνεχίσουνε να υπάρχουνε.

Το νεκροταφείο πόσα χρόνια περίπου υπάρχει;

Καταρχάς, να ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι εμείς δεν ξεθάβουμε τους νεκρούς. Οπότε, τα νεκροταφεία είναι νεκροταφεία. Το εβραϊκό νεκροταφείο ήταν έξω από τα τείχη. Είσαι από τη Ρόδο; Το νεκροταφείο μας ξεκινάει από το πάρκο που είναι πίσω από το Μέλινα Μερκούρη. Αυτό ήταν το νεκροταφείο. Ξεκινούσε από εκεί και φθάνει μέχρι το Pallas τον κινηματογράφο, 15 χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα. Το 1938, μέσα σε όλα που αποφάσισαν οι Ιταλοί, ήτανε να χαλάσουν και το νεκροταφείο. Σπάσανε, λοιπόν, όλους τους τάφους, όσοι μπορούσανε μετέφεραν τους δικούς τους ανθρώπους στον καινούριο χώρο που δόθηκε από τους Ιταλούς και που είναι ο χώρος, εκεί που είναι ο χώρος [00:45:00]όλων των νεκροταφείων. Είναι το ορθόδοξο, το καθολικό, μετά είμαστε εμείς και το μουσουλμανικό. Και απέναντι είναι του στρατού, το εγγλέζικο. Όσοι λοιπόν μπορούσανε, και αυτοί ήταν γύρω στα 1.500 άτομα, μετάφεραν τον τάφο των δικών τους εκεί στο καινούριο χώρο. Γι’ αυτό όλοι αυτοί οι 1.500 είναι το ίδιο σχέδιο. Είναι τετράγωνοι απλοί. Αυτοί που δεν μπορούσανε, σπάσανε τους τάφους, πήρανε όσα ταφόπλακες ήτανε περίτεχνες και έτσι μπορούσαν να τις χρησιμοποιήσουν τα μάρμαρα και τα υπόλοιπα τα πέταξαν στο χώμα το ακάλυπτο του νεκροταφείου. Γι’ αυτό κι εμάς στο νεκροταφείο υπάρχουνε και δύο κενοτάφια που η κοινότητα τότε έβαλε τα κόκαλα που δεν ξέραν τίνος είναι και τι. Και εμείς σιγά-σιγά, με τα χρόνια, όλες αυτές τις πλάκες που πια συσσωρεύτηκε χώμα, αρχίζανε και τη σκαλίζαμε και βρήκαμε τα κομμάτια και τα έχουμε τοποθετήσει. Οπότε, ο καινούριος χώρος του νεκροταφείου, μετά το ’38, είναι ο χώρος που είναι όλα τα νεκροταφεία. Δηλαδή, το ίδιο κάνανε και το μουσουλμανικό νεκροταφείο. Γιατί και το μουσουλμανικό ήταν έξω από τα τείχη, από την άλλη πλευρά. Πιο κοντά στην συνοικία τη δικιά τους. Αλλά και εκείνο το μετέφεραν οι Ιταλοί και έγινε ο περιβάλλον χώρος της τάφρου. Οπότε, το νεκροταφείο είναι εκεί. Αν πότε έχεις χρόνο, πέρασε. Είναι ανοιχτά κάθε πρωί, έχουμε κάποιον εκεί από τις 08:00 μέχρι τις 13:00 και μετά μίλησε μου. Πες μου πώς σου φαίνεται αυτό. Και εκεί έχει μια ιστορία για ένα καράβι το Πέντζο, δηλαδή υπάρχουνε ιστορίες παντού. Τα νεκροταφεία λένε ιστορία. Οι πλάκες, ο τρόπος που χαράζονται, τι χαράσσεται πάνω στους τάφους. Κι αυτά έχουν να πούνε μια άλλη ιστορία και είναι κι αυτά κομμάτι πολιτιστικό.

Έχετε επαφές και συνεργάζεστε με τις υπόλοιπες κοινότητες της Ελλάδος;

Επαφές έχουμε, αλλά εντάξει, συνεργασία σε ποιο επίπεδο; Εντάξει, εγώ μπορεί να δω, ας πούμε, ξέρω ‘γω, να φέρω εγώ έναν ομιλητή για την εκδήλωση και να με πάρει να μου πει: «Καλός ήτανε;». Ξέρω εγώ, κάτι τέτοιο. Ή κάποιο βιβλίο που βγήκε να ανταλλάξουμε, τέτοιο είδους συνεργασία. Αλλιώς… Ή να ψάχνουμε εμείς κάποιον για μια τελετή, ένα ραβίνο και να πούμε: «Ο δικός σας μπορεί να έρθει;». Αυτό, αυτό του είδους τη συνεργασία.

Αυτά από εμένα. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ.

Χάρηκα που το είπαμε. Ελπίζω να ήταν ενδιαφέροντα, ελπίζω να κάλυψαν τις ερωτήσεις που μου έκανες.

Ναι, ήταν πολύ ενδιαφέροντα και με καλύψατε πλήρως.

Χαίρομαι.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ και πάλι.

Να ‘σαι καλά.