[00:00:00]Το ξεκινάω τώρα. Το ξεκίνησα. Γεια σας, είμαι η Αλεξάνδρα, ερευνήτρια για το Istorima. Έχουμε 5 Φεβρουαρίου το 2023 και βρισκόμαστε στον Αρχάγγελο της Ρόδου. Μαζί μου έχω την κα Αναστούλα Μπολή. Γεια σας.

Καλησπέρα σας. Γεια σας.

Είστε έτοιμη να ξεκινήσουμε;

Ναι, ναι.

Μπορείτε να μου πείτε, αρχικά, κάποια πράγματα για σας;

Εγώ λέγομαι Μπολή Αναστούλα, έτσι είμαι βαπτισμένη. Κατάγομαι από τον Αρχάγγελο. Οι γονείς μου ήταν από εδώ και οι δύο, ο πατέρας μου τώρα πέθανε. Η μάνα μου ζει. Ζω εδώ με τα ήθη, με τα έθιμα, με τις παραδόσεις μας.

Μου είπατε ότι αγαπάτε πολύ την παράδοση.

Αγαπώ την παράδοση, γιατί έχω μάθει την παράδοση. Ο παππούς μου, αρχικά, ο Νικόλαος ο Μπολής τραγουδούσε. Έπαιζε μαντολίνο και τραγουδούσε. Λίγα μέτρα από εδώ που είμαστε τώρα, υπήρχεν ένα καφενείο του Ζεμπεκά και μαζευόντουσαν οι μεγάλοι άνθρωποι, οι γλεντζέδες, οι μερακλήδες. Έπαιζεν ο παππούς το μαντολίνο και τραγουδούσε. Διασκέδαζε ο κόσμος τότε με τα ωραία του. Μετά από τον παππού, ο πατέρας μου συνέχισε την παράδοση. Τραγουδούσε και ο πατέρας μου, μέχρι που έμαθα κι εγώ αρκετούς σκοπούς. Καθώς μεγάλωνα, στου πατέρα μου την γιορτή, τα Χριστούγεννα, του Αγίου Στεφάνου –Στέφανος Μπολής– μαζευόντουσαν όλο το σόι, όλη η οικογένεια και με όργανα, με τραγούδια, γλεντούσαν μέχρι τα ξημερώματα. Και από εκεί ο πατέρας μου είχε πάει στη Γερμανία κάποτε και έφερεν έναν μαγνητόφωνο με ταινίες. Και επειδή του άρεσε και του πατέρα η παράδοση, ηχογραφούσε αυτά τα τραγούδια και τις στιγμές στις γιορτές τους, στα γλέντια. Εγώ, επειδή μου άρεσε, όταν τελείωναν, έβαζα συνέχεια και τα άκουγα. Όταν έχεις ακούσματα, μαθαίνεις και αφού το αγαπάς, τα μαθαίνεις. Σιγά-σιγά και με το ραδιόφωνο –γιατί δεν είχαμε τότε ιντερνέτ– με το ραδιόφωνο άρχισα να ακούω μεγάλες γυναίκες που τραγουδούσαν. Όπως έμαθα εγώ από την οικογένεια μου, από τον πατέρα μου, από τους συγγενείς, ασχολήθηκα. Μου άρεσε πάρα πολύ. Μετά όταν μεγάλωσα, μπλέχτηκα με τον πολιτιστικό σύλλογο. Ήταν ωραίος ο σύλλογος εμάς τότε, οργανωμένος. Σε κάθε γιορτή, σε Χριστούγεννα, Πάσχα, καλοκαίρι, στα πολιτιστικά δρώμενα πηγαίναμε, τραγουδούσαμε. Βέβαια εγώ ήμουν πιο μικρή από τις μεγαλύτερες γυναίκες που υπήρχαν τότε. Τα ακούσματα, όλα αυτά τα έχω μέσα μου. Τα έχω περάσει σε μένα. Έχω μάθει αρκετά τραγούδια και με το συγχωρεμένο τον Νικόλαο τον Αφαντενό έκανε χορωδία που μας είχε διδάξει αρκετά τραγούδια ,του χωριού μας τα τραγούδια. Εντάξει και σμυρναία κάποια άλλα παραδοσιακά, αλλά εμείς τώρα μιλούμε τώρα αυτή τη στιγμή για τα δικά μας τραγούδια. Κι έχω μάθει. Μεγαλώνοντας σιγά-σιγά, αποχωρούσαν οι μεγαλύτερες γυναίκες και πήρα κι εγώ σειρά. Και στους γάμους, τώρα που γίνονται οι γάμοι, που πρέπει να τραγουδήσουμε το ζευγάρι, με φωνάζουν κι εμένα, με καλούν: «Έλα να μας τραγουδήσει το αντρόγυνο μας που θα παντρέψουμε». Κάνουμε το Σάββατο το βράδυ. Πρώτα ήταν πιο συχνό το Σαββατόβραδο, τώρα δεν είναι. Τα κανάκια του γάμου. Όταν εστολίζουν το γαμπρό και τη νύφη και τα κρεβάτια, που τραγουδούμε. Αυτό. Ναι. Μου άρεσε. Αφού θυμούμαι, όταν έφερε ο πατέρας μου το μαγνητόφωνο, είχε μια γυναίκα μεγάλης ηλικίας που τραγουδούσε τον «Παραπονετικό» η Ζωή Βαρέλη-Ορφανίδη και επειδή μου άρεσε πάρα πολύ όπως το έλεγε –ήμουν μικρή βέβαια– το άκουγα, το άκουγα μέχρι που έκοψα την ταινία. Και πώς μπορούσε να την κολλήσω την ταινία; Την έπιασα, την έκρυψα αυτή που έμεινε και όπως η μάνα μου άναψε το φούρνο που ήθελε να βάλει τα ψωμιά που ζύμωσε, την πέταξα μέσα για να μην με δει ο πατέρας μου να με μαλώσει. Τόσο πολύ δηλαδή, αλλά το έχω μάθει το τραγούδι. Δηλαδή, τώρα με το ίντερνετ μπορείς να το βρεις. Αλλά κάποτε ήτανε στην ταινία μέσα και επειδή την έκοψα, κρυφά-κρυφά την πέταξα! Μέχρι τώρα δεν το κατάλαβε ο πατέρας μου που του χάλασα την ταινία!

Γίνονται συχνά τώρα έτσι παραδοσιακοί γάμοι στον Αρχάγγελο που να τραγουδάτε εσείς;

Γίνονται παραδοσιακοί γάμοι, Αλεξάνδρα, αλλά όχι όπως γινόντουσαν παλιά. Τώρα είναι διαφορετικοί οι γάμοι. Πρώτα ο γάμος εξεκινούσε… Θέλεις να πούμε πώς ξεκινούσεν ο γάμος; Ο γάμος εξεκινούσε πολύ πιο πριν από την ήμερα της στέψης τη Κυριακή. Έκαναν τα κουλούρια του γάμου την Πέμπτη. Καταρχάς, εξεκινούσαν από τα μελεκούνια. Έκαναν τα κουλούρια που έπρεπε να το πάρουν στο κουμπάρο. Τι άλλον εκάνασι; Το Σάββατο το βράδυ έπρεπε να παν να κανακίσουν τον παστό. Ο παστός είναι της νύφης το κρεβάτι. Αυτό. Τώρα αυτό εμείς το κάνουμε, όλα μαζί τα κάνουμε την Κυριακή, όλα μαζί. Δεν γίνονται ξεχωριστά, όπως τα έκαναν πριν. Ναι. Τραγουδούμε τώρα. Εντάξει, έχει και ξενόφερτα πράγματα τώρα, δεν είναι όπως ήτο πριν.

Παρόλα αυτά, πάλι εσείς σας καλούν σε γάμους, πηγαίνετε σε γάμους.

Ναι, πηγαίνω και τραγουδώ σε γάμους. Στους γάμους, όπως ήτανε το έθιμο, ήτανε τα όργανα και ήταν ο κανακιστής, ξεκινούσε πάντα ο άντρας το τραγούδι και έπρεπε να το συνοδεύει η κανακίστρια, μια γυναίκα, που εγώ συνοδεύω τον άντρα, τον κανακιστή. Ναι, αλλά τώρα κάποιες κοπέλες δεν θέλουν, θέλουν να τα λένε μόνες τους. Εγώ πάντως συνεχίζω το έθιμο μας, αυτό που, τον κανακιστή, τον ακολουθώ. Κατάλαβες; Ναι. Είναι ωραίο. Αν όμως δεν έχουν, αναγκαστικά θα τα πω μόνη μου. Ναι.

Εσάς τι τραγούδια σας αρέσει να λέτε περισσότερο;

Τα τραγούδια όλα τα παραδοσιακά έμενα μου αρέσουν. Όλα μου αρέσουν και ο «Ποταμός» μας είναι ωραίο τραγούδι και τα «Μελιζανιά», ο «Πεύκος ο καλυβωτός» , ο «Έρημος σκοπός» που τον τραγουδούσαν το βράδυ με τα μαντολίνα οι νέοι που αγαπούσαν τις κοπέλες και έπρεπε να περάσουν να τις κάμουν καντάδα το βράδυ από το σπίτι. Όλα τα τραγουδώ. Ναι.

Αυτά είναι παραδοσιακά τραγούδια του χωριού;

Του χωριού, ναι.

Θέλετε να μας πείτε κάποιο τραγούδι;

Ναι. Τι θέλεις να σου πω τον «Ποταμό» ; Να ξεκινήσουμε με τον «Ποταμό»;

Ναι.

Ο ποταμός είναι ένα πολύ ωραίο τραγούδι, που το όνομά του το πήρε… Υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μια κοπέλα ήτανε στον Αίθωνα σε μια περιοχή με πορτοκάλια, μανταρίνια και εκεί ετραγουδούσε. Τραγουδούσε αυτό το σκοπό. Λένε ότι πέρασε κάποιος με το άλογο και την άκουσα να τραγουδά και έμεινεν εκεί όλο το βράδυ για να, γιατί τα πότιζε τα δέντρα της, τα πορτοκάλια, τα μανταρίνια. Και την άκουσε να τραγουδά και σταμάτησε όλο το βράδυ και βγήκε να λέει: «Για μιαν Αρχαγγελίτισσα στον Αίθωνα ξενύχτησα» Από εκεί εξεκίνησε αυτό το πράγμα που λε: Η νύχτα με παρηγορεί Η νύχτα με παρηγορεί Η νύχτα με παρηγορείΠου θέκτω και κοιμούμαι Και λησμονώ Και λησμονώ τα πάθη μουΚαι λησμονώ τα πάθη μου Κα[00:10:00]ι πιο δεν τα θυμούμαι Για μιαν Αρχαγγελίτισσα, στον Αίθωνα ξενύχτησα Αυτό που λέμε: «Για μιαν Αρχαγγελίτισσα στον Αίθωνα ξενύχτησα» Εντάξει και λίγο και ο λαιμός μου τώρα, λόγω του καιρού.

Όχι. Είναι πολύ καλή η φωνή σας. Πάρα πολύ καλή. Είναι και πολύ ωραίο τραγούδι.

Είναι ωραίο το τραγούδι ναι. Άλλο;

Θέλετε να μας πείτε και κάποιο άλλο τραγούδι;

Θέλεις να πούμε το «Κουλούρι»; Το «Κουλούρι» που τραγουδούσανε στους γάμους. Έπρεπε, τα κουλούρια έπρεπε το δώρο του κουμπάρου. Του κουμπάρου το δώρο ήτανε το κουλούρι, που έπρεπε να το… Μαζευόντουσαν όλες οι γυναίκες και έπρεπε να το ζυμώσουν, να το πλάσουν με τα αυγά, να βάψουν αυγά, όπως το Πάσχα τα κόκκινα, να το στολίσουν και να του το πάρουν. Όμως, την ώρα της διαδικασίας του ζυμώματος έπρεπε να τραγουδήσουν, όπως ζυμώναν, τραγουδούσαν και λέγασι: Ώρα καλή στα κάμιουμε Καλώς τα πολεμούμε να και να ‘ναι καλορίζικα Ε τούτα που κινούμεΚουλούρι πλάσω του γαμπρούΚουλούρι του κουμπάρου Πανιέρι καστανόπλεχτω να πά να του το πάρουν. Έπρεπε να το… Κουλούρι πλάσω του γαμπρού, κουλούρι του κουμπάρου, πανιέρι καστανόπλεχτω να πά να του το πάρουν. Να το βάλουν μέσα στο πανιέρι, στο καλάθι να το στολίσουν και να παν να το πάρουν του γαμπρού το δώρο. Έπρεπε να γίνει την Πέμπτη αυτό. Ναι.

Πολύ ωραίο τραγούδι.

Ωραία είναι τα τραγουδάκια μας είναι όμορφα.

Να μας πείτε κι άλλο ένα;

Τι άλλο θέλεις, παιδί μου; Ό,τι θέλεις να σου πω.

Ναι, εγώ θα ήθελα να ακούσω κι άλλα τραγούδια.

Έχουμε και τα τραγούδια όταν ντύνουν τη νύφη. Πώς το λένε; Έχουμε, όμως, πάρα πολλά τραγούδια. Τι μέρος τώρα να σου πω; Θα σου πω όπως τα ξεκινούμε;

Ναι και θα ήθελα τα πιο συνηθισμένα τραγούδια.

Αυτό είναι, είναι τα ίδια. Αλλά είναι πάρα πολλά. Όπως ξεκινούμε το ντύσιμο του γάμου, είναι… Πώς είναι τώρα; Περίμενε να σου πω. Τώρα θα ξεκινήσουμε όπως στολίζουν το αντρόγυνο. Είναι βέβαια και τα όργανα μαζί. Τα τραγουδούμε. Τώρα τα τελευταία χρόνια, επειδή βιάζονται γιατί πάρα πολλά να κάμουν. Κάποτε, όμως, δεν είχανε ούτε κομμωτήρια ούτε να στολιστούν. Ήτανε –ξέρεις– διαφορετικά τα πράγματα και ξεκινήσουν. Ήταν πολύ αργός ο σκοπός αυτός. Γενικά, όλα μας τα τραγούδια είναι αργά. Εγώ, όμως, τα ξέρω και όπως ξεκινήσαν τα τραγούδια και τώρα με την μοντέρνα την εποχή. Πρέπει, ο χρόνος είναι περιορισμένος και η ώρα περνά. Τέλος πάντων. Ξεκινούμε με το ντύσιμο της νύφης που λέει: Έλα η ώ η , η ώρα η, η ώρα η καλή Και της Παναγιάς μας της βασίλισσας Κι ο Χριστός περνά με του δούλους του Με τους δούλους του, τους Αποστό του Αποστόλους τουΚαι συχνώ ρωτά μα, που ντα αντρόγυνο, που ντα αντρόγυνο Να τους ευχηθώ και να τους ε και να τους ευλογήσωΝα γηράσουσι μόνο στέ, μα μόνο στεφάνιΜόνο στεφάνι και μόνο κού και μόνο κουμπάροιΜόνο κουμπάροι και μόνο σύ και μόνο σύντεκνοι Μόνο σύντεκνοι και μόνο σύ και μόνο συγγενείς Όλοι δείτε τον μα και ευχηθ[00:20:00]είτε τος

Πάρα πολύ ωραίο ήταν.

Αυτό είναι το πρώτο.

Μετά ξεκινούμε το ντύσιμο της νύφης. Θες να σου πω κι από εδώ λίγο; Που λέει… Πιάνουμε τη νύφη τώρα να την τραγουδήσουμε. Που λέει: Χτενάκι μου κι αμάν αμάνΧτενάκι μου ελεφάντινοΧτενάκι μου ελεφάντινοΧτένισε τα χρουσά μαλλιά Ψαλιδάκι αμάν κι αμάν Ψαλίδι αργυροψάλιδο Ψαλίδι αργυροψάλιδο Μην κόψεις τα χρουσά μαλλιά Μην κόψεις τα χρουσά μαλλιά που τα έχει η νύφη μας ακριβά. Ωραίο δεν είναι; Έχει κι άλλα πολλά, αλλά δεν μπορείς να τα λες –θέλει και όργανο μαζί– μονοκόμματα.

Κάτι άλλο;

Να σας ρωτήσω κάτι;

Ναι.

Τα τραγούδια αυτά τα γνωρίζουνε οι συγγενείς της νύφης, του γαμπρού; Υπάρχει περίπτωση κάποια γυναίκα να τραγουδήσει –

Βεβαίως. Εγώ τώρα που, όπως ήμουνα μικρή και τραγουδούσαν οι μεγάλες, πήγαινα κι εγώ και τραγουδούσα μαζί τους. Παρακολουθούσα. Αφού πολλές φορές έπιανα και το στυλό μου για να σημειώνω να τα έχω να τα μάθω όταν μεγαλώσω, που όταν ήμουνα μικρή. Δεν τα κατάφερνα, γιατί ήτανε τόσα πολλά. Δεν τα κατάφερνα. Τα ζήτησα από παντού, δεν ήταν εφικτό. Δεν ξέρω για τους λόγους. Τα ζήτησα από μεγάλες γυναίκες, δεν θέλαν, δεν ξέρω. Σου λε: «Τώρα αυτή θα βγει, θα μας πάρει τη σειρά». Τέλος πάντων. Μια μέρα πως ήμουνα στο πολιτιστικό σύλλογο που καθαρίζαν εκεί και εφτιάχνασι, μπροστά μου πάνω στο τραπέζι βλέπω σελίδες και τις έπιασα και είχε μέσα όλα τα τραγούδια του γάμου. Όλα τα τραγούδια, τα οποία τα πήρα, τα έβγαλα φωτοτυπία και τα ξανάφησα πάλι πίσω. Γιατί κάποιος άλλος θα έπρεπε να τα πιάσει. Και τα έχω τώρα όλα τα τραγούδια. Τα γνωρίζουν, όλοι τα γνωρίζουν. Είναι για μας τους ντόπιους εδώ, πιστεύω ότι και στο κάθε χωριό όλοι γνωρίζουν του κάθε, του χωριού τους. Πιστεύω κι εμάς. Ας πούμε τώρα εσύ, έμαθες, τα άκουσες από μένα. Κάποια στιγμή που θα πας σε γάμο θα έχεις ακούσματα, θα κάτσεις, θα πεις μερικά από αυτά που άκουσες, κατάλαβες; Κι αν ασχοληθείς παραπάνω, θα τα μάθεις. Ναι, τα γνωρίζουν όλοι, τα γνωρίζουν και μπορούν να τραγουδήσουν όλοι, δεν είναι, δηλαδή, κάτι που απαγορεύεται.

Συνηθίζεται κιόλας; Δηλαδή, τυχαίνει να τραγουδάνε έτσι μαζί και να τραγουδάν όλοι μαζί ενώ ντύνουν το ζευγάρι;

Ναι, ναι γίνεται κι αυτό. Ναι αλλά είναι οι επίσημοι κανακιστάδες είμαστε εμείς που μας έχουν καλέσει. Αλλά δεν απαγορεύεται να τραγουδούν όλοι μαζί. Είναι πιο… ίσα-ίσα είναι πιο ωραία. Ναι.

Να πούμε κι άλλο ένα τραγούδι;

Τι τραγούδι να πούμε τώρα, του γάμου πάλι; Εμένα ξέρεις ποιο μου αρέσει; Μ’ αρέσει όταν φεύγει η νύφη, όταν εντυθεί η νύφη και φεύγουμε προς την εκκλησία. Και τραγουδούμε. Μπαίνουμε μπροστά εμείς οι κανακιστάδες και πίσω το αντρόγυνο και τραγουδούμε: Κίνησε δε και αμάν, αμάν Κίνησε δέντρο κίνησε Κίνησε δέντρο κίνησεΧρουσέ σταυρέ πορπάτηξε Χρουσέ σταυρέ πορπάτηξε Χαίρε και σταμάτησε Έχετε γεια και αμάν, αμάνΜε έχετε γεια γειτόνισσες Με έχετε γεια γειτόνισσες, μαθήτριες και μαστόρισσες Κι εγώ θα πάω στη γειτονιά Θα πάω σε άλλη γειτονιά Να κάνω ρίζες και κλωνιά Ρίζες και κλωνόριζανα γιμώσει η γειτονιά να γιμώσια η γειτονιάμε όσου του δυόσμου τα κλωνιά Τα λέει η νύφη τώρα που φεύγει από το σπίτι να πάει σε άλλη γειτονιά να κάνει ρίζες και κλωνιά να γιμώσει η γειτονιά. Ναι.

Είναι δύσκολο να τα θυμάστε απέξω αυτά τα τραγούδια;

Όχι. Όταν τα λες συνέχεια, δεν τα ξεχνάς. Τα έχεις μάθει. Δεν χρειάζεται να κρατάς. Τώρα εντάξει, δεν χρειάζεται χαρτί να τα διαβάζεις γιατί τα λες συνέχεια. Τα έχεις μάθει απέξω ήδη από τα πολλά χρόνια.

Εσύ καταφέρατε να τα μάθετε διαβάζοντάς τα;

Με βοήθησε να κρατώ κι ένα χαρτί, γιατί καμιά φορά μπορεί να είμαι αφηρημένη –ξέρω ‘γω τι– να πω κάτι που δεν έπρεπε. Παρακολουθώ τη σειρά, ναι. Παρακολουθούσα τη σειρά, τώρα τα ξέρω απέξω. Ναι. Έχω χρόνια πιο που ασχολούμαι. Είναι ωραία, έχουμε πολύ ωραία έθιμα, Αλεξάνδρα. Του γάμου, ειδικά, είναι πολύ όμορφα τα έθιμα μας.

Θέλετε να μας μιλήσετε και για αυτά; Για τα έθιμα του γάμου, εδώ του χωριού συγκεκριμένα, του Αρχαγγέλου;

Τα έθιμα μας. Σου είπα, έχουν διάφορα τα τώρα με τα προηγούμενα, που ήμουν πιο μικρή εγώ και τα έζησα. Όπως παράδειγμα και στης μάνας μου τα χρόνια και στη γιαγιά που μου έλεγε, ο γάμος ξεκινούμε από έναν παραδοσιακό καμαρικό σπίτι πρώτα. Η γιαγιά μου έλεγε ότι, επειδή μαγείρευαν την κουλουρία –η κουλουρία είναι ένα είδος, είναι φαγητό, είδος ζυμαρικό είναι που το πλάθουν οι γυναίκες και το μαγειρεύουσι με ζωμό από κρέας. Όταν γινόταν η στέψη παλιά, μέσα στο καμαρικό το σπίτι κατέβαζαν μου έλεγε η γιαγιά η πιάτα που ήταν στολισμένα και σέρβιραν τον κόσμο. Καταλαβαίνεις τώρα η διαφορά. Τώρα με τα εστιατόρια, με τα μαγαζιά τα μεγάλα και εκεί γίνονται το γλέντι, είναι διαφορετικά τα πράγματα. Αλλά το έθιμο μας ήταν έτσι. Να μαγειρευτούν.Εδώ στη γειτονιά κουλουρία εμαγειρέψαν. Εδώ στη γειτονιά έφαγασι μες στα σπίτια. Εγώ τα έζησα. Ήταν πολύ όμορφα τα χρόνια τα δικά μας, αλλά τώρα εσείς αυτά που βλέπετε… Τι να πω, δεν ξέρω. Μεγάλη διαφορά. Το φαγητό είπα σου, ήτον μες στο σπίτι. Η νύφη έπρεπε να ντυθεί. Την ήμερα το ντύσιμο της νύφης. Τώρα γίνεται στο γάμο μέσα, δεν γίνεται. Μέσα στο σπίτι της, εκεί που παντρεύεται. Ενώ πριν έπρεπε η νύφη και ο γαμπρός να ντυθούν στης νονάς του γαμπρού το σπίτι. Η νονά του, αν είχε καμαρικό σπίτι, ήταν, θα ήταν πολύ πιο ωραία. Ο γαμπρός ήτανε έτοιμος, δεν χρειαζόταν όλο αυτό που γίνεται τώρα. Ήτον έτοιμος και κάθετον μες στη μέση του σπιτιού στην καρέκλα με ένα μαξιλάρι και κάθετον και ήτον με το σακάκι του στον ώμο να του στραβώνουν, να τον χαιρετούν. Η νύφη ήταν πάνω στο σουφά να της βάλουν το νυφικό της, τα χρυσά της. Βλέπεις τώρα, τα χρυσά εμείς τώρα που πάμε στους γάμους, τα βάζουν την Πέμπτη. Δεν ξέρω πότε γίνονται, Πέμπτη- Παρασκευή. Εξαρτάται πότε είναι ο γάμος, που κάνουν τα κρεβάτια. Εκεί βάζουν τα χρυσά. Ενώ παλιά τα χρυσά τα βάζανε στο σουφά πάνω, όταν εντύνεντο την ημέρα του γάμου η νύφη και όπως ήτανε ντυμένη, τη φιλάγαν οι φίλες της –ξέρω ‘γω– οι κοπελίτσες οι νεαρές και όταν ήταν έτοιμη η νύφη, ξεκινούσαν τα όργανα και τραγουδούσαν: Κάμετε τόπο να την δωκι ότι της πρέπει να της πω που ήτο, που κι αμάν αμάν που ήτο που εθρέθετο με τούτη, με τούτη, με τούτη μορφοκόρη Μήταν άνεμος κι αμάν αμάν , μήταν άνεμος την έσυσε Μο ο ήλιος μο, ο ήλιος την εθώρειμέσα στη καμάρα μέσα στη καριδόκουπαμε έθρεφε[00:30:00], με έθρεφετον η κόρη Βλέπεις, ήταν όλα με παινέματα. «Κάμετε το τόπο να την δω κι ό,τι της πρέπει να της πω» Ήτανε με παινέματα, όταν εμφανίζετο η νύφη ντυμένη και ακολουθούσαν κι άλλα πολλά. Έχει πολλά. Ύστερα, πηγαίναν για την εκκλησία. Τραγουδούσαν μες στο δρόμο. Ραντίσετε τα, τα στενά Ραντίσετε τα, τα στενά Με το μαργαριτάρι Που να περάσει ο ήλιος Που να περάσει ο ήλιοςΜαζί με το φεγγάρι Ωραίο δεν είναι; Τι άλλο θέλεις, παιδί μου, να σου πω; Πες μου, ρώτα με ό,τι θέλεις!

Ήθελα να ρωτήσω απλά πιστεύετε ότι θα έχει μέλλον αυτό το επάγγελμα, ας πούμε της τραγουδίστριας στους γάμους; Υπάρχουν νέα κορίτσια να ασχολούνται;

Δεν ξέρω αν θα έχει μέλλον γιατί τώρα γίνονται οι πολιτικοί γάμοι. Δεν ξέρω αν θα έχει μέλλον. Έχει κάτι νέα κορίτσια, ένα κοριτσάκι εδώ που ασχολείται, ένα μικρό κορίτσι, που χαίρομαι γι’ αυτό που τα μαθαίνει, που τα ξέρει. Δεν γνωρίζω αν ξέρουν κι άλλα νέα κορίτσια. Για ένα κορίτσι πάντως γνωρίζω. Είναι γειτόνισσα μου. Αλλά για αν έχει μέλλον αυτό, δεν ξέρω με τους πολιτικούς γάμους και τώρα με την κρίση, με όλα αυτά, δεν ξέρω αν θα γίνονται γάμοι. Τώρα βλέπεις ότι συζούν και εξάλλου η εξέλιξη. Συζούν να δουν αν ταιριάζουν. Μετά λε δεν τα βρίσκουμε, ξανά πάλι. Επαναλαμβάνεται, να δούμε αν ταιριάζουμε. Δεν ξέρω μέχρι πού θα φτάσει αυτό. Αυτά. Πες μου κάτι άλλο. Τι θέλεις, ό,τι θέλεις, πες μου. Ρώτησε με ό,τι θέλεις εσύ.

Εσείς αν θέλετε κάποιο τραγούδι που να μην σχετίζεται με το γάμο.

Τι άλλο τραγούδι έχουμε να μην είναι με το γάμο; Το τραγούδι που μαζευόντουσαν τα «Μελιζανιά» που τραγουδούσαμε. Ετραγουδούσανε και έχουμε κι άλλα τραγούδια. Αλλά τέλος πάντων, ας πούμε τα «Μελιζανιά». Είναι τώρα, χορεύεται συρτός. Ο δάσκαλος, όμως, Αφαντενός μας έμαθε –ο Νικόλαος ο Αφαντενός, ο δάσκαλος μας– που μας έκανε χορωδία, μας έμαθε ότι το τραγούδι αυτό τραγουδιέται αργά και λέει: Μια πέρδικα κατέβαινε του όρου διψασμένη Ελενίτσα μου, μικρή κουκλίτσα μου Μήτο και ροδοκόκκινη του ήλιου καμένηΤα μελιζανιά να μην τα βάλεις πια Πέρδικα τις ακρογιαλιάς και ψάρι τις θαλάσσης Τα μελιζανιά να μην τα βάλεις πια Τον έρωτα που πιάσαμε καλά να το βαστάξεις Πάλι τα έβαλες και με τρέλανες Αυτό. Λόγω του καιρού, ο λαιμός…

Δηλαδή για διαφορετικές στιγμής της ζωής του είχανε και διαφορετικά τραγούδια –

Ναι, ναι. Ξεφύγαμε τώρα έτσι από το γάμο, ήταν έτσι της στάβλας τραγούδια που γλεντοκοπούσαν. Τα Μελιζανιά. Είχε διάφορα τραγούδια. Είχε της νύχτας, που ο ερωτευμένος –ο «Έρημος σκοπός» – ο ερωτευμένος που ήθελε να δει την αγαπημένη, να γυρίσει να της πει το τραγούδι. Τι άλλα τραγούδια έχουμε; Ο Πεύκος ο Καλυβώτος, που είναι σε ένα σημείο στον Αίθωνα που ήτανε το σημείο συνάντησης. Στον πεύκο τον δυοσμαράκι μου στον Στον πεύκο τον καλυβωτό Στον πεύκο τον καλυβωτό Μα που ναι στην πατέλα Με εκεί θα σε δυοσμαράκι μου με Με εκεί θα σε λαμένω εβώ Με εκεί θα σε λαμένω εβώ Κι όποτε θέλεις έλα Έπρεπε να συναντηθούν, ήταν το σημείο στον Αίθωνα ο πεύκος ο καλυβωτός, που είναι στην πατέλα. Είναι ένα μέρος εδώ στην περιοχή. Κι εγώ δεν εξέρω πού είναι η αλήθεια!

Εσείς τραγουδάτε μόνο σε γάμους;

Σε γάμους και σε εκδηλώσεις με τα πολιτιστικά δρώμενα.

Τι εκδηλώσεις δηλαδή;

Όταν είχεν ο πολιτιστικός σύλλογος γιορτή Τουρισμού, γιορτή… Πώς το λένε, εφταήμερο που έκανε εδώ στο σχολείο. Ήμαστον καλεσμένοι όλοι από τον πολιτιστικό σύλλογο. Όλες οι γυναίκες, μικροί-μέγαλοι, όλοι μαζί και ο καθένας έπρεπε να πει από 1-2 τραγούδια. Ναι. Πού άλλου να τραγουδήσω; Στο γάμο και στα πολιτιστικά δρώμενα. Ναι. Δεν είχα κάπου αλλού. Και σε καμιά παρέα αν εβρεθούμε. Δεν έχω... Και στο σούπερ μάρκετ κάποιος να μου πει: «Πες μας ένα τραγούδι», δεν έχω πρόβλημα. Θα μπορώ να το πω δηλαδή. Δεν, έτσι για λίγο, όχι με τις ώρες. Είχαμε και άλλα τραγούδια, το νανούρισμα, που κοιμάτον το μωρό. Στο μουσείο εκεί με το Βασίλη έχω βίντεο. Είμαι ντυμένη παραδοσιακά και έχουμε την κούνια και κοιμίζω το μωρό. Το έχεις δει καθόλου; Ναι. Κοιμήσου με τη ζάχαρη και νιώσε με το μέλι Και λούστου με το ανθόνερο Που λούζονται οι αγγέλοι Να το κάμω ε-ε-ε Όταν κοιμίζαμε το μωρό είχε κι άλλα βέβαια. Τα θέλεις όλα να στα πω; Είναι πολλά, δεν είναι; Ένα κομμάτι από όλα για να ξέρεις περίπου. Ναι. Τι άλλο;

Λέγατε εσείς κάποιο τέτοιο νανούρισμα στην κόρη σας, ας πούμε;

Εγώ τώρα αυτό που θα σου πω δεν ξέρω αν πρέπει να το πω. Ναι, το έλεγα. Την κοίμιζα τη μικρή. Δεν ξέρω τώρα αν πρέπει να στο πω. Έκανα χειρουργείο πριν μερικά χρόνια, το ’19. Εγώ τραγουδούσα μέσα στην «Euromedica», τραγουδούσα. Και ένα βράδυ 00:30 η ώρα τη νύχτα έρχεται η νοσοκόμα και μου λέει: «Κυρία Αναστασούλα, βοήθησε με!» «Τι συμβαίνει;» Δεν ξέρω τώρα αν πρέπει να το πω. Μου λέει: «Απέναντι ένας παππούς δεν κοιμάται. Δεν κοιμάται και του είπα: «Έχου[00:40:00]με μια τραγουδίστρια και θα σου τη φέρω εδώ να σου τραγουδήσει». Εσηκώθηκα με το πι, γιατί ήμουνα, έκανα χειρουργείο το πόδι μου. Απέναντι πήγα, λω: «Θα σε κοιμίσω παππού» Άρχισα να του τραγουδώ τον «Ποταμό», αλλά το κατάλαβα, ήταν ανήσυχος, δεν του άρεσε. Και του πιάνω το νανούρισμα. Ήταν, ξέρεις τώρα 00:30 η ώρα τη νύχτα. Είχε ωραία ηχώ μέσα στο δωμάτιο. Του τραγουδώ το νανούρισμα και κοιμήθηκε ο παππούς. Το πρωί ήρθε ο γιατρός μου και μου λε: «Τα ‘μαθα τι έκανες εχτές!» Λω: «Τι;» Μου λε: «Έχεις χαιρετίσματα από τον διευθυντή και μου είπε θα σε προσβάλλει να τους κοιμίζεις όλους εδώ μέσα!» Εντάξει. Αλήθεια, αυτό είναι η αλήθεια. Ένας μεγάλος άνθρωπος. Όλοι πήγαινε-έλα οι γιατροί, τίποτα. Και κοιμήσα τον με το νανούρισμα. Ένα παιδάκι –όταν η τράπεζα ήταν στου Σταύρου δίπλα– έπιασα ένα παιδάκι που περίμενα τη σειρά μου. Λω: «Έλα εδώ» Το έβαλα έτσι την αγκαλιά μου, του είπα το νανούρισμα και κοιμήθηκε. Μεσημέρι που περίμενα τη σειρά μου. Είναι δηλαδή ένα τραγούδι που χαλαρώνει και ηρεμεί και κοιμάσαι. Το έλεγα στην κόρη μου και την κοίμιζα. Και άμα χρειαστεί και σε κανένα άλλο παιδάκι, θα του το πω και κοιμάται. Δεν ξέρεις τι είναι τώρα να σε… Η φωνή ίσως πιστεύω είναι. Η φωνή. Αυτό είναι.

Είναι μάλλον ταιριαστά και τα τραγούδια για αυτές τις περιπτώσεις.

Είναι έτσι ελαφριά η φωνή. Ελαφριά και μελωδική πιστεύω. Και αυτό ίσως χαλαρώνει ο άλλος. Δεν ξέρω. Ναι.

Έχει δυσκολίες αυτό το επάγγελμα; Δηλαδή αν τύχει κάτι με τη φωνή και να έχετε κάτι κανονισμένο, ας πούμε;

Πρόσφατα ήμουνα σε ένα γάμο καλεσμένη. Δεν μου έχει ξανά τύχει. Πέρασα μία ίωση που με ταλαιπώρησε 1,5 μήνα και μετά έπαθα φαρυγγίτιδα. Δυσκολεύτηκα. Όμως, επειδή είπαμε ήμουνα με τον κανακιστή μαζί, άρχιζε ο Παναγιώτης που ήτανε –ο Παναγιώτης ο Σαρικάς– που τραγουδούσε πρώτος και εγώ ακολουθούσα. Ήταν λίγο δύσκολο για μένα, γιατί δεν ήταν καθαρή η φωνή μου, αλλά εντάξει. Αν ήμουνα κάπου που να ήμουνα μόνη μου, θα είχα πρόβλημα. Θα είχα δυσκολία. Έχει τις δυσκολίες του. Πρέπει να προσέχουμε, αλλά εντάξει με μια ίωση δεν μπορείς να τα βάλεις. Είχα θέμα και γενικά είχα θέμα από μόνη μου γιατί δεν μπορούσα ούτε καν να μιλήσω. Ε τώρα σαν επάγγελμα, επειδή δεν είμαι επαγγελματίας, δεν ξέρω. Εμένα μου αρέσει, παραδοσιακά ασχολούμαι, παραδοσιακά. Δεν είμαι επαγγελματίας, δεν είναι δηλαδή η δουλειά μου να τραγουδώ. Απλά μου αρέσει. Μπορεί να τραγουδήσω και μέσα στο σπίτι μου και κάπου, οπουδήποτε μπορώ να τραγουδήσω.

Τραγουδάτε περισσότερο αυτά τα παραδοσιακά τραγούδια του χωριού;

Ναι. Πώς είναι; Έχουμε και τα «Πάθη του Χριστού» που λέμε. Το Πάσχα τα λέμε, τη Μεγάλη Πέμπτη. Αλλά αυτή τη στιγμή, πώς είναι που τα έλεγα τώρα; Τα ξέχασα. Είναι ολόκληρο τετράδιο. Είναι όλα τα πάθη του Χριστού και έπιασα ένα κομμάτι και το… Τώρα όμως…

Εσάς πώς σας αρέσει να τραγουδάτε περισσότερο;

Αλεξάνδρα, εμένα μου αρέσουν όλα τα τραγούδια και μου αρέσουν περισσότερο κάποια τραγούδια να τα λέω χωρίς μουσική, γιατί έτσι ακούγεται η φωνή πολύ καλά και τα καταφέρνω πολύ καλά. Κάποτε ήρθε εδώ, πριν μερικά χρόνια, στο χωριό η ΝΕΡΙΤ. ΕΡΤ2 δεν είναι η ΝΕΡΙΤ; Ήταν, έτσι ονομαζόταν. Συγκεκριμένα, ο Αντώνης Τσάβαλος –έτσι λεγόταν ο κύριος– και με έβαλε να τραγουδήσω. Με άκουσε από το προηγούμενο βράδυ που είχαμε μαζευτεί στο πολιτιστικό σύλλογο. Με άκουσε που τραγουδούσα και με έβαλε να τραγουδήσω και του λέω: «Εγώ δεν θέλω να μου φέρεις μουσική, όργανα. Γιατί ξέρεις τι κάνουν; Σκεπάζουν τη φωνή. Δεν αφήνουν να εκφραστεί, να βγει η φωνή μόνη της» και μου λέει: «Οι μεγαλύτεροι τραγουδιστές που έχουν περάσει τραγουδάνε α καπέλα» έτσι μου είπε. «Άρα, λοιπόν και εσύ έχεις μέσα μου, είναι έμφυτο αυτό να τραγουδάς». Μου αρέσει, γιατί ξέρεις κάτι, βγαίνει ακριβώς η παράδοση. Τώρα με τη μουσική τρέχουν. Τρέχουν. Ο ένας πίσω από τον άλλον τρέχουν για να προβάλλουν δεν ξέρω τι, αλλά κανονικά η μουσική μας στον Αρχαγγέλο ήταν πολύ αργά τα τραγούδια. Όλα τα τραγούδια μας ήτανε πάρα πολύ αργά. Τώρα τα έχουν βάλε σε τροχάδι με τη μουσική. Κατάλαβες; Εμένα μ’ αρέσει έτσι να τα λέω χωρίς μουσική. Είναι ωραία. Ακούγεται η φωνή ωραία και βγαίνει με πάθος αυτό από μέσα μου.

Και τελικά του τραγουδήσατε έτσι, α καπέλα;

Του τραγούδησα α καπέλα και μετά στο τρέιλερ – Εν τω μεταξύ είχαμε μία ηχογράφηση από μία γυναίκα, την Τριανταφυλλιά Αργυρού το 1930, που πήγε στην Αθήνα και τραγουδούσε χωρίς μουσική. Και όταν εγώ του τραγούδησα τον Ποταμό, αυτό το: Για μιαν Αρχαγγελίτισσα Μας πάντρεψε με την Αργυρού την Τριανταφυλλιά στο τρέιλερ και έβαλε τις δύο φωνές να ακουστούν, η φωνή μου με τη φωνή της τότε γυναίκας του ’30, όταν ετραγούδησε το ίδιο τραγούδι. Ναι. Ακούγεται διαφορετικά. Είναι αλήθεια αυτό. Μπορείς να το ψάξεις να το δεις. Το βρήκα σήμερα.

Ωραίο κι αυτό.

Ναι. Δεν ξέρω. Έμαθα έτσι. Η φωνή μου είναι; Με παίρνει εκεί; Δεν ξέρω. Πάντως εμένα μ’ αρέσει περισσότερο να τραγουδώ χωρίς μουσική. Πολλές φορές όταν είμαι, όταν δεν έχω να κάνω κάτι το βράδυ, πιάνω το τηλέφωνο μου και ηχογραφούμαι από μόνη μου και ηχογραφώ και κάποια τραγούδια που έχω ακούσει από τον πατέρα μου τη θεία, που τραγουδούσε. Λέω, για να μην τα ξεχάσω. Γιατί τώρα δεν ακούγονται κάποια εδώ από αυτά τα τραγούδια, δεν ακούγονται και τα έχω ηχογραφήσει για να τα έχω να βρίσκουνται. Κατάλαβες; Ναι. Θυμούμαι που, θυμάμαι τη θεία τη Ζωγραφίνα που έλεγε ένα τραγούδι: Σαν θέλεις να αγαπιόμαστε και να κρυφομιλούμε Και να κρυφομιλούμε, και να κρυφομιλούμεΤο ποσπερίτικο καφέ όξω να τον πετούμε Σαν θέλεις να αγαπιόμαστε κρυφά που τους γειτόνους Κρυφά από τους γειτόνους, κρυφά που τους γειτόνους Βάλε μηλιά στην πόρτα σου να κρύβούμαι στους κλώνους Δηλαδή αυτά είναι ακούσματα που σε αυτό εδώ το έχω μόνο εγώ. Δεν νομίζω να το… γιατί η γιαγιά η Ζωγραφίνα, πηγαίναμε μας στο σπίτι της, την έφερνε ο πατέρας μου εδώ στο σπίτι. Τα ηχογραφούσε. Δεν έχω ακούσει και από κάπου αλλού αυτά τα, τους στίχους και τα τραγούδια. Ναι.

Δηλαδή, υπάρχουν και κάποια μοναδικά τραγούδια που δεν είναι καταγεγραμμένα;

Ναι. Αυτό δεν είναι καθαρά Αρχαγγελιτικό. Έχει μια μείξη μέσα από –δεν ξέρω– κρητική λύρα είναι; Δεν ξέρω. Πάντως το τραγουδούσαν εδώ στο χωριό μας.

Τώρα, τι άλλα; Πες μου, ρώτησε με ό,τι άλλο θέλεις.

Εσείς κάποιο άλλο τραγούδι, αν θέλετε να μας πείτε.

Τι τραγούδι θέλεις; Τον «Παραπονετικό» που φεύγανε στα ξένα και τραγουδούσαν. Κάποιος που έπρεπε να φύγει στην ξενιτιά. Εγώ δεν τα έζησα βέβαια, μου τα λέγανε. Εμαζευόντουσαν στο σπίτι ή και στο στρατό που ήθελα να φύγει κάποιος φαντάρος και να πηγαίναν από εδώ μέχρι πάνω τον Αναγρό. Τον εσυνοδεύαν τα όργανα και οι συγγενείς όλοι και πηγαίναν μέχρι πάνω και τραγουδούσαν. Άμα φεύγεις, άμε στο καλό Άμα φεύγεις, άμε στο καλό Α και στην καλή την ώρα Α και να γε, ε να γ[00:50:00]εμώσει η στράτα σου Α και να γεμώσει η στράτα σου Τριαντάφυλλα και ρόδαΆμα φεύγεις, κάμε στο καλό Και ο νους σου να ‘ναι πάντα εδώ Ήταν το τραγούδι του αποχαιρετισμού που έφευγε στην ξενιτιά.

Θέλω να δω το... «Τα Πάθη του Χριστού».

Είναι αρχαγγελιτικό τραγούδι «Τα Πάθη του Χριστού» ;

Ναι, τα έχουν γράψει. Τα έχω γράψει κι εγώ δυο φορές. Το έχω στο σπίτι, σε δυο τετράδια τα έχω. Πώς ήταν; Έλα η ώρα η καλή και η υπερευλογημένη που κίνησε ο Κύριος να μπει σε περιβόλι Να λάβει δείπνο μυστικό για να το λάβουν όλοι Και [Δ.Α.]το ξετέλεψε ο Κύρης το μυστήρι Εκίνησε να μας μιλά Με τα άγια Του χείλη Τώρα είναι η Άγια Σαρακοστή Τώρα είναι Άγιες ημέρες τώρα που ψάλλουν εκκλησιές και λειτουργούν παππάδες και λεν το «κύριε ελεήσον» οι μητροπολιτάδες Τα «Πάθη του Χριστού», όταν ήμουνα μικρή, τελείωσα το Δημοτικό, ήρθε η μάμη μου, η γιαγιά μου και μου έφερε ένα τετράδιο από μια ξαδέλφη της μου λε: «Έλα κόρη μου να τα γράψεις τα Πάθη του Χριστού» Έκατσα και έγραψα τα το καλοκαίρι βέβαια που δεν ήμουν στο σχολείο. Έκατσα και τα έγραφα με δόσεις. Σήμερα θα γράψω αυτό, αύριο αυτό. Τα έγραψα. Κάποια στιγμή εδώ στη γειτονιά, μια κοπελίτσα, γειτόνισσα ήρτε στο σπίτι της μάνας μου και φέρνει μου ένα τετράδιο. Ένα τετράδιο από τα παλιά τετράδια. Βλέπω είχε ένα όνομα απέξω και εγώ το έσβησα. Ήμουν πονηρή και το κράτησα το τετράδιο αυτό. Αλλά θα την έβρω εγώ τη γυναίκα, θα τη ρωτήσω. Πρέπει να ήτανε 12 χρόνων και τώρα η γυναίκα είναι 83-84. Θα την ρωτήσω κάποια στιγμή να δούμε αν το θυμάται που τα έγραψε. Το έχω. Τα έχω γράψει δύο φορές και ένα, τρεις φορές τα έχω τα Πάθη τα Χριστού. Είναι πάρα πολλές σελίδες, είναι ένα τετράδιο ολόκληρο τα Πάθη του Χριστού. Ό,τι έπαθε στη σταύρωση όλα είναι γραμμένα. Σου είπα ένα κομμάτι πώς ξεκινά. Ναι.

Το θυμηθήκατε όμως.

Αυτό που ήθελα να σου πω αυτό με το Βασίλη που είναι η σταύρωση, αλλά δεν το θυμάμαι καθόλου. Ξέρω πως ξεκινά το τραγούδι, πώς τελειώνει, απλά ήθελα να σου πω τους στίχους τους συγκεκριμένους και δεν τους θυμάμαι τώρα αυτή τη στιγμή. Γιατί είχα πάρει το τετράδιο και ξεσήκωσα ένα κομμάτι και το πήγα στο μουσείο και ηχογραφήθηκε από τον Βασίλη. Ναι, το ξέρω πως είναι, πως λέγεται. Είναι δυνατόν να ξεχάσω;

Αυτό παρατηρώ –

Δεν ξεχνιέται, τίποτα δεν ξεχνιέται. Ναι. Μέχρι στιγμής, εντάξει, δεν ξεχνώ!

Έχετε κάνει, επίσης, διάφορες ηχογραφήσεις, έτσι; Των τραγουδιών αυτών;

Με τον Βασίλη εδώ στο μουσείο ή αν έχω κάνει –

Γενικά.

Όχι, όχι. Ήτανε για να κάνουμε. Είχαμε πάει σε ένα ραδιοφωνικό σταθμό για να πούμε τα κάλαντα χορωδιακά. Ο βιολιστής, ο Αντώνης ο Τσακίρης, επειδή ξέρει τον άνθρωπο, του είπε: «Πότε θα έρθω να φέρω την Αναστασούλα εδώ να κάνουμε;» Και του λέει: «Όποτε θέλεις έλα». Ύστερα κάτι έγινε, μετά αρρώστησε η γυναίκα του, πέθανε, τα παρατήσαμε. Πριν από τον κορωνοϊό, το ’19 δεν ήτανε, τέλος ’19, είχαμε κάποιο σκοπό να πάμε όλοι να μαζευτούμε να πάμε να κάνουμε ηχογράφηση να ξανά εκδοθούν τα τραγούδια. Αλλά μετά μας έκαμε ο κορωνοιός, μας εσταμάτησε και ύστερα άλλαξε στο πολιτιστικό σύλλογο, άλλαξε το… πώς το λένε; Η πρόεδρος, το συμβούλιο. Ναι και τώρα έχουν γίνει ένα μπάχαλο εκεί μέσα. Για να δούμε τώρα που θα ξανακατεβούν σε εκλογές να δούμε πώς θα είναι, αν θα φτιάξουν τα πράγματα. Θα δούμε.

Θα έπρεπε να ηχογραφούν ξανά πιστεύω –

Να δούμε πως θα πάνε. Είναι ωραία. Εντάξει. Ε καλά, δεν είμαι και μόνη που τραγουδώ. Αλλά εγώ η αλήθεια, έχει κι άλλες κοπέλες που ασχολούνται, που τραγουδούν σε γάμους. Δεν λέω. Αλλά είναι η δουλειά τους να τραγουδούν. Στην παράδοση –δεν θέλω τώρα να το παινευτώ και να πω ότι– πιστεύω ότι δεν έχει άλλη σαν κι εμένα. Είμαι, τα έχω πιάσει όπως ακριβώς έχουν ξεκινήσει τα τραγούδια. Δεν έχω βάλει κάτι δικό μου μέσα. Είναι έτσι όπως τα έμαθα τα ακούσματα μου, έτσι τα συνεχίζω. Δεν έχω βάλει κάτι δικό μου μέσα. Ούτε κι άλλαξα κάτι. Δεν ξέρω αν με παρατήρησες από αυτά που είπα, δεν χρειάζεται. Η παράδοση μας αυτό είναι. Να μην χαλούμε. Να μην τα χαλούμε. Να τα κρατούμε και να τα παραδίνουμε, όπως τα πήραμε εμείς. Αυτό είναι.

Όπως τα λέγαν οι παλιές;

Όπως τα λέγαν οι παλιές. Ναι. Όπως είχα πει και πριν με το τραγούδι του γάμου, είναι πολύ αργό. Πάρα πολύ αργό. Που το έχω ακούσει από μια, τη Ζωή Βαρέλη-Ορφανίδη, έτσι τραγουδιέται. Τραγουδιότανε. Άλλα τώρα σου είπα, λόγω… ο χρόνος είναι περιορισμένος. Πρέπει να τελειώνουν πιο γρήγορα και τρέχουν. Αλλά εμένα μ’ αρέσει να τα λέω όπως, όπως τα έμαθα. Δεν ξέρω, ίσως είναι και η φωνή μου τέτοια που… Δεν ξέρω.

Πιστεύετε ότι χάνουν τα τραγούδια όταν τα λένε πιο γρήγορα;

Ναι, ναι. Χάνουν. Ε και σου είπα, δεν θέλω να σου παινευτώ, Αλεξάνδρα μου, αλλά ακούω κι άλλες κοπέλες που τραγουδούν, αλλά τα έχουν χαλάσει τα τραγούδια μας. Δεν είναι έτσι. Έχουν βάλει μέσα δικά τους στοιχεία. Δεν… καμία σχέση. Καταρχάς, εδώ έχουμε το βιολί και το μαντολίνο. Όταν βάζεις τώρα να τραγουδήσει μια κοπέλα τα παραδοσιακά μας με καρπάθικα όργανα και με από άλλα μέρη, πόσο, τι θα τραγουδήσεις; Χάνει. Κατάλαβες;

Τώρα τι άλλο τραγούδι; Δεν ξέρω τι άλλο τραγούδι. Τι θέλεις να σου πω άλλο;

Για τα κάλαντα που είπατε;

Τα κάλαντα, ναι! Ξεχάσαμε να το αναφέρουμε. Τα κάλαντα. Τα κάλαντα μας είναι πάρα πολλά τα κάλαντα πάλι. Δεν ξέρω τα δικά μας είναι, παντού είναι. Έχουμε σελίδες! Εδώ όμως για να πούμε τα κάλαντα. Ε[01:00:00]γώ θυμάμαι στο σπίτι μας, όταν ήμουνα μικρή, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς βγαίνανε στα κάλαντα, γιατί είναι πρωτοχρονιάτικα αυτά τα κάλαντα. Εμαζευοντούσαν παρέες με το μαντολίνο και γυρίζαν στους γνωστούς, στους φίλους. Εγώ θυμάμαι που ήρταν –μια φορά έγινε αυτό, δεν ξανά έτυχε– να μας πουν τα κάλαντα με το μαντολίνο. Στον πολιτιστικό σύλλογο έχω μάθει –από τους μεγαλύτερους βέβαια– τα κάλαντα και όχι μονάχα. Έτσι είναι. Δεν ξεκινούν έτσι αμέσως «Καλησπερώ σ’αφέντη μου». Είναι βέβαια με όργανα αλλά ξεκινάμε πάλι με τον «Ποταμό των Καλάντων». Η μέρα πιο, η μέρα πιοΗ μέρα πιο εβράδιασε Η μέρα πιο εβράδιασε Α και τα πουλιά κοιτούσι Α και ήβγαν το αηδόνιαΚαι ήβγαν τα αηδόνια της αυγής και ήβγαν τα αηδόνια της αυγήςΤα κάλαντα να πούσι Με όλα του κόσμου τα πουλιά Σας εύχονται χρόνια πολλά Είναι ο «Ποταμός των Καλάντων». Και μετά λέμε: «Να τα πούμε;» Και ακούγεται από μέσα η φωνή: «Πείτε τα» να λέει και αρχίζουμε: Καλησπερώ σ' αφέντη μου, καλές αυγές κοιμάσαι. Καλά σου ξημερώματα σαν κάθεσαι και 'φκράσαι. Κι εμείς στην πόρτα σ' ήρθαμε με το δικό σου θάρρος, περικαλώ σ' αφέντη μου και μην το πάρεις βάρος. Αν είναι θέλημα Θεού, τα κάλαντα να πούμε, και μ' όλη μας τη συντροφιά, να σας καλησπερούμε. Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, πρώτη του Γεναρίου, που μπαίνει ο μήνας του Χριστού, τ' Αγίου Βασιλείου. Και ξεκινάς και λες. Έχει πάρα πολλά. Είμαστε χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Λέει η μια ομάδα, απαντά η άλλη. Για να μην κουράζεσαι. Καταλαβαίνεις, γιατί δεν μπορείς συνεχόμενα. Ναι. Τα κάλαντα αυτά είναι. Ξεκινούντο με τον ποταμό. «Ο ποταμός των καλάντων».  «Η μέρα πιο εβράδιασε και τα πουλιά κοιτούσι Κι ήβγαν τα αηδόνια της αυγής τα κάλαντα να πούσι Όλα του κόσμου τα πουλιά Σας εύχονται χρόνια πολλά»

Ωραία και τα κάλαντα.

Ναι, είναι ωραία και τα κάλαντα. Ρώτησε μου ό,τι άλλο θέλεις, γιατί εγώ δεν θυμούμαι.

Εμένα με έχετε καλύψει σε ένα μεγάλο βαθμό. Δεν τα ξέρω κι τα τραγούδια τώρα εγώ όλα για να είμαι ειλικρινής.

Ε τι άλλο τραγούδι έχουμε; Δεν εθυμούμαι βρε Αλεξάνδρα τώρα. Ρώτησε με εσύ. Πες μου. Έχουμε κι άλλο τραγούδι, αλλά πιο δεν πρέπει να του πούμε αυτό γιατί είναι του θανάτου.

Δεν πειράζει. Κι αυτό μέρος της λαογραφίας μας είναι.

Με τώρα να το πούμε και τούτο;

Εμένα δεν με πειράζει. Αν θέλετε εσείς.

Ο Βασίλης μου έδωσε, γιατί εγώ σου είπα ασχολούμαι με την παράδοση.

Γράφει τώρα, να το ξέρετε, δεν το σταμάτησα.

Μου έδωσε, μου έστειλε ένα ηχητικό που το βρήκε από το ‘60 τόσο και άκουσε μία φωνή εδώ να τραγουδάει. Όταν το άκουσα, έκλαιγα μέρες όταν την άκουσα την γυναίκα να τραγουδά. Γιατί είχε χάσει το γιο της και έκλαιγα μέρες. Είναι δηλαδή πολύ λυπηρό κι αυτό το τραγούδι. Να το πούμε; Θέλεις; Σίγουρα; Εξέχασεν ο Κύριος Κάποια πράγματα να κάμει Γιοφύρι στη θάλασσα και σκάλα στον Άδη Είναι του θανάτου αυτά τα τραγούδια. Είναι λυπηρό. Φτάνει αυτό, ε ναι; Δεν θέλουμεν άλλο. Έχουμε… Πες μου, παιδί μου, τι άλλο θέλεις. Ενε ξέρω τι άλλο θέλεις. Τα καλύψαμεν όλα;

Εσείς θα μου πείτε αν πιστεύετε ότι τα καλύψαμε.

Αυτά είπαμε. Είναι του γάμου, είπαμε ο Ποταμός, το Κουλούρι. Τι άλλο; Είπαμε τα κάλαντα, είπαμε. Νομίζω ότι τα καλύψαμε. Τα θέλεις όλα, όλα τα τραγούδια; Όλα μας τα τραγούδια;

Όχι, εντάξει. Καταλαβαίνω ότι και για τη φωνή είναι δύσκολο αυτό –

Όχι, δεν έχω θέμα. Δηλαδή, θες κάτι συγκεκριμένο να σου πω; Τα θέλεις όλα-όλα τα τραγούδια;

Πείτε μας έτσι ένα για τέλος. Κάποιο ακόμα, όποιο θέλετε εσείς. Ένα που σας αρέσει να λέτε.

Εμένα. Νομίζω ότι τα είπα όλα. Απλά μου φαίνεται πως ξεχάσαμε να πούμε τα «Παραξυπνήματα». Τα «Παραξυπνήματα» είναι μετά το γάμο, τη Δευτέρα. Αφού τελείωνε το βράδυ το γλέντι, τη Δευτέρα έπρεπε να μαζευτούν πάλι όλοι ξανά. Ήτανε του κουμπάρου η μέρα. Το «κουμπαρίκι» έτσι λεγόταν. Και μαζευόντουσαν όλοι για να δείξει και η νύφη την παρθενιά της, την τιμή της. Κατάλαβες; Και ήτανε μέσα κλειδωμένη στο σπίτι και απέξω οι υπόλοιποι όλοι με τα όργανα οι συγγενείς και να τραγουδούν τα «Παραξυπνήματα», που λέει: Αποβραδίς, αποβραδίς επέρασα Μα αποβραδίς επέρασα την πόρτα, δεν εγνώρισα Τώρα που, τώρα που, τώρα που ξημέρωσε Τώρα που ξημέρωσε τώρα εναστόρησα Κι ήρθα να σας χαιρετήσω, κι ήρθα να σας χαιρετήσωκι ήρθα να σας χαιρετήσω και να σας παραξυπνήσω. Τα «Παραξυπνήματα» που τραγουδούσαν για να ξυπνήσει το αντρόγυνο. Και λε: Ξύνπα νιε, ξύπνα νιε Ξύνπα νιε και νιόγαμπρεΞύνα νιε και νιόγαμπρεξύπνα και ξημέρωσε. Και να χτυπούν την πόρτα να ξυπνήσει. Μέχρι που να τάζει ο γαμπρός: «Θα σου δώσουμε αυτό, το άλλο…» για να ανοίξουν την πόρτα. «Ξύπνα. Άνοιξε γιατί θα ανοίξω ή την πόρτα θα τσακίσω» Θα τους σπάσω την πόρτα, μέχρι τελικά που ανοίγει. Μαζεύονται όλοι, τρων, πίνουν, χορεύουν, διασκεδάζουν πάλι μέχρι το πρωί και τέλος. Ετελείωσε ο γάμος. Αυτά. Τώρα κάτι άλλο; Τελειώσαμε;

Εσείς αν θέλετε κάτι άλλο να πείτε, εγώ έχω καλυφθεί.

Εγώ δεν θυμάμαι κάτι άλλο. Το κεφάλι μου τώρα δα είναι φορτωμένο. Πες μου εσύ τι θέλεις άλλο.

Όχι, όχι. Σας είπα εγώ έχω καλυφθεί.

Εκαλύφθηκες;

Ναι.

Εντάξει.

Αν θέλετε κάτι άλλο, θα με ειδοποιήσετ[01:10:00]ε. Ευχαριστώ.

Εντάξει. Τώρα. Τίποτα παιδί μου, να ‘σαι καλά. Λίγο η φωνή μου δεν ήταν και στα καλύτερα της, λόγω του καιρού, της υγρασίας. Έχω μια βραχνάδα.

Ευχαριστώ.

Και ό,τι άλλο θέλεις και ξέρω και μπορώ να σε βοηθήσω. Ωραία παιδί μου, ευχαριστώ πολύ.

Εγώ ευχαριστώ.