[00:00:00]Γεια σας, πώς λέγεστε;

Ονομάζομαι Πρίτσκας Δημήτριος.

Είναι Δευτέρα 5 Οκτωβρίου 2020, βρισκόμαστε στη Δωροθέα Πέλλας με τον Πρίτσκα Δημήτριο. Εγώ είμαι η Παλαμίδα Άννα, είμαι ερευνήτρια στο Istorima και ξεκινάμε. Κύριε Δημήτρη, θα μου πείτε λίγα πράγματα για εσάς; Από πού κατάγεστε; Πού μεγαλώσατε;

Ναι. Έχω γεννηθεί στο Λουτράκι αλλά είμαι κάτοικος Γαρεφίου από 2,5 χρονών. Έκτοτε παραμένω εκεί.

Με τι ασχολείστε;

Κατά κύριο λόγο υλοτόμος, με τα βουνά.

Η σχέση–;

Και κάποια χωράφια ας πούμε, κάποιες καλλιέργειες. Με κεράσια, με λίγα πιπέρια.

Γενικά στο χωριό, στο Γαρέφι, με τι καλλιέργειες ασχολούνται πιο πολύ;

Κατά συντριπτική πλειοψηφία υλοτόμοι είναι στο Γαρέφι. Τώρα ο περισσότερος ο κάμπος είναι χέρσος στο χωριό. Υπάρχουν–, τώρα τελευταία έχουν αρχίσει να βάζουν αρκετά δέντρα περισσότερο, κατά κύριο λόγο. Και τα υπόλοιπα χωράφια τα λειτουργούν οι κτηνοτρόφοι για τροφές για τα ζώα. Δεν έχει κάτι ιδιαίτερο αυτή την στιγμή, ας πούμε, το χωριό.

Παλιότερα ήταν πολύ γνωστό για την καρατζοβίτικη πιπεριά. Θέλετε λίγο να μας μιλήσετε για αυτό; Να μας περιγράψετε αρχικά την δική σας σχέση με την παραγωγή πιπεριάς.

Παλιότερα παράγαμε, όλο το χωριό παρήγαγε πιπέρι με παραδοσιακό τρόπο. Περίπου κάτι αντίστοιχο, αυτό που γίνεται και στην Ισπανία και πολύ πιθανό, από βιντεάκια που έχω δει, ακόμα και σήμερα. Υπήρχε πολύ μεγάλη παραγωγή πιπεριάς στο χωριό και σταμάτησε κάπου στη δεκαετία–, στα μέσα της δεκαετίας του ’80 αυτή η παραγωγή.

Πότε περίπου φυτεύανε τις πιπεριές; Πότε τις μαζεύανε; Γενικά, αν μπορείτε να περιγράψετε την σπορά, την συγκομιδή.

Η φυτεία γίνεται περίπου από τις 15 Μαΐου μέχρι τις 10 Ιουνίου. Ανάλογα, όσο πιο αργά φυτέψεις – κάνεις τη φυτεία, τόσο πιο αργά θα ξεκινήσει η συγκομιδή. Η συγκομιδή τώρα ξεκινάει όταν η πιπεριά ωριμάσει, όταν πάρει βαθύ κόκκινο χρώμα. Συνήθως παλιότερα, επειδή ο καιρός ήταν λίγο πιο δροσερός, γινότανε αρχές Οκτωβρίου, ξεκινούσε και τελείωνε με τις πρώτες πάχνες. Όταν έπεφτε πάχνη, η παραγωγή καταστρεφόταν, τελείωνε. Τότε σταματούσε και η συγκομιδή.

Και με ποιον τρόπο τις φυτεύατε τότε; Με το χέρι φαντάζομαι, δεν–.

Ναι. Τότε γινόταν η φυτεία με το χέρι, σε απόσταση περίπου 30 εκατοστών η μία σειρά από την άλλη για να κρατάει, να αναπτυχθεί. Να μπορέσει να αναπτυχθεί το φύλλο πιο γρήγορα, το φυτό. Να κρατάει σκιά για να κρατάει την υγρασία μέσα στο χώμα και να μην βγαίνουν τα χόρτα.

Το κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξή της;

Το κατάλληλο έδαφος για την πιπεριά είναι συνήθως τα αμμώδη εδάφη που δεν κατακρατούνε νερό, και δεν σφίγγουνε, και αφήνουνε τη ρίζα του φυτού ελεύθερη να δουλέψει, να αναπτυχθεί, για να αναπτυχθεί και το φυτό.

Θέλει κάποια έτσι, ιδιαίτερη προσοχή αφού φυτευτεί; Δηλαδή είναι φυτό που θέλει πολλή–;

Φροντίδα;

Φροντίδα;

Φροντίδα θέλουν, όλα τα φυτά θέλουνε. Απλά το βασικό του το πρόβλημα είναι ο καιρός. Δηλαδή, δεν μπορεί να δουλέψει το φυτό από θερμοκρασίες 33°C και πάνω. Εκεί πλέον δεν μπορεί το άνθος να «δέσει», οπότε ούτε να αναπτυχθεί το φυτό σαν φυτό. Και για αυτό τα τελευταία χρόνια έχει πολύ μειωμένη παραγωγή, όσοι ασχολούνται με την καλλιέργεια.

Λόγω της ζέστης δηλαδή;

Λόγω ναι, λόγω της θερμοκρασίας. Παλιότερα παράδειγμα, μετά τον Δεκαπενταύγουστο ο καιρός δρόσιζε. Τον Σεπτέμβριο είχε πολλή δροσιά και το φυτό αναπτυσσόταν, έπαιρνε το διπλό μέγεθος από αυτό που είχε μέχρι τώρα. Τώρα σχεδόν το φυτό παραμένει το ίδιο. Δεν αναπτύσσεται επειδή έχει αρκετά υψηλές θερμοκρασίες πλέον. Πάνω από 35°C και δεν βοηθάει το φυτό να πάρει το σωστό μέγεθος. Κι έτσι η ποσότητα είναι μικρότερη που παίρνεις.

Και χρησιμοποιείτε λιπάσματα; Τι βάζετε συνήθως;

Παλιότερα γινόταν το εξής. Δεν χρησιμοποιούνταν τότε καθόλου λιπάσματα ούτε φάρμακα. Απλά επειδή οι περισσότερες οικογένειες είχανε κοπάδια, τα χωράφια που θέλανε να τα καλλιεργήσουνε, κρατούσαν–

[00:05:00]Και πήγαινε ας πούμε η κάθε οικογένεια φύτευε μόνη της; Παλιότερα πώς–;

Παλιότερα υπήρχε –πώς να το πούμε– μια σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις οικογένειες. Όποτε χρειαζόταν μια οικογένεια βοήθεια, πήγαιναν κάποια άτομα από άλλες οικογένειες βοηθούσανε. Και οι άλλοι επιστρέφανε μετά τα μεροκάματα πάλι με μεροκάματα. Βοηθούσαν δηλαδή ο ένας τον άλλον στην καλλιέργεια.

Και πόσα άτομα περίπου ας πούμε έπρεπε να μαζευτούν για να βγάλουν έτσι ένα ικανοποιητικό, μια ικανοποιητική σοδειά;

Σοδειά σαν τελικό αποτέλεσμα λέμε; Αυτό εντάξει, εξαρτάται από τα στρέμματα που θα βάλεις. Όσα περισσότερα στρέμματα θα βάλεις, τόσα περισσότερα άτομα θα χρειαστούνε. Αλλά συνήθως τότε βάζανε δύο, τρία, πέντε στρέμματα η κάθε οικογένεια, οπότε ήθελε τουλάχιστον δυο-τρία άτομα το λιγότερο να συμμετέχουνε στην καλλιέργεια. Και στο μάζεμα παραπάνω.

Παραπάνω. Και το όργωμα κτλ., με τα βόδια;

Το όργωμα γινότανε–. Πριν έρθουν τα τρακτέρ, μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’70, υπήρχανε περισσότερο βόδια από ό,τι τρακτέρ στο χωριό. Ήταν ανά ζευγάρια, με ξύλινα αλέτρια και τα περνούσαν οι πιο μεγάλοι. Περνούσαν τα χωράφια πέντε-έξι φορές μέσα στο καλοκαίρι για να τα ψήσουν, να ανακατέψουνε τα χώματα για να μπορέσει να γίνει την επόμενη χρονιά η καλλιέργεια.

Αυτό ξέρουμε πόση ώρα περίπου έπαιρνε; Δηλαδή, ήταν μια διαδικασία πολύ χρονοβόρα;

Ήταν αρκετή χρονοβόρα, δεν έχει καμιά σχέση με τα σημερινά μέσα που έχει. Παράδειγμα, ένα στρέμμα μπορεί να απαιτούσε και μια ολόκληρη μέρα ας πούμε, για να την κάνει ο ιδιοκτήτης.

Ενώ τώρα με το τρακτέρ ας πούμε;

Τώρα με το τρακτέρ μπορείς να κάνεις και δεκαπέντε στρέμματα και είκοσι στρέμματα την ημέρα, παρόλο που ο κλήρος είναι μικρός. Γιατί όσο πιο μεγάλο το χωράφι, τόσο πιο εύκολο είναι να οργώσεις περισσότερα στρέμματα.

Λέγεται Μπαχόβου ή Καρατζοβίτικη. Γιατί την λένε έτσι;

Μπαχόβου ονομάστηκε γιατί παλιότερα το χωριό μας ήτανε ένα χωριό, μία κοινότητα, με τους σημερινούς Προμάχους. Τότε ονομαζόταν Μπάχοβο. Αργότερα αποσπάστηκε και παρόλο που η καλλιέργεια γινότανε σχεδόν αποκλειστικά στο Γαρέφι, η πιπεριά ονομάστηκε προς τα έξω «πιπεριά Μπαχόβου», λόγω του ότι το Μπάχοβο ήταν πολύ πιο ξακουστό από το Γαρέφι. Και Καρατζοβίτικη λόγω της επαρχίας Αλμωπίας που τότε ονομάζονταν Καρατζόβα, και έμεινε έτσι γνωστή.

Οι Πρόμαχοι έχει κρατήσει και αυτοί την παραγωγή πιπεριάς ή όχι;

Όχι, δεν έχει παραγωγή. Οι Πρόμαχοι δεν έχουν καθόλου αυτή την τέτοια. Παλιότερα είχε, αλλά σε πολύ μικρό ποσοστό. Καμιά σχέση δεν είχε δηλαδή σε σχέση με την παραγωγή που γινότανε στο Γαρέφι.

Η διαφορά με τις άλλες πιπεριές ποια είναι; Δηλαδή στην όψη, η περιγραφή της πιπεριάς.

Η πιπεριά αυτή μπορεί να φτάσει περίπου μέχρι δέκα εκατοστά και έχει μια τριγωνική μορφή πίσω, από την πλευρά που έχει την ουρά. Αυτό είναι έτσι ένα χαρακτηριστικό της πιπεριάς που την κάνει να ξεχωρίζει από τις άλλες πιπεριές. Άλλο τέτοιο δεν έχει, δεν ξέρω ας πούμε κάτι άλλο για να…

Και σε μέγεθος ας πούμε, είναι μεγάλη;

Όχι. Σε μέγεθος είναι γύρω–, μέχρι δέκα πόντους παράδειγμα μήκος και γύρω στους έξι με εφτά πόντους πλάτος.

Και τώρα, τι παράγουμε από τις πιπεριές Μπαχόβου;

Παράγαμε καπνιστό γλυκό πιπέρι, καπνιστό πικάντικο πιπέρι και μπούκοβο.

Και πώς γίνεται το κάθε ένα; Βασικά, η επεξεργασία της πιπεριάς στο ξηραντήριο παλιά με τα ξύλα οξιάς;

Το ξηραντήριο γινόταν, ας το πούμε μέσα, σε μια αποθήκη. Μια σκάρα, γύρω σε ύψος στο 1,20 από το έδαφος. Από κάτω μπαίνανε οι φωτιές και πάνω στην σκάρα μπαίνανε οι πιπεριές και ψήνονταν σιγά-σιγά, με τον καπνό και την ζέστη. Κάθε μέρα ανακατεύαμε τις πιπεριές. Γυρίζαμε, δηλαδή, την άλλη πλευρά για να ψήνεται για να τραβάει, μέχρι που να ξεραθεί τελείως για να την μαζέψουμε, να την πάμε στον μύλο και να την αλέσουμε.

Και αυτό έπαιρνε–; Ήταν μια διαδικασία, ας πούμε, που διαρκούσε πολύ; Πώς–;

[00:10:00]Ήταν διαδικασία που ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες τις εξωτερικές, μπορούσε να πάει από μια βδομάδα μέχρι και δεκαπέντε και δεκαεφτά μέρες, για να βγάλεις μια φουρνιά από το ξηραντήριο για να την πας να την αλέσεις.

Και αυτή η μια φουρνιά που λέτε – δηλαδή, για τι ποσότητα μιλάμε;

Εξαρτάται απ’ το ξηραντήρι που είχε ο καθένας. Δηλαδή μπορούσε να βάλει επάνω παράδειγμα πιπεριές που μπορεί να του δίνανε μέχρι τριακόσια, τετρακόσια ή πεντακόσια κιλά. Άλλοι που–, σε ξερό προϊόν μιλάω τώρα, άλλοι που είχαν μεγαλύτερα ξηραντήρια μπορούσανε να βάλουνε πιπεριές που να τους δώσουνε σε ξηρά μορφή παραπάνω. Και άλλοι λιγότερο. Ανάλογα ο καθένας με τις ανάγκες του και το ξηραντήρι που είχε φτιάξει. Δεν ήτανε δηλαδή μια σταθερή επιφάνεια σε μήκος, σε τετραγωνικά, σε όλους. Το καθένα διέφερε.

Και είχανε δηλαδή οι οικογένειες ένα ξηραντήριο ο καθένας; Πώς–;

Ναι, τα ξηραντήρια ήταν οικογενειακά. Ας το πούμε, ατομικά, με τη λογική της οικογένειας. Ο καθένας είχε το δικό του και ξέραινε το δικό του το προϊόν πάνω.

Και ήτανε ακριβό ας πούμε στο να το φτιάξεις;

Όχι, δεν ήτανε ακριβό. Χρησιμοποιούσανε κάποια χοντρά ξύλα για υποστυλώματα και λεπτές σανίδες εκεί επάνω για να στρώνουνε – σαν πατάρι, για να στρώνουνε επάνω στις σανίδες την πιπεριά. Με κενά ανάμεσα στις σανίδες για να μπορεί να περνάει η θερμοκρασία.

Και αυτό ποια περίοδο γινότανε; Ποιον μήνα περίπου;

Η ξήρανση;

Ναι.

Η ξήρανση γινόταν την περίοδο της συγκομιδής. Μπορούσε να ξεκινήσει τέλη Σεπτεμβρίου. Μπορούσε και κρατούσε πολλές φορές και μέχρι Χριστούγεννα, αν δεν έπεφτε κάποια πάχνη για να καταστρέψει την πιπεριά στο χωράφι. Και μέχρι τα Χριστούγεννα μάζευε ο κόσμος πιπεριές και τις ξέραινε στο ξηραντήριο.

Και τώρα η διαφορά, ας πούμε. Πάπρικα, μπούκοβο – πώς γίνεται το καθένα;

Η διαφορά τους είναι ότι η πάπρικα είναι σε σκόνη, σε μορφή σκόνης, ενώ το μπούκοβο είναι λεπτά φυλλαράκια σπασμένο, η ξερή η πιπεριά μαζί με τον σπόρο. Αυτή είναι η διαφορά. Το ένα είναι αλεσμένο προϊόν, το άλλο είναι σπασμένο προϊόν.

Δηλαδή όλα, η ξήρανση κτλ., γινόταν το ίδιο.

Η ξήρανση γινότανε το ίδιο. Εκεί που διέφερε ας πούμε, ήταν ότι αυτό που ήθελες για σκόνη το πήγαινες στον μύλο και το άλεθες και το άλλο το έσπαινες, το περνούσες από κόσκινα για να δημιουργήσεις τα φυλλαράκια μαζί με τον σπόρο, το μπούκοβο.

Και μύλοι υπήρχανε στο χωριό πάλι ή τα–;

Ναι, υπήρχε. Υπήρχανε δύο μύλοι στο χωριό, νερόμυλοι, οι οποίοι δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχουνε. Γκρεμίστηκαν και παραμείνανε γκρεμισμένοι. Εξαφανίστηκαν.

Αυτοί μέχρι ποια περίοδο υπήρχαν περίπου; Ξέρετε;

Οι μύλοι υπήρχανε μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’80, αυτοί οι μύλοι υπήρχανε. Όσο υπήρχε το πιπέρι. Μετά, στην πορεία αρχίσαν να χρησιμοποιούν σφυρόμυλους για την άλεση της πιπεριάς. Ήρθε η τεχνολογία στο–, ας το πούμε, κατά κάποιον τρόπο, αλλά το προϊόν δεν ήτανε το ίδιο. Στον μύλο, τον νερόμυλο, ήταν πολύ καλύτερο το προϊόν σε σχέση αυτό που έπαιρνες από τον σφυρόμυλο.

Γευστικά δηλαδή είχε διαφορά;

Όχι γευστικά. Την γεύση δεν την αλλοίωνε. Ήταν η διαφορά περισσότερο στην υφή. Ήτανε πολύ πιο σκόνη το πιπέρι, η πάπρικα που γινότανε στον μύλο από ό,τι αυτή που γινότανε στον σφυρόμυλο.

Και η διαδικασία ας πούμε, του ενός μύλου με τον άλλον, ποια ήτανε;

Η διαδικασία ήτανε, στην μία περίπτωση η πιπεριά αλεθότανε με την τριβή με την πέτρα, και στην άλλη μηχανικά. Με μηχανικά μαχαίρια γινότανε η άλεση. Απλά στον μύλο ήτανε–, δεν ανέβαζε θερμοκρασία το πιπέρι με την άλεση. Ενώ στον σφυρόμυλο ανέβαζε θερμοκρασία και ήθελε μετά τρεις-τέσσερις μέρες να κάτσει το πιπέρι για να φύγει η θερμοκρασία και να πάρει το χρώμα του. Αυτή ήτανε η διαφορά του.

Και ήτανε χρονοβόρο αυτό; Δηλαδή που λέτε ότι ήρθε ο σφυρόμυλος, ήταν πιο εύκολη διαδικασία;

Ναι, ήτανε, σε σχέση με τον μύλο. Ο σφυρόμυλος ήτανε πολύ πιο σύντομος όσον αφορά την ίδια ποσότητα δηλαδή, πιπεριάς ξηρής. Την άλεθες πολύ πιο σύντομα από ό,τι θα την άλεθες στον μύλο. Αυτό ήταν το πλεονέκτημα, ας το πούμε.

[00:15:00]Άρα, λιγότερη κούραση και–.

Λιγότερη κούραση, λιγότερος ο χρόνος.

Εσείς έχετε τέτοιες αναμνήσεις; Δηλαδή, όταν ήσασταν μικρότερος–.

Ναι. Έχω προσωπικές αναμνήσεις και απ’ τον μύλο, γιατί τον μύλο τον δούλευε ένας θείος μου, αδερφός της μητέρας μου. Πήγαινα εκεί, τον βοηθούσα. Πήγαινα στην συγκομιδή, πήγαινα στην ξήρανση, πήγαινα στο ανακάτεμα. Σε όλες τις μορφές της πιπεριάς είχα ενεργή συμμετοχή.

Και πώς σας φαινότανε; Ήτανε κουραστικό; Ήταν ευχάριστο;

Εξαρτάται. Κουραστικό ήταν σίγουρα, απλά ανάλογα με την παρέα μπορούσε να είναι ευχάριστο ή λιγότερο ευχάριστο. Αν περνούσες καλά με τον άνθρωπο που ήσουνα εκεί… Αλλά ότι ήτανε κουραστική η δουλειά, ήτανε κουραστική. Ήτανε χειρωνακτική.

Και πηγαίνατε, ας πούμε, νωρίς το πρωί μέχρι πότε;

Για την συγκομιδή μιλάμε;

Και για την συγκομιδή και–.

Συγκομιδή, ναι. Νωρίς το πρωί όχι, περιμέναμε λίγο να βγει ο ήλιος για να φύγει η δροσιά. Γινότανε η συγκομιδή. Μαζεύαμε τα πιπέρια, τα φορτώναμε τότε στα ζώα, τα κουβαλούσαμε στο σπίτι, τα αδειάζαμε στο ξηραντήριο και την επόμενη μέρα ξεκινούσε η ξήρανση. Όσο–, μέχρι που να γεμίσει το ξηραντήρι εννοείται ρίχναμε. Μετά γέμιζε, σταματούσαμε. Περιμέναμε να ξεραθεί το προϊόν, να το πάρουμε από το ξηραντήριο για να συνεχίσουμε να ρίξουμε καινούριο προϊόν.

Έπρεπε δηλαδή να φτάσει σε μια ποσότητα στο ξηραντήρι για να–.

Ναι. Να γεμίσει το ξηραντήρι για να είναι και αποτελεσματική και η καύση του ξύλου. Γιατί ένα μισοάδειο ξηραντήρι καίει σχεδόν το ίδιο ξύλο και παίρνεις το μισό προϊόν.

Και υπήρχε έτσι, κάποια συγκεκριμένη ώρα που ήταν καλύτερη;

Για την ξήρανση;

Ναι.

Όχι, η ξήρανση όταν ξεκινούσε γινόταν σχεδόν σε 24ωρη βάση. Όταν ψηνότανε από τη μία πλευρά, από την πλευρά της φωτιάς το πιπέρι, βγάζανε τις φωτιές έξω. Κάνανε το αναποδογύρισμα, ξαναβάζανε τις φωτιές και συνέχιζαν το ψήσιμο.

Η παράδοση λέει ότι όταν η αποξηραμένη πιπεριά αλεθόταν για να γίνει σκόνη, προκαλούσε φτέρνισμα. Ισχύει;

Αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Ισχύει και παρα-ισχύει.

Φτερνιζόσασταν κι εσείς δηλαδή; Σας έχει τύχει;

Πολλές φορές.

Κρατάτε και σπόρο για την επόμενη χρονιά;

Ναι. Κάθε χρόνο όταν–. Στην αρχή, όταν αρχίζουν και βγαίνουν οι πρώτες κόκκινες πιπεριές, γίνεται συγκομιδή για τις πιο γερές και πιο καλές πιπεριές για να κρατήσουμε σπόρο για την επόμενη χρονιά. Ούτως ή άλλως, ο σπόρος στο εμπόριο δεν υπάρχει για αυτήν την πιπεριά.

Α, δεν υπάρχει;

Όχι.

Δηλαδή ό,τι έχετε κρατήσει εσείς οι ίδιοι.

Ό,τι υπάρχει από τους κατοίκους. Δεν μπορείς δηλαδή κάπου να απευθυνθείς και να πάρεις σπόρο για την συγκεκριμένη πιπεριά, για να κάνεις μία καλλιέργεια.

Και άρα είναι εντελώς τοπικό προϊόν, δεν το βρίσκεις πουθενά αλλού.

Όχι.

Και ο σπόρος πώς φυλάσσεται δηλαδή, μέχρι–;

Ο σπόρος μπορείς να τον βάλεις σε ένα χάρτινο κουτί, μπορείς να τον βάλεις σε ένα τσίγκινο κουτί, αρκεί να είναι προφυλαγμένο από υγρασία, και από ήλιο, και απ’ τα ποντίκια. Να μην το ανακαλύψουν τα ποντίκια γιατί θα το φάνε όλο.

Το τρώνε, ε; Στο χωριό ασχολούνταν όλοι τότε με αυτό ή μερικοί; Πώς–;

Η συντριπτική πλειοψηφία των χωριανών τότε ασχολούνταν με το πιπέρι. Πάρα πολύ λίγες οικογένειες ήταν αυτές που δεν ασχολούνταν με το πιπέρι.

Τους πρόσφερε καλό εισόδημα δηλαδή;

Το εισόδημα ήταν αρκετά ικανοποιητικό. Και μάλιστα κάποιες χρονιές από ό,τι άκουσα από παλιότερους, είχε η οκά –γιατί τότε το κιλό δεν υπήρχε ακόμα– αντιστοιχούσε σε δύο λίρες εκείνη την περίοδο, που ήταν πολύ υψηλό το ποσό για το πιπέρι.

Και συνήθιζαν ας πούμε να έχουν και πολλά στρέμματα ο καθένας ή…

Όχι. Η καλλιέργεια δεν ήταν... Ναι μεν όλο το χωριό σχεδόν ασχολούνταν, αλλά οι οικογένειες βάζανε δυο, τρία, τέσσερα, πέντε στρέμματα. Ανάλογα με το πόσα μέλη ήτανε η οικογένεια.

Και μετά υπήρχανε και εργοστάσια παραγωγής κόκκινου πιπεριού. Αυτά ξέρετε αν ήτανε πολλά;

Αυτά που γνωρίζω τουλάχιστον, ήτανε τρία. Ένα ήτανε του Καραγιώργη στο Βορεινό, ένα του Χατζηγιαννάκη στην Αριδαία και η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών στην Αριδαία, και αυτή τελευταία είχε ένα εργοστάσιο. Αυτά ήτανε. Τελείωσε το πιπέρι, [00:20:00]σταματήσανε και τα εργοστάσια αυτά.

Αυτά ποια χρονολογία υπήρχανε; Θυμάστε;

Αυτά υπήρχανε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80. Υπήρχανε.

Και η λειτουργία τους είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα;

Ναι, αρκετά νωρίτερα είχε ξεκινήσει. Δηλαδή μετά τη δεκαετία του ‘60 υπήρχανε, ειδικά ο Χατζηγιαννάκης ήταν από τους παλιότερους. Είχε ξεκινήσει, και μετά εμφανίστηκε ο Καραγιώργης και μετά στην πορεία ήταν το άλλο, της Ένωσης το εργοστάσιο.

Εσείς έτυχε να δουλέψετε σε κάποιο από αυτά;

Όχι, προσωπικά δεν έτυχε εγώ να δουλέψω αλλά έχω γνωστούς οι οποίοι είχαν πάει και είχανε δουλέψει σε αυτά τα εργοστάσια.

Και η εργασία τους ποια ήταν; Δηλαδή τι κάνανε;

Εκεί γινότανε διαφορετική μορφή ξήρανσης – όχι ξήρανσης, συγγνώμη, άλεσης. Γιατί συνήθως εμείς αλέθαμε στον μύλο και μετά αυτοί ήρθανε, αγοράζανε την παραγωγή και την κάνανε ξήρανση μέσα σε θαλάμους με θερμό αέρα.

Α, δεν–.

Δεν γινότανε δηλαδή το κάπνισμα το παραδοσιακό όπως το κάναμε εμείς. Γινότανε μέσα σε θαλάμους με αέρα. Δεν έβγαινε καπνιστό εκεί το πιπέρι. Και επειδή εκείνο το πιπέρι, ας το πούμε, το μη καπνιστό, δεν έχει μεγάλη διάρκεια ζωής εάν δεν το συσκευάσεις να το συντηρήσεις, οι έμποροι σαν τρελοί θέλανε, ψάχνανε το πιπέρι του Γαρεφίου που ήταν καπνιστό, για να το ανακατέψουνε με το άλλο για να μην τους χαλάει.

Δηλαδή και από το ανακάτεμα, από την μίξη–.

Από την μίξη δεν χαλούσε και το μη καπνιστό.

Και η διαδικασία δηλαδή, της ξήρανσης ήταν αυτή που το έκανε να μην χαλάει μετά;

Το κάπνισμα. Εκεί αυτά τα εργοστάσια δεν καπνίζανε το πιπέρι. Γινότανε σε θαλάμους, σε σταντ με θήκες. Μπαίνανε μέσα κομμένες οι πιπεριές, γινότανε–. Κυκλοφορούσε θερμός αέρας μέσα στους θαλάμους, γινότανε η ξήρανση και η άλεση, και έβγαινε μη καπνιστό το προϊόν.

Εργάζονταν αρκετοί χωριανοί εκεί πέρα;

Όχι, πάρα πολλοί δεν εργαστήκανε εκεί σε αυτά τα εργοστάσια.

Την οικονομία μπορούμε να πούμε ότι την ενίσχυσαν;

Σίγουρα την ενίσχυσαν την οικονομία. Ήταν ένα σοβαρό εισόδημα για κάθε οικογένεια εκείνη την εποχή.

Και μετά, γύρω στο ’80, που κλείσανε και τα εργοστάσια, νομίζω άρχισε να γίνεται πιο πολύ και παραγωγή καπνού και δεντροκαλλιέργειες.

Ναι, μετά. Και τότε υπήρχε η παραγωγή καπνού, απλά εντατικοποιήθηκε. Αν και η παραγωγή καπνού στις αρχές της δεκαετίας του ’90 μέχρι το ’95, σταμάτησε και αυτή τελείως, ας πούμε, απ’ το χωριό. Δηλαδή και παλιότερα υπήρχε ο καπνός μαζί με το πιπέρι. Οι οικογένειες δηλαδή, τελειώνανε τα καπνά, ξεκινούσανε τα πιπέρια. Από όταν σταματήσανε τα πιπέρια, δουλέψανε κάποια χρόνια με τα καπνά και όταν άρχισε η ΕΕ να δίνει τις επιδοτήσεις, σταμάτησαν να ασχολούνται και με τα καπνά.

Τώρα, σήμερα, η παραγωγή πιπεριάς γίνεται στο Γαρέφι ακόμη;

Γίνεται σε πολύ μικρή–. Περισσότερο για βρώση και για–, ας το πούμε για την τοπική αγορά. Σε μικρή κλίμακα, ας το πούμε, η παραγωγή.

Γίνεται και σε άλλα χωριά ή μόνο στο Γαρέφι αυτό;

Και στα άλλα χωριά το ίδιο πράγμα γίνεται. Γιατί παλιότερα, όταν υπήρχε στο Γαρέφι η πολλή η πιπεριά, υπήρχαν πιπεριές ας πούμε, βγάζαν αυτήν την πιπεριά και από άλλα χωριά. Δηλαδή ήταν πολύ μεγαλύτερη η έκταση που δουλευότανε τότε. Τώρα έχει μειωθεί στα είκοσι-τριάντα στρέμματα σε σύνολο μπορεί, σε όλη την επαρχία.

Και η αναλογία ποια είναι; Νωπή πιπεριά με πάπρικα;

Ένας μέσος όρος ήτανε γύρω στα εφτά κιλά νωπού προϊόντος δίνανε ένα κιλό πάπρικα. Με πολύ μικρή απόκλιση, ανάλογα μετά αν ήταν μικρή ή μεγάλη η πιπεριά.

Και αυτά τα εφτά κιλά, ας πούμε, νωπής πιπεριάς ήταν δύσκολο να τα μαζέψεις; Θεωρούνταν δηλαδή μικρή ποσότητα; Μεγάλη ποσότητα;

Δύσκολο για να τα μαζέψεις δεν ήτανε, αλλά η συγκομιδή ήταν δύσκολη σαν συγκομιδή. Γιατί δεν πήγαινες για ένα κιλό, για εφτά κιλά πιπεριές εκεί. Όλη την ημέρα σκυμμένος στο χωράφι, [00:25:00]και ήτανε αρκετά κοπιαστική η συγκομιδή. Έπρεπε να είσαι αρκετά «ψημένος» σε αυτές τις δουλειές, για να μπορέσεις να αντέξεις. Διαφορετικά πήγαινες από μέση και «χαιρετούσες». Έφευγες, έκανες άλλη δουλειά.

Η διαφορά η σημερινή στον τρόπο παραγωγής, δηλαδή στην σπορά, στην συγκομιδή, έχει αλλάξει με παλιά;

Όχι. Παρόλο που είναι κατά κάποιον τρόπο πιο πολύ–, όχι πολύ λιγότερη, ελάχιστη είναι η συγκομιδή σήμερα, ως επί το πλείστον όλα γίνονται με τον τρόπο που γινότανε παλιά. Με την μόνη διαφορά ότι τώρα οι αποστάσεις φύτευσης έχουν μεγαλώσει. Δεν γίνεται εκείνη η φύτευση η πυκνή που γινότανε τότε. Και είναι ουσιαστικά η μόνη διαφορά που υπάρχει. Και το ότι χρησιμοποιούνται μηχανικά μέσα πλέον για την καλλιέργεια, για τα χωράφια, για το ένα, για το άλλο. Από εκεί και πέρα, παραδοσιακά παραμένει η ίδια η παραγωγή της.

Που λέτε ότι έχει αλλάξει η απόσταση–.

Ναι, οι αποστάσεις είναι τώρα παράδειγμα γύρω στους πενήντα με εξήντα πόντους η μία σειρά με την άλλη που φυτεύεται. Ενώ τότε φυτευόταν στους τριάντα πόντους.

Αυτό γιατί έγινε; Γιατί άλλαξε;

Αυτό έγινε γιατί είναι αρκετά δύσκολη η φύτευση αυτή η πυκνή, γιατί πρέπει να τεντώνεσαι αρκετά για να μπορέσεις να φυτέψεις ταυτόχρονα και στις δύο τις σειρές. Ενώ έτσι, με αυτόν τον τρόπο φυτεύεις σε μία σειρά πηγαίνοντας, δεν φυτεύεις σε δύο σειρές όπως φύτευαν τότε.

Ακόμα γίνεται με το χέρι δηλαδή, η φύτευση;

Και με το χέρι, γίνεται και με μηχανή.

Συνήθως τι χρησιμοποιούνε;

Συνήθως το χέρι.

Χέρι, ε;

Ναι.

Έχει την ίδια απήχηση που είχε και παλιά το κόκκινο πιπέρι Γαρεφίου; Δηλαδή–.

Απήχηση δεν… Έχει. Παρόλο που πλέον στην σημερινή εποχή οι πάπρικες έρχονται από όλο τον κόσμο σχεδόν, ακόμα ξεχωρίζει για το άρωμα που έχει. Και έχει ζήτηση, αλλά δεν υπάρχει προϊόν.

Πιστεύετε δηλαδή ότι μπορεί να εκλείψει και σε κάποια περίοδο; Γιατί λέτε ότι–.

Πολύ πιθανόν να εκλείψει γιατί η νεολαία πλέον απέχει από τους αγρούς. Και είναι καλλιέργεια που απαιτεί αρκετά σωματική προσπάθεια, και η σημερινή νεολαία δεν έχει διάθεση, δεν δείχνει διάθεση να κάτσει και να ασχοληθεί με το προϊόν. Το πιο πιθανό είναι να εκλείψει, κατά την άποψή μου.

Σήμερα αξίζει όμως να ασχοληθεί κάποιος με την παραγωγή μπαχοβίτικης πιπεριάς;

Αξίζει, αρκεί να βελτιστοποιήσει τον τρόπο πώλησης. Να γίνει πλέον συσκευασία, για να αυξήσεις την προστιθέμενη αξία στο προϊόν. Διαφορετικά, με τη μορφή που την πουλούσαμε παλιά δεν μπορεί να είναι οικονομικά βιώσιμη η καλλιέργεια.

Εσείς τώρα, σχετικά με παλιά που δουλεύατε εκεί στα ξηραντήρια κτλ., θυμάστε μήπως έτσι κάποιο περιστατικό να σας έκανε εντύπωση; Κάτι να έγινε που να το θυμάστε ακόμα;

Ναι, κάτι που μου άρεσε εκείνη την εποχή ήταν ότι καπνίζαμε κάτω, μαζί με τις πιπεριές καπνίζαμε και κρέας. Κάναμε καπνιστές μπριζόλες. Τις ψήναμε, τις βάζαμε μετά στην σκάρα και γινότανε πανηγύρι. Μαζί με το καπνιστό πιπέρι βγάζαμε και καπνιστές μπριζόλες. Εκείνο ήτανε που μου έχει μείνει σαν εικόνα από εκείνη την εποχή.

Αυτό ποια περίοδο; Εσείς δηλαδή πότε–;

Εγώ ήμουνα ’77, ’78, ’79, ’80. Εκείνη την περίοδο, ας πούμε, είχα περισσότερο, πιο ενεργή συμμετοχή, γιατί μπορούσα και ηλικιακά να βοηθήσω περισσότερο. Μικρότερος όταν ήμουν, βοηθούσα τον θείο μου στον μύλο. Του έκανα παρέα όταν άλεθε όλη την νύχτα και όλη την ημέρα για να προλάβει να αλέσει όλων τα πιπέρια.

Εσείς πηγαίνατε–; Δηλαδή, σαν οικογένεια είχατε δική σας παραγωγή πιπεριάς ή πηγαίνατε έτσι να βοηθήσετε;

Όχι, κάμναμε. Βάζαμε κι εμείς κάποια στρέμματα ας πούμε. Από δυο-τρία στρέμματα. Αλλά βοηθούσαμε εμείς την οικογένεια, ας πούμε τα αδέρφια της μητέρας μου, βοηθούσαν και αυτοί όποτε χρειαζόμασταν κι εμείς βοήθεια.

Και σε ποια φαγητά, ας πούμε; Ξέρετε που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την πάπρικα, το μπούκοβο; Εσείς δηλαδή πού τα χρησιμοποιείτε;

Το μπούκοβο κατά κύριο λόγο το χρησιμοποιούμε στις σούπες. Την πάπρικα, εγώ μάγειρας δεν είμαι, αλλά μια κοινή–, κατά [00:30:00]κοινή ομολογία ας πούμε των γυναικών, χρησιμοποιείται όπου βάζουμε σάλτσα ντομάτας μέσα στα φαγητά, μπορούμε κάλλιστα να χρησιμοποιήσουμε μαζί σαν συνοδευτικό και το πιπέρι.

Τώρα στο σήμερα, εσείς χρησιμοποιείτε πιπεριά μπαχοβίτικη, την επιλέγετε δηλαδή ακόμη στο τραπέζι σας;

Ναι. Είναι–, κάθε σπίτι έχει, στον κήπο βάζει σχεδόν αποκλειστικά Μπαχόβου πιπεριές για προσωπική χρήση.

Και σε ένα κτήμα, μπορούμε να βάλουμε δύο διαφορετικά ήδη; Δηλαδή αυτό το κάνατε;

Όχι. Αυτό το αποφεύγαμε γιατί γινόταν διασταύρωση και αλλοίωση της ποικιλίας. Αποφεύγαμε ακόμα και καυτερό πιπέρι, φυτό, να βάλουμε μαζί με το γλυκό γιατί είτε το γλυκό γινότανε καυτερό, είτε το καυτερό γινότανε γλυκό. Θέλει τουλάχιστον μια απόσταση γύρω στα διακόσια μέτρα η κάθε ποικιλία για να μην επηρεάζεται η μία από την άλλη.

Και έχετε και στο χωριό τα τελευταία χρόνια και γιορτή πιπεριάς.

Ναι, έχουμε μια γιορτή πιπεριάς που δεν γίνεται σε σταθερή ημερομηνία, γίνεται ανάμεσα Σεπτέμβρη με Οκτώβριο, όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν. Με ορχήστρες, με παραδοσιακά φαγητά, πίτες από τις γυναίκες του χωριού που γίνονται με την χρήση της πάπρικας. Με πιπεριά ψημένη που σερβίρεται μαζί με σκόρδο και ρόδια στυμμένα αντί για ξύδι. Αυτό το κάνανε, παλιά κατά κόρον γινότανε τέτοιο–. Δηλαδή, δεν χρησιμοποιούσαν τότε το ξύδι, χρησιμοποιούσαν το ξινό το ρόδι.

Αντί για ξύδι, δηλαδή.

Ναι. Και τώρα τελευταία πλέον γκουρμέ μάγειρες έχουν αρχίσει να το χρησιμοποιούν αυτό το–, αυτήν την τακτική.

Φτιάχνουν δηλαδή οι γυναίκες του χωριού έτσι εθελοντικά από μόνες τους;

Ναι, εθελοντικά. Εθελοντικά γίνεται. Υπάρχουν σαν μπουφές ας πούμε και οι καλεσμένοι –όχι οι καλεσμένοι, οι επισκέπτες– που έρχονται μπορούν να περάσουν και να πάρουν κάτι, ένα κέρασμα απ’ τον μπουφέ.

Έχει απήχηση; Έχει κόσμο;

Κόσμο έχει, αρκετό κόσμο έχει γιατί αρέσουν και τα πανηγύρια γενικότερα. Είναι και η περιέργεια, είναι και η νοστιμιά της πιπεριάς που τραβάει τον κόσμο.

Νεολαία έχετε παρατηρήσει αν υπάρχει;

Νεολαία, ως επί το πλείστον νεολαία είναι οι επισκέπτες στις εκδηλώσεις που γίνονται.

Και που λέτε ότι έχει και όργανα, μουσική κτλ., είναι παραδοσιακή μουσική;

Ναι, παραδοσιακή αποκλειστικά η μουσική. Δεν υπάρχει κάποιο άλλο είδος, πιο σύγχρονης ας πούμε. Καθαρά μόνο παραδοσιακή μουσική.

Και η καρατζοβίτικη πιπεριά θυμάστε πώς λέγεται στα ντόπια; Πώς την–;

«Σισάρκα» λέγεται στα ντόπια η πιπεριά. Τώρα αν είναι καρατζοβίτικη ή όχι, η πιπεριά πάντως στα ντόπια λέγεται «σισάρκα».

Ωραία. Εγώ νομίζω αυτά είχα να ρωτήσω πάνω-κάτω. Δεν ξέρω αν θέλετε να προσθέσετε κάτι.

Όχι, εγώ αυτό που έχω να πω είναι ότι σαν προϊόν είναι πολύ δυνατό προϊόν. Μπορεί να προσφέρει πολλά στο χωριό αλλά θέλει και αρκετό κόπο για την παραγωγή. Αυτά έχω να πω, δεν έχω να πω τίποτα άλλο.

Ωραία, ευχαριστώ πολύ.

Έγινε, ευχαριστώ κι εγώ.