[00:00:00]Καλημέρα. 

Καλημέρα.

Θέλω να μου πείτε πώς ονομάζεστε. 

Ονομάζομαι Μαρία Αραπάκη.

Είμαι ο Κωνσταντίνος Καραΐσκος, είμαι με τη Μαρία Αραπάκη, βρισκόμαστε στην Ξάνθη. Είναι 4 Φεβρουαρίου 2022, είμαι Ερευνητής στο Istorima και μπορούμε να ξεκινήσουμε. Θέλω να μου πείτε πού γεννηθήκατε και πότε.

Λοιπόν, γεννήθηκα το 1965 στον Πειραιά. Μέχρι τα 40 μου χρόνια περίπου ζούσα στο Νέο Φάληρο. Εκεί δηλαδή, από μικρό παιδί, εκεί μεγάλωσα σ' αυτές τις γειτονιές, και μετά γύρω εκεί πέρα στα 39, 40 χρόνων 38, 39 αποφάσισα να φύγω από τον Πειραιά και να εγκατασταθώ στον τόπο καταγωγής μου στη Θάσο. Με την κεραμική ξεκίνησα περίπου δύο χρόνια, αφού τέλειωσα το... ενάμισι, δύο χρόνια, αφού τελείωσα το λύκειο. Ήμουν σε μια φάση που ψαχνόμουνα πάρα πολύ τι θα κάνω, δεν ήθελα να δουλεύω, όπως οι περισσότεροι εκείνης της γενιάς, σε κάποια γραφεία ή να κάνω στο Δημόσιο, τέλος πάντων, σε τράπεζες. Τότε οι γονείς τρέχανε να βρουν μια θέση στα παιδιά τους. Ήταν ένα... μια κομβική, έτσι, χρονολογία όπου στα γενέθλια μου, τον Σεπτέμβριο, μου έφερε μια... η καλύτερή μου φίλη, που συνεχίζει να είναι κιόλας, ένα δώρο που ήταν κεραμικό. Μου άρεσε πάρα πολύ. Ήταν κάτι που δεν... Συνήθως τα κεραμικά, μέχρι εκείνη τη στιγμή, τα είχα συνδέσει με χρηστικά παρά πολύ πράγματα, και σαν λαϊκή τέχνη, γιατί αυτό περισσότερο βλέπαμε εκείνη την εποχή. Μιλάω για το 1983, '84, '85 εκεί πέρα. Μου καρφώθηκε στο μυαλό να μάθω πώς φτιάχνονται αυτά. Και επειδή συνήθως λειτουργώ έτσι, άμα μου κάτσει κάτι στο μυαλό, πρέπει να το φέρω... Άρχισα να ψάχνομαι πού μπορω να πάω, να δω πώς γίνονται, να μάθω και τα λοιπά. Εκεί ανακάλυψα ότι σχολές δεν υπάρχουν στην Ελλάδα κεραμικής, ούτε η Σχολή Καλών Τεχνών είχε τμήμα κεραμικής, είχε μόνο γλυπτικής, όπου εκεί υπήρχε και πηλός κτλ. Στην φάση αυτή που προσπαθώ να βρω, με σώζει ο νονός μου, ο οποίος είχε σπίτι στο Μαρούσι στην Πεύκη, και ακριβώς δίπλα του είχε έναν καταπληκτικό μάστορα που έκανε τροχό αγγειοπλαστικής. Τον Τάκη τον Κωνσταντάκο, ένας εξαιρετικός άνθρωπος, φοβερός τεχνητής του τροχού. Φοβερός, δηλαδή άμα τον έβλεπες στα χέρια του ήταν σαν να πετούσανε πάνε στον τροχό.  Εκεί έρχομαι σε πρώτη επαφή με αυτό το καταπληκτικό υλικό τον πηλό, που βέβαια εκεί τα μαστόρια λέγανε οι «λάσπες» και οι «λάσπες». Ο άνθρωπος αυτός δούλευε το οχτάωρό του, δεκάωρο, ας πούμε, και ούτε έψηνε ούτε χρώματα έκανε, τα παίρνανε από τα εργαστήρια, όπως ήταν στεγνά, ωμά, τα παίρνανε, τα ψήνανε, βάζανε χρώματα και τα πουλούσαν. Με έβαλε λοιπόν, σε έναν ποδοκίνητο τροχό, και μου είπε, στην αρχή με βαριά καρδιά, γιατί θεωρούσε πώς ήμουν και μεγάλη, που πήγα εκεί, γιατί ήμουν ήδη 22, 23 χρόνων. Θεωρούσε πραγματικά ότι είμαι πολύ μεγάλη γι' αυτό κι επίσης ήμουν και γυναίκα!  Πράγμα το οποίο το αντιμετώπισα αυτό, πραγματικά τότε, και στη Σάμο στον Μπαρμπαγιάννη, που πήγα έτσι ως επισκέπτρια, δεν ξέρω αν ζει ή αν πέθανε. Τέλος πάντων, ο Τάκης είχε τέτοια, ας πούμε, ο Κωνσταντάκος. Με αντιμετώπιζε στην αρχή με πολλή δυσπιστία. Εγώ όμως είχα τρομερό πείσμα γι' αυτό και ήθελα να δείξω σε όλους ότι θα το μάθω, και πρώτα απ' όλα στον εαυτό μου. Και πραγματικά το έμαθα. Έμαθα τροχό. Δεν είχα καμία άλλη ούτε γνώση ούτε εικόνα εργαστηρίου, που ξεκινάει ας πούμε να φτιάχνει κάτι και να το τελειώνει με ψήσιμο κτλ. Οπότε έπρεπε αυτό το κομμάτι να το μάθω, και το έμαθα σχεδόν μόνη μου στην αρχή. Γιατί μου είχε κάτσει και η ιδέα να δουλέψω παράλληλα. Έτσι λοιπόν μετατρέπω το δωμάτιό μου, προς μεγάλη λύπη της μητέρας μου, και θυμού κτλ., ναι είχαμε παρά πολύ μεγάλη κόντρα. Μετατρέπω το δωμάτιό μου σε ένα εργαστήριο και βάζω ένα καμίνι, που είχα βρει σε πάρα πολύ καλή τιμή, θυμάμαι βοήθησε ο πατέρας μου τότε. Το βάζω σε έναν χώρο, που είχε ο μπαμπάς μου, που ήταν το δικό του εργαστήριο. Το χωρίσαμε κάπως, κάναμε κάτι μαμουνιές, που δεν ήταν και σωστές κτλ. Τότε έτσι όλοι τα κάνανε, τα κάναμε κι εμείς έτσι. Μέχρι να δω, να δουλέψω, να δω πώς θα γίνει για να... επαγγελματικά, να μπορέσω να σταθώ.  Περίπου σε έναν χρόνο μέσα, πάνω κάτω, τα έκανα όλα αυτά και πήγα σε μια εμπορική... Σε δυο μάλλον εμπορικές εκθέσεις. Τότε ήταν η «Τέχνημα» η μία, και η άλλη, μία άλλη που γινόταν στον... ούτε θυμάμαι, που δούλεψα εκεί παρά πολύ καλά, η αλήθεια είναι αυτή, έκλεισα παραγγελίες καλές. Η «Τέχνημα», οι συγκυρίες δεν ήταν τόσο καλές, αλλά ήταν μια πολύ ωραία έκθεση, εκεί γνώρισα και αρκετούς συναδέλφους, που ήταν γείτονες, τέλος πάντων, εκεί με τα περίπτερά τους. Γνώρισα εκεί τον Τάσο τον Ράλλη, τον Πανάρετο, ήταν δηλαδή άνθρωποι που δεν τους ήξερα καθόλου και εκεί γνωριστήκαμε.  Στον ΟΛΠ παρόλα αυτά, γνώρισα και άλλους εκεί συναδέλφους και από Θεσσαλονίκη, τον Χαρίλαο τον Μόσχο, πώς τότε, ούτε και θυμάμαι, πολλοί ήταν τότε. Όλοι εκεί πήγαιναν εμπορικά, εκεί πήγαιναν όλοι, για να μπορέσουν να επιβιώσουν, γιατί έπρεπε να επιβιώσεις κιόλας. Σ’ αυτήν την εποχή, μάλλον μετά από αυτές τις εκθέσεις που είδα εγώ, ανέβηκα κιόλας «Ώπα, αυτά που έφτιαξα καλά ήτανε». Με βοήθησαν να βρω τον δικό μου χώρο, να φύγω δηλαδή από το δωμάτιό μου, και από τον χώρο του πατέρα μου, να φτιάξω ένα εργαστήριο.  Έτσι ρωτώντας και συναδέλφους πώς και τι κτλ. Τα εργαλεία μου, τα περισσότερα τα είχα και τροχό, και... ήταν ένας οργανισμός ο ΕΟΜΜΕΧ, που βοηθούσε πάρα πολύ τους νέους ανθρώπους. Μπορούσες δηλαδή να πάρεις χρήματα, για να πάρεις τα εργαλεία σου, τα χρήματα που έδινες ήταν ελάχιστα, και οι περισσότεροι για να πούμε και την αλήθεια δεν ξόφλησαν ποτέ αυτά τα βοηθήματα, αυτά που μας δίνανε, οι περισσότεροι. Αλλά βοηθούσε πάρα πολύ ο ΕΟΜΜΕΧ τότε. Όλους αυτούς που έτσι.... Τέχνες... Το βλέπανε σαν χειροτεχνία, η αλήθεια είναι ότι η κεραμική δεν είναι χειροτεχνία. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια αυτό το πράγμα νομίζω αρχίζει ο κόσμος να το καταλαβαίνει. Η κεραμική είναι μια φοβερή τέχνη, εξαιρετική, εδώ στην Ελλάδα από την αρχαιότητα, που βοήθησε πάρα πολύ τους ανθρώπους και στο θέμα της χρηστικότητας, γιατί για ένα πολύ μεγάλο διάστημα έλυσε τα χέρια... Δηλαδή όλα ήτανε πήλινα.  Όμως εδώ στην Ελλάδα, επειδή δεν μπορέσαμε ποτέ να ενώσουμε το παρελθόν με το μέλλον, δεν μπορέσαμε αυτό να το κάνουμε, σε καμία τέχνη νομίζω. Εντάξει η ζωγραφική και η γλυπτική ίσως, που είχε και εξαιρετικούς εικαστικούς δηλαδή. Αλλά στα αλλά πράγματα, δεν μπορέσαμε αυτό το πράγμα να το ενώσουμε. Ήμασταν πάντα οι διχασμένοι, ειδικά με την κεραμική παρά πολύ. Εμείς, ας πούμε, εκείνη την εποχή αυτό το ζούσαμε πολύ έντονα, γιατί είχαν έρθει παρά πολλά παιδιά, πολλοί συνάδελφοι, οι οποίοι είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, φέρναν μια άλλη πνοή και υπήρχε… Αλλά υπήρχε ένας τρομερός ανταγωνισμός με τους... αυτούς που είχανε εργαστήρια, και φτιάχνανε χρηστικά πράγματα, και ζούσαν κιόλας οι άνθρωποι, τις οικογένειες τους από αυτό, δεν ήταν τόσο τραγικό δηλαδή. Και οι άλλοι, που ήταν πιο πολύ εικαστικοί. Εγώ δηλαδή ένιωσα μια τρομερή αντιπαλότητα σε αυτό. Αποστασιοποιήθηκα παρά πολύ γρήγορα από αυτό το πράγμα, δεν μου άρεσε καθόλου, γιατί εγώ τον πηλό, την κεραμική, την έβλεπα εντελώς διαφορετικά. Και σ' αυτό βοήθησε πάρα πολύ ο δεύτερος δάσκαλος που είχα, ο οποίος εγώ κάποια στιγμή έμαθα ότι η ΧΕΝ έχει τμήματα κεραμικής, ενώ είχα φτιάξει πια το εργαστήριο μου κτλ. Και πήγα και γράφτηκα, γιατί ήθελα πάρα πολύ να μάθω πολύ περισσότερα πράγματα από τον τροχό της αγγειοπλαστικής. Πειραματιζόμουν και μόνη [00:10:00]μου, αλλά χρειαζόμουν τη γνώση και του δασκάλου, δηλαδή του δασκάλου, ας πούμε, για να προχωρήσω σε αυτά που ήθελα. Εκεί λοιπόν, γνώρισα τον Κώστα τον Ταρκάση, ο οποίος… και άλλους ανθρώπους, αλλά εγώ έτσι, που ήρθανε από έξω, και πραγματικά δηλαδή έλεγαν τις γνώσεις του και βάζανε τον κόσμο σε άλλη... Να δει την κεραμική κάτω από ένα άλλο πρίσμα. Ο Κώστας ο Ταρκάσης πολύ γρήγορα, πριν τελειώσω ακόμα το τμήμα της ΧΕΝ, μου έκανε την πρόταση να πάω σε ένα δικό του τμήμα, που είχε δημιουργήσει. Αυτό ήτανε σε έναν χώρο στη... Ήτανε σε έναν χώρο στη Νίκαια, που ήταν ένας εκεί στη Θηβών, τώρα εκεί έχει γίνει ένα mall νομίζω, με κινηματογράφους και τέτοια. Αυτό ήταν του Δήμου, στο πουθενά αυτό ήταν τότε. Όπου ο Δήμος της Νίκαιας, επειδή είχε και έναν εξαιρετικό Δήμαρχο η Νίκαια και γι' αυτό έκαναν και τότε παρά πολλά πράγματα, τον Λογοθέτη, είχε μια Σχολή Κεραμικής εξαιρετική, με τροχό, πηλοπλαστική. Κάνανε παρά πολύ καλοί, έτσι, άνθρωποι της κεραμικής, μαθήματα.  Ήτανε πολύ ενεργό. Είχε πάρα πολύ κόσμο, πολλά παιδιά, νέοι άνθρωποι πέρασαν από εκεί, αλλά και μεγάλοι που ήδη είχαν εργαστήρια, αλλά ήθελαν να μάθουν κάτι παραπάνω. Εμένα με πήρε τότε στο δικό του τμήμα ο Κώστας ο Ταρκάσης. Εκεί πραγματικά είδα την κεραμική κάτω από… μέσα από ένα άλλο πρίσμα. Παρότι είχα το εργαστήριό μου με βοήθησε πάρα πολύ στην εξέλιξη της δουλειάς. Πώς έβλεπα εκεί, ας πούμε, και πραγματικά με διαμόρφωσε πάρα πολύ και σαν άνθρωπο.  Γιατί ο πηλός, όταν τον σεβαστείς, σου δίνει τη δυνατότητα πραγματικά να δεις κομμάτια του εαυτού σου, να επικεντρωθείς σε πολύ σημαντικά πράγματα, που έχουν να κάνουν με τη φιλοσοφία γενικότερα της ζωής, και πώς αντιμετωπίζεις και δικά σου πράγματα, και πιο μακρινά, μέσα στη φύση. Δηλαδή την αλυσίδα όλη αυτή, που μας βοηθάει, αν το καταλάβουμε, έτσι, να προχωρήσουμε τις ζωές μας. Να δούμε τι είναι σημαντικό και τι είναι ασήμαντο. Μου έμαθε να έχω πάρα πολύ… Να έχω υπομονή και να περιμένω. Σε μένα, παρά πολύ αυτό, γιατί η κεραμική πρέπει πραγματικά να έχεις... να μάθεις να περιμένεις, να μαθαίνεις το υλικό σου, μέσα από το άγγιγμα, μέσα από το πώς το βλέπεις. Σου δίνει τη δυνατότητα να το κάνεις ό,τι θέλεις, μην το πιστέψεις πολύ αυτό. Όντως έχει την πλαστικότητα… Θέλει κτλ. αλλά θέλει να το σέβεσαι κιόλας. Εμένα, αυτή η σχολή πραγματικά μού έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσω καταρχήν εξαιρετικούς ανθρώπους εκεί μέσα, να γνωρίσω εξαιρετικούς κεραμίστες, και από την Ελλάδα που ήρθαν, και δουλεύανε. Μας έφερε ο Κώστας σε επαφή, και επίσης να γνωρίσω και ανθρώπους που είχαν μια εντελώς άλλη αντίληψη, από το εξωτερικό. Η οποία τώρα, οι πιο νέοι έχουν τη... Έχουν τη δυνατότητα και την ευτυχία να τους γνωρίζουν διαδικτυακά, και νομίζω, νομίζω, προσωπική μου γνώμη είναι, ότι αυτό όλο έχει βοηθήσει πάρα πολύ και την κεραμική στην Ελλάδα. Παρά πολύ. Της έδωσε μια άλλη θέση, τα τελευταία χρόνια, και τώρα είναι πραγματικά σε ένα πολύ καλό σημείο, ούτως ώστε να βοηθήσουμε όλοι να μάθει ο κόσμος ότι η κεραμική είναι τέχνη. Και αυτοί οι άνθρωποι που δουλεύουν χρόνια, δεν μπορείς… Ο πρώτος, συγγνώμη τώρα το αλλάζω λίγο, αλλά ο πρώτος μου δάσκαλος έλεγε, ο Τάκης ο Κωνσταντάκος, ότι όποιος έπιασε λάσπες στα χέρια του -τον πηλό δηλαδή- δεν το ξεχνά εύκολα.  Μπορεί να μην είναι η δουλειά του, να μην είναι εκείνο, να μην είναι το άλλο, πάντα όμως θα το πιάνει. Ναι, γιατί είναι ένα πολύ οικείο υλικό. Είναι χώμα και νερό, παιδιά. Ο άνθρωπος είναι πολύ εξοικειωμένος με αυτό, γιατί είναι κομμάτι μιας αλυσίδας, που το χώμα και το νερό είναι βασικά πράγματα, και τη φωτιά. Έρχεται μετά και η φωτιά. Είναι πολύ αρχέγονα όλα αυτά, και σε αυτήν τη φάση που περνάει ο κόσμος, όλοι οι άνθρωποι, κοιτάνε προς τα εκεί, γιατί έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν ότι κομμάτια όλης αυτής της αλυσίδας από τη φύση, τα ζώα, είναι και αυτοί.  Αυτός που το καταλαβαίνει, θα περπατήσει στη ζωή του διαφορετικά. Κάποιοι δεν θα το καταλάβουν και ποτέ. ΟΚ. Εντάξει δεν είναι κακό. Ο καθένας κάνει τις προσωπικές του επιλογές. Εν πάση περιπτώσει, εγώ μέσα σε αυτά τα χρόνια της σχολής, έμαθα όλα αυτά τα πράγματα, μου άρεσε πάρα πολύ που... Υπήρχε ένας διχασμός. Ήταν το εργαστήριό μου και η σχολή που μάθαινα... Παρόλα αυτά, στο εργαστήριο μου όμως, έκανα μια στροφή στη δικιά μου δουλειά. Μου άρεσε... Γενικώς στη δική μου δουλειά εγώ ποτέ δεν... Δεν το είχα αυτό της παραγωγής, του φτιάχνω το ένα πίσω από το άλλο. Μου άρεσε πάντα να διαφέρουν τα κομμάτια, το έβρισκα πιο συναρπαστικό για μένα. Βέβαια αυτό ήταν πολύ δύσκολο, γιατί εμπορικά δηλαδή, δεν... Αλλά παρόλα αυτά, υπήρχαν μαγαζιά, φτιάχνονταν μαγαζιά υποστηρικτικά σε αυτές τις δουλειές, εκείνη την εποχή, που ήταν δηλαδή και μια... Ήμουν στο μεταίχμιο μάλλον. Ούτε του πολύ, πώς το λένε, που ήταν τα χρόνια του '70, αρχές του '80, που ήταν πιο πολύ οι λαϊκές τέχνες και αυτά. Μπήκαν στα μαγαζιά, υπήρχαν μαγαζιά που στήριξαν νέα πράγματα, πιο εικαστικά, που ήταν και εμπορικά παράλληλα. Σε αυτό το κομμάτι, ξεκίνησα τότε στο εργαστήριο μια δουλειά, η οποία πραγματικά, δηλαδή, με σημάδεψε, που είχε να κάνει με τα κηροπήγια. Όπως ήταν και το πρώτο δώρο που μου φέρανε. Ήτανε ένα κηροπήγιο. Ακόμα έχω μια πάρα πολύ καλή σχέση με το φως, και το έχω δηλαδή, το δουλεύω αρκετά πια. Στη σχολή έκανα εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ήτανε όλα, δεν υπήρχε όγκος, υπήρχανε πλάκες. Κομμάτια δηλαδή πηλού, που τα χρησιμοποιούσα μόνο σαν επιτοίχια, μόνο τέτοια έφτιαχνα εκεί. Βέβαια πάντα όλα αυτά συνδεόντουσαν, είχε να κάνει με αυτό που έβγαινε εμένα από μέσα μου. Αυτά τα... η δουλειά του εργαστηρίου, που την έβγαλα έτσι εμπορικά δηλαδή τη δούλευα, ήτανε πολύ διαφορετική από αυτό που υπήρχε εκείνη την εποχή, σε αυτό το κομμάτι. Παρόλα αυτά, πήγε πάρα πολύ καλά. Και έχω φτάσει σε ένα σημείο που... βέβαια είμαι αρκετά αποστασιοποιημένη από αυτό το πιο συνδικαλιστικό. Δεν ανακατεύτηκα, δηλαδή δεν ήθελα, παρότι τα προηγούμενα... Η προηγούμενη ζωή μου πριν την κεραμική είχε πολύ συνδικαλισμό. Παρόλα αυτά δεν... Γιατί έβλεπα μια κατάσταση, η οποία δεν μου άρεσε καθόλου, και δεν ήθελα πραγματικά να μπω σε αυτό το κομμάτι. Αυτό ήταν και καλό και κακό βέβαια, αλλά τέλος πάντων δεν έχει σημασία. Εκεί λοιπόν, που είμαι σε μια κατάσταση αρκετά καλή, παρακολουθώ και παράλληλα εκεί στη σχολή ένα κομμάτι για την ιστορία της τέχνης. Μαθαίνω κι εκεί παρά πολλά πράγματα, πέρα από αυτά που και εγώ προσπαθούσα μόνη μου. Σε βάζει σε έναν άλλο μπούσουλα αυτό. Εκεί λοιπόν που κάνω αυτά, παράλληλα κάνω και μια... Παίρνω και μια απόφαση στην προσωπική μου ζωή. Η οποία εκείνη την εποχή δεν ήταν και η καλύτερη, αλλά τέλος πάντων έγινε. Δίκη μου ήταν απόφαση. Να κάνω οικογένεια. Αντιλαμβάνομαι όμως ότι δεν μπορώ να... Τουλάχιστον μέχρι τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού που θα έφερνα στον κόσμου ήθελα να ασχοληθώ μόνο με αυτό. Οπότε κλείνω το εργαστήριο, και παίρνω την απόφαση να ασχοληθώ με το παιδί μου, τουλάχιστον για δυο χρόνια.  [00:20:00]Κι αυτό έγινε. Μετά πήγε στον παιδικό σταθμό. Δεν είχα τη δυνατότητα να ξανανοίξω το εργαστήριο. Ήτανε πολύ μεγάλο ρίσκο για μένα, γιατί έβλεπα και κάποια πράγματα δεν πήγαιναν και τόσο καλά στα προσωπικά μου. Οπότε έρχεται λοιπόν κάποια στιγμή, που βέβαια δεν μπορώ να ζήσω, το έχω πει αυτό, όσο και να τη σπρώχνω να λέω, όχι τώρα δεν θα είσαι τώρα το πρώτο πράγμα στη ζωή μου, με την κεραμική. Έρχεται κάποια στιγμή, που δεν μπορώ, δηλαδή δεν αντέχω άλλο. Έχω βαρεθεί να βλέπω στον ύπνο μου σχέδια και τέτοια, και να κάθομαι στα χαρτιά να κάνω ό,τι μπορώ γι' αυτό. Από τη σχολή είχα ξεκόψει, δηλαδή είχα σταματήσει, γιατί εντάξει κοντά 4 χρόνια, 5, ήμουνα εκεί. Ήτανε πανεπιστημιακό για εμένα, οπότε εντάξει το σταμάτησα. Τελείωσε δηλαδή και ότι δεν… Βέβαια είχα μια επαφή με τον δάσκαλο μου φυσικά. Ήταν πολύ δύσκολο γιατί μόνη μου ουσιαστικά μεγάλωνα και το παιδί μου, δεν είχα βοήθεια από κανέναν. Και ήταν πολύ δύσκολο να είμαι και εκεί, γιατί ήξερα παρά πολύ καλά ότι όταν μπεις μέσα στο εργαστήριο, δεν μπορείς, χάνεσαι. Ούτε τις ώρες βλέπεις, εγώ τουλάχιστον, αλλά και από πολλούς ανθρώπους έτσι που είχαμε επαφή, και φίλους κεραμίστες κτλ., αυτό το πράγμα το βιώναμε. Ήταν πιο καλό για τους άνδρες κεραμίστες αυτό. Έμπαιναν στο εργαστήριο, είχαν και τα τσιπούρα τους και τα κρασιά τους, περνούσανε καλά. Και εμείς περνούσαμε, αλλά τότε δεν είχαμε από πίσω, εγώ τουλάχιστον, και έτσι τα παιδιά που ήμασταν συνάδελφοι, δεν είχαμε από πίσω παιδιά, οικογένειες κτλ. Εν πάση περιπτώσει, τα πράγματα... έγινε ως εξής.

Κάποια στιγμή μού έρχεται μια φοβερή ιδέα, να συνεργαστούν τα δύο σχολεία τα δημοτικά, πήγαινε τότε και η κόρη μου δημοτικό, εγώ ήμουν και στο σύλλογο γονέων-κηδεμόνων, να συνεργαστούν τα δυο δημοτικά, και να φτιάξουμε ένα καράβι από πηλό, σε μια πλατεία εκεί στο Καραϊσκάκη που ήταν… Δηλαδή είχαμε αυτήν την πλατεία. Με μια φίλη που τότε ήμασταν παρά πολύ, εκεί στο Φάληρο, κάναμε πολύ παρέα, και ήταν, και είναι ακόμα, και εμψυχώτρια μου και φίλη μου και, τι να πω, και αδερφή μου και όλα. Με το που της το λέω, ενθουσιάζεται, μου λέει, πάρα πολύ ωραίο αυτό. Κάνουμε πρόταση στον Δήμο του Πειραιά. Δέχονται, σαν Δήμος του Πειραιά, και κάνουμε πρόταση και στα σχολεία. Δέχονται να μας στηρίξουν, γιατί εγώ τους είχα πολύ αναλυτικά το τι θα στοιχίσει, τι θα κάνει δηλαδή όλα, το πακέτο το είχα έτοιμο. Το βρήκανε πολύ ενδιαφέρον γιατί εντάξει, δεν ήταν και τίποτα, και δεν το εκμεταλλεύτηκαν κιόλας. Τέλος πάντων. Πάμε και στα σχολεία, που μετά από συνεννόηση για το πώς κτλ. Γιατί έπρεπε και τα παιδιά να είναι ασφαλή. Να έχουν ασφάλεια εκεί, γιατί είναι μεγάλη ευθύνη, όσο και να μην το καταλαβαίνουν οι γονείς, είναι τρομερή ευθύνη των εκπαιδευτικών, σε έναν εντελώς ανοιχτό χώρο να πηγαίνουν τμήματα-τμήματα παιδιών, γιατί περάσανε από εκεί, από 300 παιδιά το κάθε σχολείο, έτσι; Δεν ήταν εύκολο. Και με ένα υλικό που δεν το είχαν ξαναδεί τα παιδιά, όχι δεν το είχαν ξαναπιάσει, δεν το είχαν απλά δει. Κάτσε να πιω λίγο καφέ.

Ναι, ναι, εννοείται.

Τέλος πάντων, ο Δήμος Πειραιά, τα παιδιά, ήταν η ωραιότερη εμπειρία που είχα στη ζωή μου. Ήταν κάτι το καταπληκτικό. Τα παιδιά ήταν τέλεια. Εκεί οι εκπαιδευτικοί μάθανε τι είναι ο πηλός, πώς ψήνεται κτλ. Γιατί δεν είχαν ιδέα και αυτοί οι άνθρωποι. Ήτανε μια καταπληκτική εμπειρία, και κάναμε και δηλαδή, δυσκολευτήκαμε βέβαια παρά πολύ, γιατί ο Δήμος του Πειραιά ήταν ασυνεπής εντελώς. Οπότε προσπαθήσαμε, όσο μπορούσαμε να το μπαλώσουμε, βέβαια τα χειρότερα ήτανε για τα παιδιά, που ενώ είχαμε πει ότι εκεί θα… Το είχαμε στολίσει σαν καράβι, ας πούμε, γιατί το είχαμε συνδυάσει με τα Χριστούγεννα. Θα έκαναν εκεί και τη χριστουγεννιάτικη γιορτή τους. Ο Δήμος του Πειραιά δεν ήταν συνεπής, αυτό στεναχώρησε… Ήταν μια πίκρα για τα παιδιά και για μένα. Αλλά το ξεπεράσαμε, τη γιορτή την κάναμε, και ήταν και πολύ ωραία. Για εμένα, αυτό ήτανε μια εμπειρία εκπληκτική, και τα παιδιά ακόμα το θυμούνται. Μου άρεσε πάρα πολύ, και εκεί πέρα έβαλα στο νου μου, επειδή το είδα αυτό, ότι θα ήθελα πάρα πολύ να κάνω... Να έρθω σε επαφή με ανθρώπους, να τους δείξω πώς είναι αυτό το υλικό, και να τους βοηθήσω μέσα από αυτό το υλικό, να το μάθουν, να εκφραστούν. Γιατί είναι πάρα πολύ ωραίο. Δηλαδή μπορείς να εκφραστείς, να βγάλεις την ψυχή σου, να βοηθήσεις παιδιά που έχουν θέμα με τη συγκέντρωση, που έχουν θέματα ακόμα και κινητικά, γιατί μπορούν λίγο-λίγο να βοηθούν τα χέρια τους. Έχει πάρα πολλά πράγματα ο πηλός. Μερικές φορές δεν πάει το μυαλό μας. Το έχουμε συνδέσει με άλλα πράγματα. Αυτό πρέπει να φύγει πια. Πρέπει να το συνδέουμε… Πρέπει να βοηθήσουμε όλοι να καταλάβουμε ότι υπάρχουν πράγματα, που είναι πολύ πιο δυνατά, άμα τα γνωρίσουμε, και μας δίνουν πάρα πολλή δύναμη. Γιατί ό,τι είναι δυνατό, και ασχολούμαστε με αυτό, παίρνουμε από αυτό. Και δίνουμε μια μορφή σε αυτό που έχουμε μέσα μας, είναι μια σχέση τέτοια. Χωρίς να σου ζητάει και πάρα πολλά, χωρίς... Αυτό το είδα στα παιδιά εγώ. Με πόση αγάπη, ένα πράγμα που δεν το ξέρανε, δεν ξέρανε καν την ύπαρξή του. Με πόση αγάπη, έφτιαξαν αυτό, που ήταν σε ένα φυσικό μέγεθος, έτσι; Είχαμε φτιάξει καλούπια, και τα παιδιά κομματάκι-κομματάκι τον πηλό γεμίζαν τα καλούπια, και μετά τα ψήσαμε αυτά, και τα προσαρμόσαμε στο να γίνει ένα καράβι. Με βάση τον Πειραιά, που είναι το λιμάνι, και το ονομάσαμε και τότε «Πόρτο Λεόνε», που έτσι λεγόταν το λιμάνι του Πειραιά παλιά. Εν πάση περιπτώσει, το κάναμε έτσι. Αυτή όλη η ιστορία, εμένα με πήγε, πραγματικά με προχώρησε και αυτό παρά πολύ, έβαλα στον νου μου αυτό ότι θα το κάνω. Αλλά και πάλι και εκεί είπα ότι θα ξαναξεκινήσω να στήσω το εργαστήριό μου, γιατί εγώ αυτό θέλω να κάνω. Μέχρι τότε ψιλο-ασχολιόμουν. Δηλαδή έκανα κάποιες δουλειές γιατί έπρεπε. Που δεν είχαν σχέση με την κεραμική, για να μπορώ να βοηθάω και την οικογένεια μου, και δηλαδή να υπάρχει μες το σπίτι άλλο ένα εισόδημα. Εκεί πέρα είδα ότι οι άνθρωποι που ήταν γύρω μου, που είχα επιλέξει να είναι γύρω μου, δεν το θέλανε αυτό, γιατί τους ξεβόλευε πάρα πολύ, και ούτε να αναλάβουν ευθύνες, οι οποίες ήταν δικιές τους, αλλά εγώ μέχρι τότε ήμουνα ο διεκπεραιωτής. Και εκεί πέρα πήρα μια πολύ σοβαρή απόφαση. Χώρισα, οπότε η ζωή μου άλλαξε εντελώς. Προσπάθησα να ξαναφτιάξω το εργαστήριο στον Πειραιά. Όμως οι συνθήκες είχαν αλλάξει πάρα πολύ. Εγώ δεν το ήξερα τόσο καλά όλο το ζήτημα, γιατί είχα αποστασιοποιηθεί παρά πολύ από τον χώρο, τα χρόνια αυτά. Ήτανε 7-8 χρόνια, 9. Ήρθα σε επαφή πάλι με τους συναδέλφους μου κτλ., που εκεί είδα ότι η κατάσταση οικονομικά είναι… για τα εργαστήρια ήταν πάρα πολύ δύσκολη. Είχαν αρχίσει να κλείνουν πολλά εργαστήρια. Και άρχισα να σκέφτομαι σοβαρά να φύγω από την Αθήνα, γιατί ήξερα ότι η ζωή στην Αθήνα με ένα μικρό παιδί που σε λίγο, μετά από μερικά χρόνια θα έμπαινε και στην εφηβεία, θα ήταν πάρα πολύ δύσκολη. Επίσης, ήταν… Δεν ξέρω, αυτά τα λέω;

Ό,τι θέλετε λέτε, αυτό. Ό,τι θέλετε. 

Εν πάση περιπτώσει, αυτά όλα είναι… Με έκαναν... και κάποιες άλλες έτσι προσωπικές καταστάσεις, με έκαναν να αποφασίσω να πάω στον τόπο καταγωγής μου, που ήταν η Θάσος. Μακριά, νησί, αλλά η φύση στη Θάσο είναι καταπληκτική. Μας κέρδισε. Κι εμένα και την κόρη μου. Μείναμε εκεί. Μετακομίσαμε δηλαδή από τον Πειραιά, μετακόμισα το εργαστήριό μου. Επίσης εκεί πέρα, με μία επαφή που είχα από τον Δήμο της Θάσου, τους έκανα μία πρόταση, η οποία ήταν και πολύ εμπεριστατωμένη, που είχε και δύο κομμάτια. Το ένα ήταν, ακριβώς αυτή την, πώς να το πω, να γίνονται μαθήματα κεραμικής, εντάξει. Έπρεπε να βάλουμε έναν τίτλο σε αυτό, και παιδιών και ενηλίκων. Και το άλλο κομμάτι ήταν να συνδέσουμε την κεραμική, την εικαστική κεραμική με τον τουρισμό. Ο Δήμος ωστόσο, έδειξε στην αρχή ενδιαφέρον, με έβαλε να πάω εκεί πέρα και πιο γρήγορα απ' ό,τι εγώ είχα στο πρόγραμμά μου. Τελικά δεν έκανε τίποτα πάνω σε αυτό το θέμα. Εντάξει. Κι εγώ αποφάσισα να βρω έναν χώρο να κάνω το εργαστήριό μου και να το ξεκινήσω μόνη μου. Όμως έμεινα έγκυος στο δεύτερό [00:30:00]μου παιδί. Ήταν λίγο δύσκολη κατάσταση, εν τω μεταξύ μπήκαμε και σε μία φάση όπου βλέπαμε όλοι... βλέπαμε; Εγώ τουλάχιστον έβλεπα μια οικονομική κρίση να έρχεται. Και δυστυχώς αυτό, μαζί με το ότι κατάλαβα ότι ο κόσμος της Θάσου δεν, δηλαδή οι άνθρωποι στο χωριό τουλάχιστον που εμένα εγώ, δεν είχαν τέτοιο… Δεν είχαν τέτοιες ανησυχίες, ούτε τους ενδιέφερε καθόλου το κομμάτι αυτό. Προσπάθησα να το κάνω, όσο μπορούσα, αφού γέννησα, με τους ανθρώπους που γνώριζα ξένους, πολλούς Ιταλούς έχει η Θάσος, πολλούς Γερμανούς. Προσπάθησα να το κάνω έτσι με αυτούς, ήταν έτσι κι έτσι. Εντάξει, έβγαζα και κομμάτια, πουλούσα. Όμως η οικονομική κρίση μαζί με κάποιους άλλους παράγοντες, μας πήγε πάρα πολύ πίσω οικονομικά, εμάς. Και αναγκάστηκα τον χώρο που είχα νοικιάσει, να τον αφήσω, και να κάνω το εργαστήριο κάτω από το σπίτι μου. Είχα έναν χώρο εκεί πέρα, το έκανα εκεί. Βέβαια, παράλληλα έκανα πάρα πολλές δουλειές στη Θάσο, γιατί όλο αυτό το κομμάτι της κρίσης, προσωπικές επιλογές, οι οποίες δεν πήγαν καλά, κι όλο αυτό δεν ήταν... έπρεπε να δουλέψω, και πραγματικά δούλεψα, μαζί με τον άντρα μου, δηλαδή, σε κουζίνες, παντού. Τέλος πάντων. Αλλά η κεραμική για εμένα ήταν η κεραμική. Ακόμα και μες στην κούρασή μου, ήταν το υλικό που με ξεκούραζε, με προβλημάτιζε, μου άρεσε, την έβρισκα έτσι. Εντάξει. Και προσπαθούσα, τουλάχιστον τον χειμώνα, που ήταν πιο λίγες οι δουλειές, να ασχολούμαι με τον πηλό μου. Και εκεί πέρα, πριν από μερικά χρόνια, έγινε δυσβάσταχτη πια η ζωή μου στη Θάσο, δεν μου άρεσε καθόλου, δεν μου άρεσαν οι άνθρωποι. Ήταν επιθετικοί, έβγαζαν κακία, γιατί εγώ δεν ήμουν σαν αυτούς. Στη Θάσο υπάρχει αυτό, ίσως και σε άλλα μέρη. Αν δεν γίνεις σαν αυτούς, σε βάζουν στην άκρη. Ή θα σε ποδοπατήσουν για κάποιους λόγους ή θα είσαι ο παρίας. Εγώ δεν μπορώ να ζήσω έτσι, θέλω, επικοινωνώ πάρα πολύ με τους ανθρώπους, μου αρέσουν πάρα πολύ. Επικοινωνώ αυτό που έχω. Οπότε μπήκα στη διαδικασία ότι θα φύγω από εδώ, γιατί αυτό το μέρος βασικά με αρρωσταίνει.

Ψάχνοντας έτσι προς τα εδώ, έτσι εδώ πέρα βόρεια, βρήκα την Ξάνθη. Η οποία μου άρεσε πάρα πολύ, εδώ η παλιά πόλη. Μου αρέσει και η νέα. Δεν μου αρέσει το κομμάτι του χτισίματος, αλλά μου αρέσει που έχει αυτό το βουητό. Μου αρέσει που έχει τις χίλιες φυλές, που λέω, του Ισραήλ. Μου αρέσει πάρα πολύ αυτό. Τους Μουσουλμάνους, τους Έλληνες, τους Πομάκους. Μου αρέσει πάρα πολύ αυτό εμένα. Και βλέπω ότι αυτοί οι άνθρωποι εδώ, έχουν ένα εξαιρετικό τρόπο να συνυπάρχουν, και να βγάζουν πάρα πολύ πολιτισμό παιδιά, δεν ξέρω. Είναι μία πόλη που πραγματικά γνωρίζοντάς την, έπαθα… Λέω τόσα πράγματα. Σε μια... δεν είναι και τίποτε…  Έτσι, λοιπόν, ήρθα σε επαφή με το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης για να κάνω εκεί ένα εργαστήριο, ούτως ή άλλως τα μηχανήματά μου τα είχα. Τους πρόσφερα λοιπόν το εργαστήριο, τους πρόσφερα τη γνώση μου, για να κάνουμε μαθήματα κεραμικής. Και δέχτηκαν. Και έτσι μετακομίζω στην Ξάνθη. Με πολλή χαρά, μου άρεσε πάρα πολύ, ερχόμουν… Ήρθα τρεις, τέσσερις φορές, μη φανταστείς πολλές, αλλά το έπιασα εδώ. Μου αρέσει πάρα πολύ. Και θα πω και το εξής, ότι οι Θρακιώτες έχουν μία άλλη αντίληψη. Δεν έχουν δηλαδή, με τους Μακεδόνες που λένε, ας πούμε, της Μακεδονίας. Είναι άλλης πάστας άνθρωποι. Έχουν άλλη κουλτούρα. Και έχουν και μια «φεύγα» που εμένα μου αρέσει πάρα πολύ, δεν ξέρω. Εντάξει, ΟΚ. Βρήκα σπίτι στην παλιά πόλη, που μου αρέσει πάρα πολύ. Ήμουν πολύ τυχερή σε αυτό, βρήκα έναν μικρό χώρο, που ήθελα να το κάνω το δικό μου ατελιέ, με έναν καταπληκτικό... ήμουν πολύ τυχερή και σε αυτό. Βρήκα ένα παλιό σπίτι στην Ξάνθη, το οποίο τον κάτω όροφο, γιατί είναι τρίπατο, το διαμόρφωσα έτσι. Περίπου έναν χρόνο δούλεψα στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης. Μας έπεσε ο κορονοϊός όμως κι εμένα με τσάκισε κυριολεκτικά. Τέλος πάντων, δεν πειράζει. Το αντιμετωπίζουμε κι αυτό. Άρχισα να έρχομαι σε επαφή, δηλαδή στο Ίδρυμα που δούλεψα, ήρθα σε επαφή με εδώ Ξανθιώτες, πολύ ωραίους ανθρώπους, που αγάπησαν τον πηλό. Μου άρεσε πάρα πολύ, είχαμε μία πολύ ωραία συνεργασία. Και με τα, κάτι πιτσιρίκια που ήρθαν, επίσης καταπληκτικά παιδιά. Μου άρεσε όλο αυτό, και παράλληλα έφτιαχνα και τον δικό μου χώρο. Όταν έφτιαξα τον δικό μου χώρο, έκανα την πρόταση στο Ίδρυμα να κάνουμε εδώ, στο εργαστήριο, τα μαθήματα. Γιατί θα ήταν εργαστήριο. Εντάξει εκεί είναι μία αίθουσα που σου παραχωρούν, αλλά δεν είναι εργαστήριο. Πίστευα ότι θα βρίσκαμε, έτσι, τη λύση. Τελικά δεν τη βρήκαμε όμως. Δεν με ενόχλησε. Συνέχισα να κάνω μαθήματα εκεί, κάναμε μάλιστα και την πρώτη μας παρουσίαση το καλοκαίρι. Ήταν μια πολύ ωραία έκθεση, εδώ στην παλιά πόλη, στο μαγαζί το… Μου διαφεύγει τώρα, δεν μπορώ να το θυμηθώ. Σε ένα ωραίο καφέ μπαρ, τέλος πάντων, που έχουν έτσι μια αυλή πίσω, και ήταν πάρα πολύ όμορφα. Τα παιδιά, και οι μεγάλοι, και μικροί, έδειξαν τη δουλειά τους, η όποια είχε πάρα πολύ ενδιαφέρον. Υπήρχαν άνθρωποι, δηλαδή, που... βέβαια υπήρχαν και κάποιοι που με ακολούθησαν από το Ίδρυμα. Εξαιρετικές δουλειές. Νομίζω ότι κατάφερα, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, να τους βάλω το σκουλήκι, που λέω, της κεραμικής. Κι ακόμα, παρότι εγώ έχω ένα πρόβλημα υγείας πολύ σοβαρό, και δεν μπορώ τώρα να δουλέψω πάρα πολύ. Δουλεύω μόνο όταν θέλω να έρθω εγώ σε επαφή, να πιάσω τον πηλό. Παρόλα αυτά, τους δίνω το κλειδί του εργαστηρίου, και πάνε και δουλεύουν. Κι όταν μπορώ, τους καθοδηγώ. Είναι κάποια παιδιά που το θέλουν πάρα πολύ. Ειδικά παιδιά από την Αρχιτεκτονική που έχουν εδώ. Εξαιρετικοί, έχουν περάσει αρκετά κορίτσια από εκεί. Και κάποια το συνεχίζουν. Παρότι έφυγαν από εδώ, έκαναν το πτυχίο τους κτλ. προσπαθούν να βρουν μία άκρη, μέσω της κεραμικής. Χαίρομαι πάρα πολύ γι' αυτό, γιατί ο ένας στόχος μου έχει μπει σε ένα… Δεν ξέρω αν θα μπορέσω να συνεχίσω να κάνω μαθήματα, εύχομαι να μπορέσω. Μετά από κανέναν χρόνο, ελπίζω να τα 'χω καταφέρει. Αλλά κι αυτά τα παιδιά που… Αλλά μου αρέσει πάρα πολύ αυτό, που τα βλέπω ότι κατάφερα κάτι να τους δώσω. Το έπιασαν δηλαδή, και κάποιους ανθρώπους που μέσα από τον πηλό, όταν τον δούλεψαν, βρήκαν μια διέξοδο σε αυτό που είχαν μέσα τους, τους ξεκούρασε από κάτι που κουβάλαγαν, το έβγαλαν εκεί. Χάρηκα πάρα πολύ που έγινε αυτό, γιατί νομίζω το πιο σημαντικό είναι αυτό. Για έναν άνθρωπο που θέλει να βρει κάτι, ένα υλικό, έναν άλλον άνθρωπο, να μιλήσει, να εκφραστεί, να μάθει μία τέχνη άλλη, να συμπληρώσει, να συμπληρώσει τη γνώση του… Γιατί όταν αρχίζεις και ασχολείσαι με την τέχνη, γιατί αυτό τελικά κάνεις, δεν μπορείς να διανοηθείς πόσους δρόμους μπορεί να σου ανοίξει αυτό. Μόνο αν το κάνεις. Δηλαδή δρόμους που έχουν να κάνουν με την ψυχική σου υγεία, με πρόβλημα… Εγώ βλέπω τον εαυτό μου, που έχω πολύ σοβαρό πρόβλημα υγείας, και βρίσκω μία τρομερή διέξοδο σε αυτό. Δηλαδή με αναζωογονεί πραγματικά, γιατί δημιουργείς. Νιώθεις ότι δεν είσαι άρρωστος ή ότι δημιουργώ, άρα μπορώ να παλέψω ακόμα και το χειρότερο δηλαδή. Έχω δυνάμεις, μου δίνει δύναμη αυτό. Και ειδικά αυτό το υλικό, που είναι χώμα και νερό. Και πραγματικά αυτό που θέλω, αν μπορέσω, το θέλω πάρα πολύ αυτό, αν μπορέσω να καταφέρω [00:40:00]να ξεπεράσω το πρόβλημα που έχω, αυτό της υγείας μου, το επόμενο βήμα που θα κάνω, τα επόμενα δύο βήματα που θα κάνω, είναι να… Σε όλες αυτές τις ομάδες που πηγαίνουν καρκινοπαθείς, να τους πάω και να πιάσουν τον πηλό. Θα το κάνω αυτό. Ελπίζω να με αφήσει ο χρόνος, να φερθεί καλά σ' εμένα και να μου δώσει κι άλλο χρόνο. Και το άλλο κομμάτι που πραγματικά το θέλω, δηλαδή ούτως ή άλλως το 'χα στο μυαλό μου κι όταν ήρθα εδώ αυτό, είναι να έρθω σε επαφή με ανθρώπους, με τους υπεύθυνους της Αρχιτεκτονικής Σχολής εδώ, και να γίνει ένας χώρος που η κεραμική θα είναι η βάση γι' αυτά τα παιδιά, που είναι στην Αρχιτεκτονική, να εκφραστούν, γιατί μπορούν να το κάνουν, και παράλληλα να ανοίξουν κι έναν δρόμο επαγγελματικό. Γιατί ο πηλός μπορεί να τους δώσει το design, μπορεί να ασχοληθούν με εικαστικά. Δηλαδή τους ανοίγει δρόμους διακόσμησης, τους ανοίγει τόσους δρόμους, μπορούν να εκφραστούν και να ξεκινήσουν και επαγγελματικά, αντί να τρέχουν σε γραφεία, να φτιάχνουν καφέδες, μπορούν εκεί να δουλέψουν. Να βγάλουν μια παραγωγή, πλακάκι. Σήμερα όλα αυτά τα πράγματα σε άλλες χώρες υπάρχουν. Στην Ιταλία, οι Ισπανοί… Οι Ισπανοί είναι πραγματικά ένα τρομερό παράδειγμα. Βλέπω συναδέλφους που πραγματικά κάνουν αγγέλους. Ιάπωνες, Κινέζοι. Καλά αυτοί έχουν και παράδοση χρονών. Οι άνθρωποι θεωρούν τον πηλό ένα ιερό πράγμα. Αυτά όλα μπορούν να γίνουν. Κι εδώ στην Ξάνθη ειδικά, που έχουν κτίρια έτσι, ας πούμε. Αυτό είναι το… Δηλαδή αυτά τα δύο, εάν μου δοθεί ο χρόνος, τα έχω στο μυαλό μου και θέλω πάρα πολύ να τα κάνω. Και νομίζω ότι θα τα κάνω. Θα τα προσπαθήσω τουλάχιστον. Δεν ξέρω, κάτι άλλο; Αυτό που πάντα λέω είναι ότι χαίρομαι πάρα πολύ που είχα τους δασκάλους που είχα, που με βοήθησαν πολύ να γνωρίσω αυτό το υλικό, να μάθω και να μαθαίνω συνέχεια, γιατί πραγματικά μαθαίνεις συνέχεια, να αγαπήσω αυτήν την τέχνη, αυτήν την τέχνη που είναι «τέχνη» πραγματικά, όπως είναι η ζωγραφική, όπως είναι η γλυπτική, όπως είναι τα πολυμέσα σήμερα. Είναι ένα κομμάτι πολύ σημαντικό. Πάρα πολύ σημαντικό. Πραγματικά εύχομαι αυτό που γίνεται τώρα να προχωρήσει, κι ο κόσμος να το δει αυτό, να το αγαπήσει, να το βάλει στη ζωή του πάλι. Το βλέπω. Παίρνουν πιάτα κεραμικά, ο κόσμος αλλάζει. Κι αυτό πραγματικά μου δίνει τρομερή δύναμη, και μου αρέσει πάρα πολύ. Πάρα πολύ. Αυτό επίσης, που έτσι με ξετρελαίνει σε αυτήν την τέχνη πραγματικά, είναι η φωτιά. Αυτό, ότι φτιάχνεις κάτι, δίνεις ό,τι μπορείς, και έρχεται η φωτιά και… Όταν ανοίξει το καμίνι, μπορεί να δεις κάτι άλλο. Αυτό για να το αποδεχτώ εγώ, πέρασαν αρκετά χρόνια.  Τώρα πια έχω γαληνέψει πάρα πολύ τη σχέση μου με τη φωτιά, την αγαπάω πάρα πολύ πια. Δουλεύω, προσπαθώ να δουλέψω τεχνικές που η φωτιά παίζει πολύ μεγάλο ρόλο, προσπαθώ. Τώρα λίγο πίσω μείναμε, και παράλληλα δουλεύω πια, έχω ξεκινήσει να φτιάχνω κομμάτια που θέλω, δηλαδή δεν θα είναι μόνο πια ο πηλός, αλλά θα μπαίνουν, δηλαδή όταν θα παρουσιάζονται, θέλω να μπαίνουν κι άλλα πράγματα, να μπαίνει και η ανθρώπινη, δηλαδή ο άνθρωπος μέσα σε αυτό. Όχι μόνο να φαίνεται ένα πρόσωπο σκαλισμένο, όχι. Να γίνεται μία σύνθεση, που έρχονται εκεί άνθρωποι, και συμμετέχουν σε αυτό το πράγμα. Μου αρέσει πάρα πολύ. Έχω δει κάποια πράγματα που γίνονται σε παρουσιάσεις, εκθέσεις κτλ. που μπαίνει το ανθρώπινο στοιχείο, μέσα σε αυτό που έχεις φτιάξει, στον πίνακα, στο γλυπτό. Μαζί με το ένα βίντεο που παίζει. Θέλω να το κάνω αυτό. Μαζί με το κεραμικό, να μπαίνει ο άνθρωπος. Και να γίνεται μια παρουσίαση έτσι. Τα έχω στο μυαλό μου όλα αυτά. Ελπίζω κι εύχομαι να καταφέρω να τα κάνω, γιατί με ανεβάζουν πάρα πολύ. Και τώρα που τα λέω, νιώθω ακόμα καλύτερα. Δεν ξέρω τι άλλο να πω. Μου αρέσει πάρα πολύ αυτό όλο. Μου δίνει πάρα πολλή δύναμη. Έχω πει ότι μετά τα παιδιά μου, το λέω πάντα, μετά τα παιδιά μου η κεραμική είναι κομμάτι απ' τη ζωή μου πια. Την έχω προδώσει κάποιες φορές. Αυτή δεν με πρόδωσε ποτέ. Το λέω. Ούτε ακόμα και τότε που ήταν πιο εμπορική, δηλαδή την έβλεπα πιο εμπορικά, γιατί θεωρούσα ότι είναι και το, και το θεωρώ ακόμα, ότι είναι μέσο και επιβίωσης. Κάθε τέχνη, κάθε εικαστικός επιβιώνει μέσα από την τέχνη του. Αυτό ο κόσμος πρέπει να το καταλάβει. Να καταλάβει ότι ο εικαστικός δεν είναι, ο άνθρωπος που φτιάχνει, που ασχολείται με τη γλυπτική, με τη ζωγραφική, δεν είναι ένας τρελαμένος τύπος, ας πούμε. Δεν είναι αυτό. Τώρα, εντάξει, κάποιοι για λόγους, πώς το λένε, δημοσίων σχέσεων το κάνουν έτσι. Δεν είναι αυτό ο εικαστικός. Ο άνθρωπος που ασχολείται με την τέχνη, ακόμα και με τον γραπτό λόγο. Ο ποιητής, ο συγγραφέας, είναι άνθρωποι που αγωνίζονται κάθε μέρα. Δουλεύουν άπειρες ώρες κάθε μέρα. Γιατί αν δεν το κάνουν αυτό, ούτε θα επιβιώσουν ούτε θα εκφραστούν. Κάθε μέρα διαβάζουν, πράττουν. Έχουν στον νου τους, αυτά όλα τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι, δεν είναι τόσο απλά να τα κάνουν. Βασανίζονται και περνάνε από πάρα πολλά στάδια, για να φτάσουν να έχουν τον δικό τους τόνο, το δικό τους χρώμα, δεν είναι εύκολα αυτά τα πράγματα. Κι ο κόσμος αυτό πρέπει να το καταλάβει.  Δηλαδή πρέπει να καταλάβει γιατί εγώ, όταν θα βγω να δείξω το έργο μου, να το επικοινωνήσω, κι εσένα που σου αρέσει, θες να το πάρεις, το έχω σε αυτήν την τιμή. Δηλαδή πρέπει να ζήσει ο άλλος, πρέπει να πάρει χρώματα, να πάρει υλικά, να κρατήσει το ατελιέ του. Δεν είναι εύκολα όλα αυτά. Και ειδικά, σε αυτές τις εποχές που ζούμε. Υπάρχουν άνθρωποι που κλείνουν, δεν έχουν, δεν μπορούν άλλο. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν αρρωστήσει και δεν μπορούν να δουλέψουν. Καλλιτέχνες. Το Εικαστικό Επιμελητήριο σήμερα, όλο αυτό το διάστημα, αν δείτε πόσους νεκρούς εικαστικούς έχει. Και δεν είναι όλοι σε μεγάλοι ηλικία. Θα τρομάξετε. Οι κεραμίστες εικαστικοί τώρα, δεν επικοινωνούν κιόλας, δεν μπορούν, είναι πολύ δύσκολο να επικοινωνήσουν την τέχνη τους, γιατί οι χώροι τέχνης, οι άνθρωποι που ασχολούνται, που πλασάρουν την τέχνη, δεν ασχολούνται με το κεραμικό. Τώρα που έχει γίνει λίγο πιο πιασάρικο, πιο αυτό, τώρα αρχίζουν και βάζουν και προσπαθούν. Και κάποιοι άνθρωποι, κεραμίστες, έχουν κάνει δικούς τους χώρους για να μπορέσουν να προωθήσουν αυτά τα πράγματα. Πρέπει όμως, και από τη μεριά των συναδέλφων, και από τη μεριά αυτών που προωθούν τις τέχνες, πρέπει, πραγματικά πρέπει, αυτήν την τέχνη να τη βάλουν πιο μπροστά, να την οικειοποιηθούν κι αυτοί, να πλασάρουμε, παιδιά, αυτό που έχουμε. Οι κεραμίστες εικαστικοί είναι καταπληκτικοί. Κάνουν πράγματα, εγώ πριν από πόσα χρόνια ήρθε σε ένα σεμινάριο, ο David Leach. Αυτός ήταν παππούς τότε που ήρθε. Τώρα έχει πεθάνει κι έχει αναλάβει ο [00:50:00]γιος του. Ο οποίος έκανε ένα σεμινάριο πορσελάνης. Όταν είδε πώς εμείς, που ήμασταν μαθητές τότε, δουλεύαμε στον τροχό, στην πηλοπλαστική με το υλικό, έπαθε πλάκα. Μας το είπε ο άνθρωπος, λέει «Παιδιά, εσείς είστε φοβεροί. Εμένα, λέει, μαθητές μου στον τροχό...». Εμείς καθίσαμε στον τροχό να φτιάξουμε πράγματα για να κάνουμε μετά τις τεχνικές του ψησίματος κτλ. Υπάρχουν δηλαδή, να μην… Γιατί ήταν κάποιοι που παρακολουθούσαν μόνο μία μέρα, δεν το παρακολουθούσαν όλο. Να βάψουν, να δουν πώς γίνεται κτλ., σαν happening. Και φτιάχναμε τέτοια, μας έβαλε ο δάσκαλός μας να φτιάχνουμε τέτοια. Τα δουλεύαμε εμείς στον τροχό, έρχεται λοιπόν ο άνθρωπος, μας κοιτάει. Έχει μείνει έτσι. Όταν σκουπίσαμε τα χέρια μας, ξέρω γω, μας έκανε τις συστάσεις ο δάσκαλός μας, και λέει έτσι, πραγματικά «Εγώ, λέει, τώρα τι να πω; Εμένα οι δικοί μου μαθητές για να φτιάξουν όλα αυτά που έχουν φτιάξει αυτές οι δύο εδώ πέρα -δύο κοπέλες ήμασταν- μπορεί να κάνουν κι έναν χρόνο».

Οι Έλληνες κεραμίστες, και εικαστικοί και μη εικαστικοί, πώς τους λένε τώρα δεν ξέρω κιόλας, φτιάχνουν καταπληκτικά πράγματα. Και με πολύ μεγάλη δυσκολία, γιατί έξω έχουν πολλές ευκολίες όλοι οι άνθρωποι αυτοί. Εμείς δεν τις έχουμε. Και μέσα από απίστευτες δυσκολίες, πραγματικά έχουμε καταφέρει να έχουμε και ειδικούς, πολύ καλούς, και δασκάλους και τεχνίτες, που λέω κι εγώ, τεχνίτες πολύ καλούς. Δεν είναι κακό να υπάρχουν και τεχνίτες σε αυτήν τη δουλειά. Και τώρα πια και πολλούς εικαστικούς, που δείχνουν τη δουλειά τους. Μέσα σε αυτούς, όμως, υπάρχουν και αυτοί, και αυτό εμένα με πειράζει, που είδαν τώρα ότι η κεραμική είναι στα high της, και κοροϊδεύουν τον κόσμο. Εγώ θα το πω καθαρά. Δηλαδή πλασάρουν ιντερνετικά πράγματα, τα οποία για μένα είναι ντροπή να τα πλασάρουν, ως κεραμικά, ως έτσι. Δεν είναι αυτό. Αυτό πρέπει να το λέμε στους ανθρώπους. Πρέπει να είμαστε πολύ ξεκάθαροι σε αυτά τα πράγματα. Και όχι να τα καλύπτουμε, όπως κάναμε παλιότερα, τα βάζαμε κάτω απ' το χάλι. Αυτά βγαίνουν όμως. Κι εγώ που είμαι ένας καταναλωτής, και βλέπω ένα πράγμα στην εικόνα, που δεν έχει καμία σχέση όταν το αγοράζω, γιατί η εικόνα εντάξει καλή είναι, αλλά… Κι εμένα μου έχει τύχει σαν καταναλώτρια τώρα αυτό. Βλέπω ένα πολύ ωραίο πράγμα στο Instagram, ας πούμε. Αχ λέω, τι ωραίο που είναι αυτό, μπορώ να το πάρω. Και το παραγγέλνω, και ανοίγω και λέω τι είναι τούτο; Δεν είναι έτσι. Γιατί ο καταναλωτής όταν μία, δύο, θα πέσει σε ένα τέτοιο πράγμα, το οποίο δεν είναι καν πηλός, είναι αυτό το ψεύτικο, πώς το λένε, τις συνθετικές πορσελάνες, που τα λένε τώρα όλα πηλούς. Δεν είναι αυτά πηλός. Πηλός είναι το χώμα και το νερό, υπάρχει. Είναι άλλο πράγμα. Αυτά είναι χημικά. Να τα λέμε όλα με το όνομά τους. Δεν καταλαβαίνω γιατί πραγματικά δεν μιλάμε επί της ουσίας. Αυτοί οι άνθρωποι, αν θέλουν να μάθουν κεραμική, να πάνε να μάθουν. Κι εγώ, και οι άλλοι, και οι άλλοι. Ο άλλος ξόδεψε τη μισή του ζωή, ας πούμε, έξω. Γιατί, τι ήταν, ηλίθιος; Εγώ που δούλευα, και άλλοι, στη σχολή ήμασταν τόσα παιδιά που… Εγώ ήμουν και τυχερή γιατί είχα δικό μου εργαστήριο. Οι άλλοι που δούλευαν σε εργαστήρια άλλων, και έπρεπε να είναι στην ώρα τους στο μάθημα. Δηλαδή όλα αυτά τα πληρώνεις. Αλλά έχεις κάνει την επιλογή να μάθεις. Μόνο μέσα από τη γνώση. Ακόμα και τώρα μαθαίνουμε. Αν δεν μπεις σε αυτήν τη διαδικασία, τελείωσες. Σε όλους τους τομείς, πόσο μάλλον στην τέχνη.  Βλέπω τώρα, που έχω χρόνο, τι ανεβάζουν κάθε μέρα. Τι είπε ο Χατζιδάκις, τι είπε ο Τσαρούχης, τι είπε… Ρε παιδιά, καλή η εικόνα, τα εντυπώνουμε τι λένε αυτοί οι άνθρωποι; Καταλαβαίνουμε τι λένε; Για την τέχνη, για τον άνθρωπο. Αυτά πρέπει να τα πάρουμε και να τα κάνουμε κτήμα μας, για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε. Είτε είμαστε εικαστικοί είτε είμαστε συγγραφείς, ό,τι να ναι. Είτε είμαστε ο απλός ο άνθρωπος, οι άνθρωποι οι άλλοι, όλοι. Είναι δικά μας. Γι' αυτό τα είπαν αυτοί οι άνθρωποι. Να τα ακούσουμε, να τα βάλουμε μέσα μας, και να τα κάνουμε πράξη, να προχωρήσουμε τις ζωές μας καλύτερα. Το βασικό αυτό είναι. Η τέχνη αυτό είναι. Να επικοινωνήσεις, όλοι οι καλλιτέχνες θέλουν για τους χι, ψι, ωμέγα λόγους να επικοινωνήσουν το έργο τους. Όλοι, όλοι, κι ο ηθοποιός, κι ο τραγουδιστής, τι νόημα έχει να γράφεις τραγούδια, αν δεν υπάρχει κάποιος να σε τραγουδήσει; Τι νόημα έχει αυτό; Τι νόημα έχει που έφτιαχνε ο Τσαρούχης αυτούς τους καταπληκτικούς ανθρώπους, αν δεν τους δω εγώ, να μου πουν κάτι; Δεν με νοιάζει τι θα μου πουν εμένα, θα μου πουν όμως κάτι. Και ξέρει ότι το έχει επικοινωνήσει με τον κόσμο αυτό. Μπορεί να μην το καταλαβαίνει κανένας, δεν τον αφορά όμως. Δεν τον αφορά αυτό. Τον αφορά αυτός που ένιωσε κάτι, που δάκρυσε, που γέλασε, που κάθισε εκεί πέρα ώρα και νόμιζε ότι είναι ένα κομμάτι αυτό που βλέπει από τον εαυτό του. Αυτό τον ενδιαφέρει. Και προχωράει. Το καταλαβαίνει ο εικαστικός, ο καλλιτέχνης. Είναι όπως το θέατρο. Πας να δεις μια παράσταση. Άμα δεν νιώσεις καλά, εντάξει θα χειροκροτήσεις, θα σηκωθείς να φύγεις. Τι, έχεις την εντύπωση ότι αυτός που ανέβηκε εκεί επάνω κι έπαιξε δεν το κατάλαβε; Το κατάλαβε, βέβαια. Φυσικά το κατάλαβε. Όπως το καταλαβαίνει κι αυτός που βγαίνει μια παράσταση, έχει έναν σκηνοθέτη δυνατό, έχει παίξει καλά ο ηθοποιός, έχει δώσει κι αυτός τον εαυτό του. Δεν το καταλαβαίνει από κάτω από το κοινό του; Η μεγαλύτερή του ευχαρίστηση είναι αυτή. Αυτή είναι η ζωή των καλλιτεχνών. Ο τραγουδιστής, που θα πει την ψυχή του, ένα τραγούδι, μια καλή μουσική που θα γίνει, ο συνθέτης που θα γράψει μια μουσική. Τα παιδιά όλα αυτά που μαθαίνουν μουσική, έχουν γίνει πάρα πολλά βήματα στην τέχνη. Σκεφτείτε ότι πριν από αρκετά χρόνια, δεν έβγαιναν μουσικοί. Τα παιδιά δεν σπούδαζαν μουσική. Συνθέτες, άνθρωποι που παίζουν όργανα, θέλουν να προχωρήσουν στην κλασική τέτοια, έχουν τη γνώση, είχαν καλούς δασκάλους, θέλουν να προχωρήσουν την τέχνη. Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά. Δεν τα βλέπει ο κόσμος. Χάνεται μέσα σε αυτή την, και τώρα είναι ακόμα χειρότερα βέβαια, σε αυτήν την μιζέρια του «Δεν γίνεται τίποτα, να τα στραβά όλα, να τα κουλά όλα», έχουμε κι αυτήν την τηλεόραση. Εν πάση περιπτώσει, όμως το λέω και θα το λέω. Ας κοιτάξουν οι άνθρωποι τους δρόμους που τους ανοίγει η τέχνη. Εκεί θα βρουν τον εαυτό τους, θα καταλάβουν ότι είναι κομμάτι της αλυσίδας σε αυτό το πράγμα, της φύσης, είναι ένα κομμάτι πολύ σημαντικό όμως. Γιατί ο άνθρωπος έκανε τρομερά βήματα. Στάθηκε όρθιος, παιδιά. Έχει το μυαλό κι αυτά τα δύο δάχτυλα, τους αντίχειρες. Είναι πάρα πολύ σημαντικό, να καταλάβουμε ότι είμαστε κομμάτι αυτής της αλυσίδας, αυτού του κόσμου, που πρέπει να μάθουμε, για να μας σέβεται, πρέπει να τον σεβαστούμε κι εμείς. Αυτό είναι σε όλα τα επίπεδα. Είναι το πρωταρχικό. Εγώ θυμάμαι τα παιδιά μου, από πάρα πολύ μικρά, να πρέπει να μάθεις να σέβεσαι τον εαυτό σου, γιατί αν μάθεις να το κάνεις αυτό, θα σέβεσαι και τον άλλον άνθρωπο. Αυτό είναι σε όλα τα επίπεδα. Δεν κοροϊδεύω, ούτε στη δουλειά μου. Δεν κοροϊδεύω τον άλλον. Τον σέβομαι, και μέσα από αυτό, με σέβεται κι αυτός.  Το παλεύω αυτό, ο σεβασμός κερδίζεται. Βήμα βήμα, όπως κερδίζεις το υλικό σου, και είναι εκεί και σε περιμένει, έτσι ακριβώς είναι και οι σχέσεις των ανθρώπων. Σου λέει «Είμαι εδώ». Ο ζωγράφος έχει τα χρώματα, ο κεραμίστας έχει τον πηλό, ο γλύπτης έχει τα μάρμαρα, τα ξύλα του, ανάλογα, τα σίδερα. Έτσι είναι. Ο ηθοποιός έχει τον σκηνοθέτη και το κείμενο, τον ρόλο του. Ο τραγουδιστής έχει τον συνθέτη και τον μουσικό, ο τραγουδοποιός έχει τον εαυτό του. Ναι, ο τραγουδοποιός έχει τον εαυτό του, γιατί γράφει τους στίχους, γράφει τη μουσική. Είναι αυτό που έχει μέσα του. Όλοι είναι έτσι. Ο δημόσιος υπάλληλος ακόμα. Έχει αυτό το πράγμα που κάνει, που και αυτό είναι σημαντικό, γιατί αν δεν μπορέσει να το κάνει αυτός, δεν θα μπορέσω εγώ να κάνω τη δουλειά μου. Να μου πει να κάνω τη δουλειά μου. Έτσι είναι. Μια αλυσίδα είμαστε όλοι. Έχουμε μάθει να, μας μάθανε να χωρίζουμε, να κάνουμε, διχόνοιες, τώρα έχουμε… Μια διχόνοια αυτός ο λαός, δεν είναι καλό αυτό. Δεν προχωράει τίποτα, όταν είναι διχασμένος ο κόσμος. Κι αυτό το [01:00:00]ξέρουν όλοι. Αλλά δυστυχώς, ο άνθρωπος έχει χάσει τον προσανατολισμό του. Αυτό γίνεται παγκόσμια. Έχουμε χάσει τον προσανατολισμό μας. Ο προσανατολισμός είναι άλλος, η ζωή είναι άλλο πράγμα. Δεν είναι αυτό που έχουμε σήμερα. Ούτε η εξουσία, η ζωή δεν είναι εξουσία. Δεν είναι χρήμα. Αυτά θα μου πεις ποιος τα έφτιαξε, εμείς τα φτιάξαμε, εμείς τα φέραμε έτσι. Ναι, γιατί ξεχάσαμε αυτό το πρωτόλειο, το πρώτο, το πρωταρχικό. Το ότι ήρθαμε σε αυτό το... έχουμε περάσει σε αυτό το επίπεδο, κερδίσαμε τον χρόνο μας εδώ, μας δόθηκε με τη γέννησή μας ο χρόνος. Εμείς θέλουμε να τον κερδίσουμε τον χρόνο, ενώ μας δόθηκε. Ο κάθε ένας έχει τον χρόνο του. Ό,τι και να κάνει, έχει έναν συγκεκριμένο χρόνο. Του δόθηκε σαν δώρο αυτός ο χρόνος. Δεν μπορούμε να το καταλάβουμε αυτό οι άνθρωποι, και προσπαθούμε να κερδίσουμε χρόνο. Ο χρόνος δεν κερδίζεται. Δεν είναι κάτι που θα κερδίσεις, λίγο ή πολύ. Είναι πώς θα τον περάσεις, πώς θα τον περπατήσεις τον χρόνο. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Ο άνθρωπος αυτό το έχει ξεχάσει. Έχει φτιάξει άλλα πατήματα. Κι εδώ στη χώρα μας, δυστυχώς, αυτό φαίνεται πάρα πολύ έντονα, ειδικά σε αυτές τις καταστάσεις που ζούμε. Ας ελπίσουμε ότι τα πράγματα θα αλλάξουν. Εγώ είμαι πολύ αισιόδοξος άνθρωπος. Πιστεύω πάρα πολύ στους νέους ανθρώπους, παρά πολύ. Θεωρώ ότι είναι η ζωή, η συνέχεια της ζωής. Και πιστεύω ότι αυτές οι γενιές, η νέα γενιά που έχει υποστεί πολλή κακοποίηση γενικότερα, και σε αυτό φταίμε κι εμείς, η δικιά μου η γενιά φταίει πολύ, γιατί δεν μίλησε. Δεν μίλησε για να πει πόσο κακοποιητικά ήταν τα χρόνια, που ζήσαμε εμείς. Δεν ξέραμε κι εμείς ότι ήταν κακοποιητικά. Γιατί νομίζαμε ότι αυτό είναι η ζωή. Δυστυχώς, πέφτει πολύ μεγάλο βάρος σε εμάς, στη δική μου τη γενιά. Πραγματικά μας εγκλώβισαν οι προηγούμενες, σε μια πραγματικότητα που δεν ήταν πραγματικότητα. Χάσαμε πολύ τον μπούσουλα εμείς, δεν μιλήσαμε. Βάλαμε το κεφάλι κάτω και προχωρήσαμε, ο καθένας μέσα από τις προσωπικές του επιλογές, όπως τα κατάφερε. Με πολλές δυσκολίες. Και μέχρι να βρούμε τον δρόμο μας, αργήσαμε πάρα πολύ. Η νέα γενιά, εγώ που πιστεύω πάρα πολύ σε αυτήν, πάρα πολύ, πιστεύω ότι θα βρει τον τρόπο της να προχωρήσει, και να ανοίξει άλλους δρόμους. Το πιστεύω και προσπαθώ όσο μπορώ σε αυτήν την κατάσταση που είμαι, να το βοηθήσω αυτό. Και με τα παιδιά μου, και με τους φίλους των παιδιών μου, τους λέω διάφορα. Και με τους ανθρώπους τους νέους που βρίσκομαι, που συναντώ κι από τη δουλειά μου, μέσα από την τέχνη μου. Προσπαθώ, προσπαθώ με κάθε τρόπο.  Ακόμα και, να πω και την αλήθεια, που δεν το 'χω πολύ και με τα, αυτά όλα τα μέσα, ακόμα και από εκεί. Έκανα και Facebook και Instagram, γι' αυτόν τον λόγο. Γιατί βλέπω ότι είναι ένας τρόπος που επικοινωνούν οι άνθρωποι, και πιο μεγάλοι. Και προσπαθώ ακόμα και με κάποιες κοινοποιήσεις που κάνω, με κάποια που ανεβάζω, κάποια κομμάτια δικά μου, γράφω από κάτω ολόκληρα… Δηλαδή το κάνω και αυτό. Λέω, ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις, πώς μπορεί να το δει ο άλλος, αυτή η εικόνα που θα δει. Θα δει, ας πούμε, ένα κεραμικό και θα πει τι είναι αυτό; Γιατί εγώ κάνω και πολλά γλυπτά πια. Θα πει «Κεραμικό, τι είναι αυτό, εγώ δεν έχω ξαναδεί ποτέ στη ζωή μου». Αυτό, ας το δει. Ναι. «Υπάρχει και κάτι άλλο». Δεν μπορείς να ξέρεις τι έχει στο μυαλό του ο καθένας, και πώς θα τον επηρεάσει. Αυτός είναι ο τρόπος τώρα, πρέπει να μάθουμε ότι εντάξει. Εμάς παλιά ήταν τα έντυπα, ήταν τα βίντεο, ξέρω γω. Εγώ θυμάμαι ότι όταν έβγαλα αυτά τα κομμάτια, τα κηροπήγια, είχαμε τα slides τότε και στέλναμε. Τα έστειλα τότε στην Ιαπωνία, σε ένα σαν διαγωνισμό, έκθεση. Διαγωνισμό, τέλος πάντων, και υπήρχαν και κάποια βραβεία εκεί, έπαινοι κτλ. Πήρα κι έναν έπαινο, μου άρεσε πάρα πολύ αυτό. Τέλος πάντων, υπάρχει αυτό. Υπήρχε αυτό τότε, τώρα υπάρχει κάτι άλλο. Αν θέλεις να κάνεις κάτι, να προχωρήσεις, πρέπει να το μάθεις. Όσο μπορείς, εντάξει, δεν λέω ότι είμαι εξπέρ, ξέρω γω, και τα κάνω όλα, δυσκολεύομαι αλλά προσπαθώ. Προσπαθώ γιατί έτσι επικοινωνούν τώρα. Απλά πρέπει και αυτό το πράγμα να μάθεις, να σέβεσαι κάποια πράγματα. Να βάζεις τα όριά σου. Όταν το κάνεις αυτό, το χρησιμοποιείς για πολύ καλό σκοπό, πώς να το πω. Δεν ξέρω, κάτι άλλο, αν θες εσύ να ρωτήσεις; Γιατί… 

Ναι. Πω πω, ναι, ναι, ουαου! Δεν έχω να πω κάτι άλλο προς το παρόν, ουαου! Βασικά θέλω να σας ρωτήσω ποιο είναι το αγαπημένο σας κεραμικό, από αυτά που φτιάχνετε; 

Τελευταία έχω κάνει μία δουλειά που έχει να κάνει με τους κύκλους της ζωής του ανθρώπου. Και αυτό το έχω εκφράσει πάρα πολύ. Δηλαδή έχω βγάλει κάποια γλυπτά, που έχουν να κάνουν με αυτό. Αυτά τα κομμάτια μου αρέσουν πάρα πολύ, γιατί εκείνη τη στιγμή που έγιναν, για εμένα έκλειναν κάποιοι κύκλοι στη ζωή μου, κι άνοιγαν κάποιοι άλλοι. Κι αυτό το έβγαλα, το εξέφρασα. Είχα δυσκολία λίγο, γιατί δεν είχα ξαναδουλέψει τόσο και λεπτεπίλεπτα πράγματα. Είμαι πιο πολύ, έτσι, στα πιο δυνατά, στα πιο στιβαρά. Ήταν η πρώτη φορά που δοκίμασα έτσι, πιο λεπτεπίλεπτες δουλειές, και θα έλεγα πιο κομμάτι-κομμάτι. Μικρά πολλά κομμάτια συνέθεσαν ένα ολόκληρο. Μπήκαν σε έναν κύκλο μέσα, μικροί-μικροί κύκλοι.  Αυτή η δουλειά μου η τελευταία, μου αρέσει πάρα πολύ. Κι επίσης πάρα πολύ μου άρεσε αυτά τα κομμάτια, τα κηροπήγια τα πρώτα, που και αυτό ήταν συνθετική, δηλαδή είχε σύνθεση. Τότε επειδή δούλευα πάρα πολύ τον τροχό, τα κομμάτια αυτά ήταν τροχού, τα οποία μετά εγώ τα έφερνα, δηλαδή τα δούλευα με τα χέρια μου, με ξυσίματα, με διάφορους τρόπους, τα έφερνα έτσι όπως ήθελα εγώ. Και γινόταν η σύνθεση. Τις περισσότερες φορές ήταν δύο κομμάτια, τα οποία γινόταν ένα, και μετά υποδοχές των κεριών. Υπήρχαν βέβαια κομμάτια, που ήταν και τρία και τέσσερα, που έρχονταν και δένανε. Τώρα δουλεύω πάρα πολύ όχι με τον τροχό. Δηλαδή στον τροχό θα κάτσω μόνο όταν έχω, θέλω να βγάλω πράγματα, θέλω να βγάλω κομμάτια τα οποία πάλι μετά με τα χέρια μου θα τα φέρω σε μια άλλη μορφή. Ή όταν θέλω να φτιάξω φλυτζάνες, τέτοια. Μου αρέσει πολύ αυτή η διαδικασία. Μου αρέσουν πάρα πολύ τα αγγεία. Αυτές οι μορφές, ξέρω γω, από παλιά, ας πούμε, μου αρέσουν πάρα πολύ. Κάθομαι πολλές φορές έτσι, χωρίς να έχω κάτι, αλλά μου αρέσει να φτιάχνω τέτοια αγγεία. Πολύ λιτά, πολύ… Επίσης, μου αρέσει πολύ να φτιάχνω φλυτζάνες, γιατί βάζω πάρα πολύ περίεργα χέρια. Αυτό το είχα από την αρχή που ξεκίνησα, και θυμάμαι τον δάσκαλό μου στον τροχό που μου έλεγε «Τι είναι αυτά που κάνεις εκεί με τα χέρια, βρε παιδάκι μου. Βάλε ένα χέρι κανονικό να το πιάνει ο άνθρωπος». Έτσι μου έλεγε και του έλεγα «Αυτά μου αρέσουν εμένα». Τρελαινόταν ο Τάκης τότε. Τέλος πάντων. Επίσης μου άρεσαν πάρα πολύ και τα έχω ακόμα, βέβαια, η αλήθεια είναι ότι μου έσπασαν κάποια τότε με τον σεισμό τον μεγάλο, που έγινε στην Αθήνα, έφυγαν από τον τοίχο, επιτοίχια, που έκανα στη σχολή μου. Αυτά τα επιτοίχια, επειδή ήταν μια τεχνική που μου άρεσε πάρα πολύ αυτή, το raku κάναμε. Είναι μία ιδιαίτερη τεχνική, κι αυτά τα κομμάτια. Νομίζω ότι οι περισσότερες δουλειές που έχω κάνει, δηλαδή τα κομμάτια κι έτσι συνολικά, ας πούμε, κάποιες σειρές μου άρεσαν πάρα πολύ.  [01:10:00]Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι τα κηροπήγια και η τελευταία δουλειά που έκανα με τους κύκλους, μου αρέσει πάρα πολύ. Δηλαδή έτσι με… Έτσι βλέπω κάποια κομμάτια που έχουν μείνει πια, έτσι με πολλή… Κι έχω και ωραίες αναμνήσεις από αυτά. Γίνανε μες στο εργαστήριό μου τότε τα πρώτα, στον Πειραιά, με πολλή αγωνία, πολλή… Είχα φτιάξει και το χρώμα μόνη μου, και μάλιστα είχα δυσκολίες πάρα πολλές, γιατί ο προμηθευτής που έπαιρνα τα πρώτα υλικά για να φτιάξω το... μου άλλαξε ένα υλικό και δεν το είπε, και μου έβγαλε εντελώς διαφορετικό χρώμα. Αντί γι' αυτό το λευκό του πάγου, μου έβγαλε ένα μπεζ, να, ένα τέτοιο. Βγήκε αυτό, ας πούμε, καμία σχέση με αυτό που ήθελα. Και μέχρι και ν' ανακαλύψω και τι έγινε, τέλος πάντων. Το ανακαλύπτεις μετά, εντάξει. Κι αυτό άρεσε στους ανθρώπους που το είδαν κλπ. Αλλά για εμένα δεν ήταν αυτό που ήθελα εγώ. Αυτά, δεν μπορώ να πω ότι ακόμα, εγώ…  Κοίταξε, στον Πειραιά δούλευα και παραγωγή. Είχα μία κοπέλα εκεί στη γειτονιά που έκανε συνθέσεις με αποξηραμένα φυτά. Και της έφτιαχνα από κάτω τις βάσεις.

Όχι.

Φτιάχναμε πολύ περίπλοκα... Της είπα ότι δεν θα είναι τίποτα ίδιο με το άλλο. Εντάξει, θα υπάρχουν κάποια πιο μικρά και κάποια πιο μεγάλα. Αλλά δεν μπορώ. Όχι, επειδή κι αυτή είχε πολύ περίεργες συνθέσεις τότε. Δουλεύαμε με αυτόν τον τρόπο. Παραγωγή μεγάλη, γιατί τότε αυτή ήταν, είχε φορτηγό, ας πούμε, φόρτωνε πράγματα, πήγαινε τα έδειχνε σε ανθοπωλεία κλπ. Μεγάλη... Τότε υπήρχε άνθηση με αυτά. Τα ανθοπωλεία πούλαγαν αβέρτα. Και είχε πολλή δουλειά. Δούλευα όταν ήμουν στον Πειραιά, δούλευα οχτώ ώρες τροχό, έξι με οχτώ ώρες καθόμουν στον τροχό κι έκανα την παραγωγή, γιατί έτσι έβγαζα τα ενοίκια μου, έβγαζα… Βέβαια, είχα τη σχολή την οποία πλήρωνα. Δηλαδή υπήρχε... έπρεπε να ζήσω. Και παράλληλα μετά δούλευα τη δικιά μου δουλειά. Τις παραγγελίες μου, κάποιες εκθέσεις που από τη σχολή, ξέρω γω, κιόλας κάναμε, δικά μου πράγματα. Πάρα πολλή δουλειά.  Έμπαινα το πρωί στο εργαστήριο κι έβγαινα τη νύχτα. Όταν είχα σχολή, έπρεπε να είμαι 4 η ώρα από τον Πειραιά εκεί στη Θηβών. Δύο συγκοινωνίες έπρεπε να πάρω. Πολλές φορές δεν προλάβαινα, γιατί έπρεπε να δουλεύω κιόλας. Και μετά πηγαίναμε εκεί και δουλεύαμε από τις 4 μέχρι τις 10 η ώρα το βράδυ. Δουλειά όμως, γιατί δεν καθόμασταν εμείς εκεί. Δουλεύαμε, φτιάχναμε κομμάτια. Είχαμε ψησίματα, κάναμε φωτιές έξω, κάναμε raku, κάναμε καμίνια με χαρτί. Υπήρχε πάρα πολλή δουλειά. Αλλά... εγώ αυτό δεν το υπολόγισα ποτέ. Oύτε κούραση καταλαβαίναμε ούτε τίποτα. Πολλά παιδιά, από αυτά που έρχονταν εκεί στο τμήμα, δούλευαν σε άλλα εργαστήρια. Που δεν έχεις την ευκολία, όταν δουλεύεις σε κάποιον άλλον, την ευκολία που έχεις όταν είσαι στο εργαστήριο μόνος σου. Όσο παραγωγή και να κάνεις, τη δουλειά σου την… Μήπως, συγγνώμη, μήπως κρυώνεις; 

Όχι, όχι, καλά είμαι. 

Τη δουλειά σου, όταν δουλεύεις μόνος σου, την καθορίζεις εσύ. Κι άμα, ας πούμε, νιώθεις και κούραση, λες δεν κάνω, ρε παιδί μου, τέλος. Αλλά όταν δουλεύεις σε άλλον, δεν μπορείς να τα κάνεις αυτά. Κι αυτά τα παιδιά μετά έρχονταν και δούλευαν εκεί. Και δουλεύαμε. Έγινε μία έκθεση τότε της σχολής. Εγώ δεν μπόρεσα τότε να πάρω μέρος, γιατί είχα γεννήσει. Κι ο δάσκαλός μου, ο Ταρκάσης, θεώρησε ότι... δεν μου το είπε καν. Απλά με κάλεσαν. Τέλος πάντων, δεν πειράζει. Δεν το μετράμε αυτό, όχι. Ο Ταρκάσης είναι ο άνθρωπος που μας άνοιξε τα μάτια. Ακόμα και τώρα, πάρα πολλές φορές, θα πάρω τηλέφωνο και θα ζητήσω βοήθεια, κι αυτό που θα μου πει, θα μετρήσει στο μυαλό μου. Θα το πάρω, έχει και την έμπειρα και τη γνώση. Κι ο δάσκαλος αυτό είναι. Ακόμα κι όταν μπορεί να ξεπεράσεις τον δάσκαλό σου, πάντα είναι ο δάσκαλός σου. Εγώ το λέω σε όλα τα παιδιά αυτό. «Θα βρείτε δασκάλους». Γιατί πραγματικά τώρα, με το τέτοιο τους ψάχνεις κι αυτούς. Κουράστηκαν όλοι. Έχουν απηυδήσει όλοι. Τέλος πάντων, μας χρειάζονται οι δάσκαλοι. Γιατί αυτοί μας εμπνέουν, εγώ αυτό πιστεύω. Βρίσκεις τον δάσκαλο, πώς λέμε βρίσκεις τον δάσκαλό σου; Υπάρχουν αυτοί οι άνθρωποι. Αυτός που θέλει, θα ψάξει να τους βρει. Υπάρχουν ακόμα. Εντάξει, κάνουν και τα λάθη τους. Κι αυτοί άνθρωποι είναι. Πρέπει να μάθουμε, όπως θέλουμε εμείς να βρίσκουμε την κατανόηση, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να κατανοούμε κι εμείς. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Γιατί έτσι κατανοείς και τη δουλειά σου, και τους ανθρώπους που είναι γύρω σου, και την τέχνη σου και όλα. Αν δεν τα μάθουμε αυτά, δεν προχωράμε.  Εγώ έτσι έχω βιώσει αυτήν την τέχνη, με πολλή δουλειά. Όλα τα πράγματα, όλες οι τέχνες, όλες οι δουλειές, αν δεν κουραστείς, εάν δεν τριφτείς μέσα σε αυτό το πράγμα, δεν μαθαίνεις, δεν γίνεται. Όλα έχουν ένα τίμημα. Όλα. Και δεν το λέω το τίμημα με την κακή... όμως πρέπει να μάθεις. Όπως βλέπουμε, ρε παιδί μου, αυτούς τους ανθρώπους, τώρα που έχει γίνει και πολύ της μόδας, τα παιδιά αυτά που ασχολούνται με τη μαγειρική, ας πούμε. Πάνε σε αυτά τα τηλεοπτικά σόου, πραγματικά μόνο το στρες που έχουν εκεί, είναι τρομερό αυτό το πράγμα. Εγώ το καταλαβαίνω, γιατί έχω περάσει στη ζωή μου από τέτοια. Στη δουλειά μου πάρα πολύ. Να πετύχει το χρώμα, αυτή η παραγωγή να γίνει καλή, αυτό που το έχω για έκθεση, να γίνει έτσι όπως το θέλω. Ναι, γιατί εμείς το έχουμε αυτό οι κεραμίστες. Μπορεί να φτιάξεις ένα κομμάτι, να έχεις και μία έκθεση, να ανοίξεις και να μην είναι αυτό που εσύ ήθελες. Ή θα μάθεις να συμβιβάζεσαι με τη φωτιά σου ή θα τρελαίνεσαι, θα λες «Τέλος».  Εγώ στην αρχή όταν ξεκίνησα ήταν αυτό. «Αυτό δεν είναι καλό». Το έβαζα στην άκρη, για πέταμα, το έσπαγα, τρελαινόμουν. Μετά σιγά σιγά, όμως, άρχισα να είμαι πιο… Να καταλαβαίνω τα πράγματα, και η φωτιά έλεγα σε αυτήν την τέχνη παίζει αυτόν τον ρόλο. Πρέπει να συμβιβαστείς, άμα δεν θες, μην το κάνεις. Τέλος. Και έτσι το έμαθα. Έτσι είναι. Πρέπει να μάθουμε να κουραζόμαστε, να ψάχνουμε, να μαθαίνουμε, να βρίσκουμε δασκάλους, και να σεβόμαστε πάνω από όλα αυτό το υλικό, που θα μας ανοίξει πάρα πολλούς δρόμους. Εγώ αυτό έχω, με την κεραμική. Ευλογημένο υλικό. Δεν ξέρω τι άλλο να πω. Πολλές τεχνικές παιδιά. Τώρα άμα μπει κάποιος μέσα στο ίντερνετ, παλιά αυτά τα μαθαίναμε με το σταγονόμετρο, και πληρώνοντας πάρα πολλά χρήματα, έτσι; Αυτό είναι γεγονός. Γιατί ούτε βιβλιογραφία υπήρχε τότε, ούτε έμπαινες εύκολα σε εργαστήριο για να μάθεις, να δουλέψεις σαν καινούριος, γιατί φοβόντουσαν μην τους κλέψεις τις τεχνικές τις φοβερές που ήξεραν. Τέτοια, ξέρεις πόσα αντιμετωπίσαμε; Ήταν ευχής έργον να μπεις σε ένα εργαστήριο, να μάθεις συνολικά τη δουλειά. Τι να κλέψεις δηλαδή τώρα; Αλλά υπήρχε αυτή η αντίληψη. Εδώ, το θυμάμαι, τώρα, να πώς μου ήρθε στο μυαλό. Τότε που μάθαινα τροχό, που έρχονταν όλοι αυτοί που είχαν εργαστήρια, ξέρεις, μεγάλοι, επιχειρήσεις, και πήγαιναν στον δάσκαλό μου και ψου ψου. Και τους έλεγε ο Τάκης «Τι ψιθυρίζεις βρε, τι ψιθυρίζεις; Το χρώμα; Αφού το παίρνεις, άμα πάει δηλαδή το κορίτσι στον προμηθευτή δεν θα το δει το χρώμα; Αφού είναι έτοιμα. Επειδή τα ανακατεύεις, αυτή θα τα ανακατέψει αλλιώς βρε, του 'λέγε, μιλά κανονικά σαν άνθρωπος». Κρύβονταν που πήγαιναν και έπαιρναν τα χρώματα. Πού μετά κι εγώ στον ίδιο προμηθευτή, πόσοι ήταν. Τρεις τέσσερις ήταν. Και τώρα ακόμα, δεν έχει πάρα πολλούς. Εντάξει, βέβαια τώρα έχουν κι άλλα πράγματα. Άσε που άμα μπεις στο ίντερνετ, τα βρίσκεις και στη μισή τιμή. Εδώ που τα λέμε τώρα, να λέμε και του στραβού το δίκιο. Τέλος πάντων. [01:20:00]Είχαν αυτήν την αντίληψη οι άνθρωποι, και ήταν αυτό πάρα πολύ άσχημο. Ειδικά για πιο νέους σαν εμάς, που μπαίναμε στον χώρο, που δεν είχαμε τους πατεράδες μας και τους παππούδες μας να 'ναι αγγειοπλάστες ή να έχουν παράδοση κλπ. Εμείς ήμασταν άνθρωποι που απλά, για κάποιο λόγο, μπήκαμε σε αυτό το κανάλι, σε αυτήν την τέχνη. Και ξεκινήσαμε οι περισσότεροι και για την επιβίωσή μας, δεν ξεκινήσαμε μόνο για το… Μετά ο καθένας κάνει τις επιλογές του. Αυτό έχει να κάνει με το τι θέλει ο καθένας. Άλλος ήθελε αυτό, άλλος ήθελε… Αλλά δεν είχαμε, πέρα από το ότι… Δηλαδή βρήκαμε αυτούς τους δασκάλους, δεν υπήρχε ένα κλίμα του «Έλα εδώ στο εργαστήριο μου, θα δουλέψεις, θα μάθεις». Αυτά πιο νέοι λίγο άνθρωποι, που έκαναν εργαστήρια, έτσι στην ηλικία των δασκάλων αυτών που ήρθαν, και έβαζαν κάποιον κόσμο μέσα. Βέβαια και εκεί, τα πράγματα εντάξει και γι' αυτούς δεν ήταν τόσο εύκολα. Παρά πολύ δύσκολα ήταν για αυτούς. Άντε τώρα σ' ένα μέρος, που έχουν όλο το κοινό σου ξέρει το τσουκάλι, το κανάτι, το σταχτοδοχείο, έλα εσύ τώρα… Ήρθαν αυτοί οι άνθρωποι, έφτιαξαν εργαστήρια να πουν άλλα πράγματα. Να φτιάξουν ένα επιτοίχιο κεραμικό, που να έχει ένα σώμα επάνω. Δηλαδή άλλη κατάσταση. Άσε που μας έλεγαν όλοι «Καλά κι άμα πέσει από τον τοίχο, θα σπάσει».  Λες και άμα έπαιρναν, ας πούμε, έναν πίνακα… Εγώ έγινε ο σεισμός, ναι, έφυγαν κομμάτια δικά μου. Έκλαιγα, αλλά τι να κάνω, σπάσανε. Δηλαδή, λες και…  Μία φορά μού είπε μία, στη Θάσο ήμουν. Μου ζήτησε να της κάνω κάποια πράγματα για το ξενοδοχείο της, για να δίνει στους πελάτες όταν θα έφευγαν. Ξέρεις, που φεύγουν από το… Σαν δώρο, ας πούμε. Και πώς σκέφτηκα, αυτά τα δαχτυλίδια που είναι, που βάζεις μέσα μια πετσέτα ή που στο τραπέζι βάζεις, με το μονόγραμμα του ξενοδοχείου, έτσι με χρώματα, πάρα πολύ ωραία. Και της έδωσα και μία τιμή, τζάμπα δηλαδή τότε, ούτε και θυμάμαι, αλλά πολύ φθηνή γιατί εγώ έχω και αυτό το χούι. Τέλος πάντων, και με παίρνει έξαλλη τηλέφωνο. Και μου λέει «Σιγά μη δώσω εγώ λεφτά, αυτά τα λεφτά για το χώμα και το νερό. Θα τα δώσω να κάνω ένα φυσητό γυαλί». Λέω «Ναι, και το φυσητό γυαλί άμμος είναι». «Τι λες, λέει, πού είναι άμμος». «Άμμος είναι, λέω, από την άμμο γίνεται με τη φωτιά. Πήγαινε, άνοιξε κάτι και δες το». Δηλαδή έχεις να αντιμετωπίσεις αυτά, γιατί η πλειοψηφία των ανθρώπων όταν δεν είναι εκπαιδευμένη να δει το γλυπτό, να δει τον πίνακα, να δει τη ζωγραφική, να ξέρει κάποιους ανθρώπους στην πόλη τους, στη χώρα τους, τέλος πάντων, έφτιαξαν πράγματα. Πώς θα το σεβαστεί, αν αυτά τα πράγματα δεν τα μάθεις από μικρός, πώς θα τα δεις μεγάλος; Εμένα οι περισσότεροι εδώ στη χώρα λέει «Κι άμα σπάσει;». Λες κι άμα πάρουν ένα γυάλινο, ας πούμε, ποτήρι, δεν θα σπάσει; Τι διαφορά έχει; Αλλά αυτά είπαμε, είναι θέματα… Αυτό λίγο έχει αλλάξει τώρα. Έχει αλλάξει. Οι άνθρωποι και εδώ στη χώρα μας θέλουν και το χειροποίητο, το πιο προσωπικό, και το πιάτο. Εγώ θυμάμαι, δεν είναι πολλά τα χρόνια, που πηγαίναμε σε μαγαζιά, μεζεδοπωλεία, έτσι πιο ποιοτικά, ας πούμε, που είχαν πιο γκουρμέ πράγματα. Και μας έφερναν πιάτα κεραμικά. Δεν άντεξα μία φορά και γύρισα να δω. Λέω «Ποιος συνάδελφος τα έχει κάνει αυτά, έτσι από περιέργεια». Και βλέπω ήταν όλα απ' την Τουρκία. Και λέω, γιατί το ήξερα το παιδί που είχε το μαγαζί, λέω «Καλά, έχουμε σ' αυτήν τη χώρα άπειρους κεραμίστες, που φτιάχνουν όχι τέτοια, και χίλιες φορές καλύτερα. Γιατί, ρε παιδιά, δεν παίρνετε από τους δικούς μας;» Λέει «Ξέρεις πόσο τα πουλάνε;». «Πόσο, λέω, τα πουλάνε, ρε παιδί μου; Αυτός που κάνει πιάτα, δεν μπορεί να τα πουλάει πιο ακριβά από τον Τούρκο που κάνει πιάτα, δεν γίνεται, του λέω. Απλά είναι η διαφορά του… Αλλά ο Έλληνας, λέω, ο τεχνίτης ξέρεις πόσα περισσότερα πληρώνει από τον Τούρκο; Πολύ περισσότερα για να επιβιώσει και να κρατήσει το εργαστήριό του». Γιατί αυτό το… Εγώ δεν λέω, κι από τον Τούρκο θα πάρεις, κι από τον Ισπανό θα πάρεις, ναι. Αλλά ΟΚ, ρε παιδιά, έχουμε κι εμείς εδώ πράγματα. Μπορείς να το χρησιμοποιήσεις, είναι καλή δουλειά. Θα ψάξεις και μπορεί να μη βρεις αμέσως το τοπ που θέλεις εσύ, αλλά θα το βρεις. Και στην τιμή, δεν γίνονται έτσι. Πρέπει να μάθουμε να υποστηρίζουμε αυτό το πράγμα. Και στην τέχνη και στα πιο… Κι εκεί οι άνθρωποι έχουν την τέχνη τους. Για κάτσε να φτιάξεις τσουκάλια. Κάτσε να φτιάξεις τέτοια, πώς τις λένε, τις γάστρες. Κάτσε να τις φτιάξεις. Ξέρεις πόση δουλειά και τέχνη πρέπει να ξέρεις, για να είναι σωστή, έτσι; Γιατί αν δεν είναι σωστή, δεν θα πουλήσεις. Γιατί θα πάρει μία ο ένας, δεν είναι καλή, δύο ο άλλος, δεν είναι καλή. Θα πάρει την ιταλική, ή την ισπανική, ή την τουρκική, που τι κάνουν, όμως αυτοί; Αυτοί το έχουν σπουδάσει αυτό. Στην Τουρκία υπάρχουν τρεις σχολές πανεπιστημιακές κεραμικής. Τρεις. Με τρεις διαφορετικές τάσεις. Καλά δεν σου συζητώ για την Ιταλία. Δεν συζητάω για την Αγγλία. Δεν συζητάω για την Ισπανία. Εκεί είναι σε άλλο επίπεδο πια. Στην Ιταλία, καταρχήν, υπάρχει ολόκληρη περιοχή, η Faenza, που είναι κεραμική. Τι θέλεις; Design, χρηστικά, εικαστικά; Όλα. Σχολή και παράλληλα αυτό.

Aυτό που σκέφτομαι εδώ, αυτό για την Ξάνθη. Να είναι η σχολή Αρχιτεκτονικής και να έχει παράλληλα αυτό, μαζί. Έτσι γίνονται παιδιά τα πράγματα. Δεν μπορούν να γίνουν διαφορετικά, μας το δείχνει η ίδια η ζωή. Αυτό πρέπει να το προχωρήσουμε και μέσα από αυτό θα συνδέσουμε και το παρελθόν με το μέλλον, το παρόν. Θα καταλάβουμε γιατί είμαστε έτσι, για να προχωρήσουμε καλύτερα. Αν δεν τα κάνουμε αυτά, οι τέχνες θα είναι αντίγραφο αυτών που γίνονται έξω. Θα παρασυρθούμε. Θα υπάρχει ένα -εγώ τώρα δεν θέλω να γίνω- αλλά λέω στην κεραμική αυτό που βλέπω τώρα πώς πάει. Όλο αυτό που λέμε «Λαϊκή Τέχνη» θα το προβάλλουμε, όπως προβάλλουμε συνέχεια τον Παρθενώνα. Ναι καλά κάνουμε, αλλά αυτά πρέπει να τα συνδέσουμε παιδιά, με το παρόν και το μέλλον. Ναι η Λαϊκή Τέχνη, εγώ τη γουστάρω πάρα πολύ. Ναι, γιατί αυτοί οι άνθρωποι πολλές δυσκολίες είχαν, πολύ κουράστηκαν στη ζωή τους, οι τεχνίτες, πάρα πολύ. Έφτιαχναν τον πηλό μόνοι τους. Είχαν ξυλοκάμινα, δούλευαν σε έναν τροχό οι άνθρωποι, παραγωγή απίστευτη. Σαν εργοστάσια. Στην Αγγλία τα εργοστάσια δούλευαν έτσι. Ναι, πορσελάνες. Υψικάμινοι. Αυτοί την περιοχή αυτή την έχουν πάρει και την έχουν κάνει όχι μόνο μουσείο, αλλά εκεί δουλεύουν νέοι. Κάνουν άλλα πράγματα. Χρησιμοποίησαν τους χώρους, έφτιαξαν τα μηχανήματα, άλλα τα κράτησαν, άλλα τα άλλαξαν. Αλλά χρησιμοποιούν αυτό, τη γνώση του παρελθόντος για να προχωρήσουν. Γιατί η αγγλική πορσελάνη είναι αυτή που είναι. Φεύγουν παιδιά από εμάς να πάνε να μάθουν για την πορσελάνη εκεί. 'Εχουμε εδώ εργαστήρια, έχουμε γυναίκες που δουλεύουν, η πορσελάνη έχει γίνει ένα με τα χέρια τους. Πήγε κανένας να πει «Έλα εδώ, κυρά μου». Ναι, δεν γίνεται ρε παιδιά αλλιώς. Δεν είμαστε θεοί. Έλα εδώ, καλή μου. Πες εδώ πέρα να μάθουν τα παιδιά τι είναι αυτή η κωλοπορσελάνη που πάνε στο… Και πρέπει αυτό το πράγμα να συγχρονιστεί, πρέπει να αναλύσει και να μάθει χίλια πράγματα. Την κίνηση, τη μουσική, τον λόγο με το σώμα της. Άμα δεν τα μάθει αυτά, πώς θα γίνει; Πόσα πράγματα, για να δέσει αυτό το πράγμα που θέλει να κάνει. Έτσι είναι με όλες τις τέχνες. Όλες. Τα έχουν πει. Άμα ανοίξετε τα βιβλία, θα τα ακούσετε από ανθρώπους που τους γνωρίζετε. Δεν ξέρω οι νέοι. Γιατί το μαθαίνετε και στο σχολείο; Δεν ξέρω. Ξέρετε ποιος ήταν ο Τσαρούχης, ξέρετε ποιος ήταν ο Σεφέρης, ξέρετε ποιος ήταν ο Ελύτης; Ο Χατζιδάκις, η Μερκούρη, δηλαδή άνθρωποι που εμείς είχαμε την τύχη να τους ζήσουμε, να τους ακούσουμε. Αφομοιώσαμε αρκετοί κάποια πράγματα, και τα δουλέψαμε και τα ψάξαμε. Δεν ξέρω αν εσείς, αν μπορέσατε να το κάνετε αυτό. Βέβαια κι εμείς δεν μας τα έμαθαν αυτά στο σχολείο. Στους δρόμους τα μάθαμε. Έτσι; Γιατί τότε ήταν κι άλλες εποχές στα σχολεία. Καλά στο δημοτικό δεν το συζητάμε. Δεν υπήρχε, μες στη Χούντα ζήσαμε. Ήμασταν απλά μικροί και δεν το είχαμε... Μετά και τα γυμνάσια, στο γυμνάσιο που πήγαμε, [01:30:00]τι ήταν; Κάτι γέροι ήταν εκεί άνθρωποι, που προσπαθούσαν να μας πουν την αρχαία ελληνική γλώσσα. Καλά, δεν λέω για τα νέα ελληνικά. Μαθαίναμε τότε κάποιους ανθρώπους, οι οποίοι ήταν κάτι ποιηματάκια. Ευτυχώς, πέσαμε στην αλλαγή που άλλαξαν οι κυβερνήσεις. Μπήκαν και πιο νέοι άνθρωποι στην εκπαίδευση, και ήμασταν τυχεροί γιατί γνωρίσαμε μία τέτοια φιλόλογο, και μας έβαλε και μας έμαθε δυο πράγματα. Γι' αυτό μπορούμε και μιλάμε και γράφουμε κλπ. Δασκάλα κι αυτή. Μεγάλη ιστορία οι δάσκαλοι. Εγώ τουλάχιστον, νιώθω πάρα πολύ τυχερή ακόμα και γι' αυτήν τη φιλόλογο που είχα. Και τη βρήκα και μετά από χρόνια. Εν πάση περιπτώσει, έτσι είναι παντού παιδιά. Μην το αναγάγουμε σε κάτι ονειρεμένο. Δεν είναι οι καλλιτέχνες ονειρεμένοι, ούτε όλοι κόβουν τις φλέβες τους ή πέφτουν στα ναρκωτικά. Έχουμε πραγματικά εδώ στην Ελλάδα, έχουμε μια αντίληψη… Θυμάμαι τον αδερφό μου, ο οποίος έλεγε για τους Καλλοτεχνίτες, ας πούμε. Πάντα, ρε παιδί μου, αυτοί, γιατί είχε τελειώσει κι αυτός Πολυτεχνείο, μηχανολόγος, αλλά ήταν... Δηλαδή τους έβλεπαν αυτούς που ήταν οι φοιτητές της σχολή Καλών Τεχνών... Αυτοί, λέει, πάντα ήταν κάπως ένα χύμα, ένα… Δεν λέω, εντάξει, όντως υπήρχαν κι αυτοί. Τους άλλους, λέω, τους ξέρατε; Δεν είναι έτσι. Υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν. Θέλουν να μάθουν, θέλουν να προχωρήσουν την τέχνη. Κάθονται εκεί με τις ώρες, μες στο κρύο, μες στη βροχή. Ο άλλος πάει να γίνει ηθοποιός, κάθεται εκεί, του έχει φύγει ο κώλος με τον κάθε σκηνοθέτη, να μάθει, να δώσει μετά. Αυτό είναι. Τα έχουμε μπερδέψει πάρα πολύ τα πράγματα. Πρέπει λίγο να τα δούμε αλλιώς. Και το πιο σημαντικό από όλα είναι να εκπαιδευτεί ο νέος άνθρωπος. Να εκπαιδευτεί όχι μόνο στην τεχνολογία. Να εκπαιδευτεί και σε αυτά τα πράγματα που με καλό τρόπο ή κακό τρόπο μαθαίνει στην ιστορία, να μάθει να τα κάνει να γίνονται πράξεις, μέσα από το… Βιωματικά, από την εμπειρία του, να τα μάθει αυτά και να τα πάρει και να τα προχωρήσει. Εμένα αυτή είναι η αντίληψή μου, για όλα. Όχι μόνο για τις τέχνες, για ό,τι καταπιάνεται ο άνθρωπος. Αυτό θεωρώ σημαντικό. Τώρα, δεν ξέρω, νομίζω αυτά είχα να πω. Δεν έχω κάτι άλλο, εκτός αν θες εσύ κάτι άλλο ακόμα να ρωτήσεις. 

Δύο πράγματα βασικά. Το πρώτο, λίγο να τα τοποθετήσουμε χρονικά αυτά που είπατε για τη ζωή σας, πάνω κάτω. 

Ναι. 

Μπορώ να σας ρωτάω, μπορείτε και να μου πείτε, ό,τι θέλετε. 

Ναι. Όχι, ρώτα με καλύτερα για να μην το χάνω κιόλας, είναι καλύτερα. 

Εντάξει, εντάξει. Πότε πήγατε στον πρώτο δάσκαλο; 

Τον πρώτο μου δάσκαλο… Αυτό ήταν το 1985. 1985-86 έμεινα σε αυτόν, έναν χρόνο έκατσα εκεί. Πηγαινοερχόμουν στο Μαρούσι. Το '87 άνοιξα το εργαστήριό μου. 

Ωραία. 

Και από το '88, '89, τώρα πάνω κάτω, δεν θυμάμαι, ξεκίνησα και πήγα στη σχολή του Κώστα Ταρκάση. Έμεινα εκεί πέρα μέχρι το '94. Όχι, όχι, το '92, '93. Μέσα σε αυτόν τον χρόνο που σταμάτησα, πριν μείνω έγκυος, πήγαινα. Είχα χρόνο, δηλαδή, στην αρχή της εγκυμοσύνης και πήγαινα. Είχα ακόμα και το εργαστήρι, γιατί το εργαστήριό μου το έκλεισα στον όγδοο μήνα που ήμουν. Μετά έκανα το «Καράβι». Το «Καράβι» έγινε όταν η κόρη μου ήταν δευτέρα δημοτικού, που σημαίνει, γεννήθηκε το '95… Λίγο θα το βρω. 

Ναι, ναι.

Γεννήθηκε το '95. Το 2002; Ναι, κάπου εκεί πρέπει να είναι, 2002. Α, έκανα και κάποια μαθήματα πριν το «Καράβι»… Πριν το «Καράβι», μετά, δεν το θυμάμαι αυτό καθόλου. Σε έναν χώρο, έναν πολυχώρο που είχε η εικαστικός η Μάτω Ιωαννίδου. Έκανα πηλοπλαστική. Ναι, ένα χρόνο; Δύο νομίζω. Ένα, δύο χρόνια, αλλά τώρα δεν θυμάμαι χρονικά. Εκεί πάντως, γύρω στο 2000, κάπου εκεί πέρα πρέπει να έγινε. Το 2004, μετά το «Καράβι» δηλαδή, το 2002 έγινε το «Καράβι», ναι. Το 2004 τελικά. 2004 έφυγα για τη Θάσο. Το 2005 έκανα το εργαστήριο αυτό, αυτό που βρήκα αυτόν τον χώρο, το έφτιαξα, ήταν ένα γκρέμιο. Και το έφτιαξα κι έκανα εκεί το εργαστήριό μου. Αυτό το κράτησα τρία χρόνια και μετά το έκλεισα πάλι. Και μετέφερα, ας πούμε, δούλευα στο σπίτι μου. Δεν ήμουν, όμως, δεν είχα… Δεν είχα χαρτιά, πώς το λένε, δεν φαινόμουν πουθενά. 

ΟΚ.

Επίσης, ένα μεγάλο τέτοιο που είχα και που το έκανα τελικά, ήταν κάτι που όταν πήγα στη Θάσο ήταν να το κάνω, αλλά δεν μπόρεσα τότε να το κάνω. Ήταν να γίνω μέλος του Εικαστικού Επιμελητηρίου. Να φτιάξω, δηλαδή, το ντοσιέ μου και να περάσω από επιτροπή. Γιατί εμείς δεν έχουμε πτυχίο ούτε σχολής, ούτε… Μας έδωσε ένα χαρτί, ο Κώστας ο Ταρκάσης, αλλά εντάξει, δεν είχε την ισχύ… Δεν είχε καμία… Έτσι έπρεπε, αν ήθελες να έχεις και μια πιστοποίηση, δεν ξέρω, εικαστική, ας πούμε. Εντάξει είναι και μία, ξέρεις, ανταμοιβή ότι έχω προχωρήσει κι εγώ. Έπρεπε να περάσεις από επιτροπή από το Εικαστικό. Δεν μπόρεσα να το κάνω αυτό, παρότι ήταν στόχος στη Θάσο όταν πήγα, να φτιάξω το δικό μου ντοσιέ, ας πούμε, με δουλειά πιο… Δεν μπόρεσα να το κάνω τότε, και όταν ήρθα εδώ στην Ξάνθη, λίγο πριν αρρωστήσω, είχα κάνει το ντοσιέ μου, έκανα την παρουσίαση των έργων στο Εικαστικό και μπήκα και πήρα το χαρτί μου. Την κάρτα μου, την ταυτότητά μου την εικαστική. Ναι, ήταν μια πολύ, παρότι κουράστηκα τότε πάρα πολύ, ήταν μια… Ένιωσα μια ικανοποίηση. Και πιο πολύ, και ίσως γι' αυτό κι αυτά τα κομμάτια με τους κύκλους μου αρέσουν και τα… Γιατί αυτά τα κομμάτια έδειξα, εντάξει έδειξα κι άλλες πιο παλιές δουλειές που είχα. Και κάποια γλυπτά που είχα κάνει στην πρώτη καραντίνα. Εδώ τα έκανα. Έκανα πηλό, τι να κάναμε, μέσα στο σπίτι συνέχεια, κοντέψαμε να τρελαθούμε. Πήρα, λοιπόν, πηλό εδώ γιατί δεν είχα ακόμα έτοιμο τον χώρο μου εκεί. Ήταν ακριβώς στη φάση που το έφτιαχνα αυτό. Και εδώ πέρα τα έκανα, στο μπαλκονάκι. Είχα ένα τραπεζάκι, μετά το βράδυ έκανα κάποια πράγματα στο πιο μεγάλο της κουζίνας. Εντάξει, δεν πειράζει. Αλλά ήταν μια πολύ χαρούμενη, πολύ ικανοποιητική στιγμή για εμένα.  Εν πάση περιπτώσει, το 2004 πήγα στη Θάσο, μετά άφησα αυτόν τον χώρο εκεί, γιατί δεν υπήρχε, δεν μπορούσα να το κρατήσω άλλο. Και πήγα στο σπίτι μου. Εκεί έβαλα τα μηχανήματά μου. Και δούλευα έτσι, επειδή ήθελα εγώ. Έκανα άλλες δουλειές για να επιβιώσω. Πολλοί κεραμίστες το έχουν κάνει αυτό. Έχουν βρεθεί σε αυτήν τη θέση, να κάνουν αλλά πράγματα. Δεν τους άφησε όμως ο πηλός. Εμένα, τουλάχιστον, δεν με άφησε ποτέ ήσυχη. Ούτε εγώ. Και μετά από αυτό, στη Θάσο έκατσα 16 χρόνια. Όχι 16, ψέματα. 14, συγγνώμη. 14-15 χρόνια. Δύσκολα χρόνια. Στη Θάσο ήταν πολύ δύσκολα τα χρόνια που πέρασα, ειδικά μετά το κλείσιμο, χάσαμε τη δουλειά μας. Ο άντρας μου, δηλαδή, το μαγαζί που είχε. Ήταν πάρα πολύ δύσκολα. Δεν μπόρεσα ποτέ μου να συνεννοηθώ με αυτούς τους ανθρώπους, χωρίς να κάνω και τίποτα. Προσπαθούσα να δω πώς μπορώ να υπάρξω σε αυτό το νησί, γιατί μου άρεσε πάρα πολύ πρώτον η φύση, πάρα πολύ. Είναι πάρα πολύ όμορφο μέρος. Και δεύτερον γιατί, εντάξει, γνώρισα εκεί τον άντρα μου, έκανα ένα παιδί και εκεί πέρα ζούσαμε. Όμως, δεν… Κάποια στιγμή είπα δεν μπορώ άλλο. [01:40:00]Και ήρθα στην Ξάνθη το 2019. Ξεκίνησε καλά, ήρθα με τον γιο μου εδώ. Ο οποίος κι αυτός βρήκε χώρο και πράγματα να κάνει, που ήταν πολύ δύσκολο στο νησί, έφηβος κιόλας. Βρήκαμε πάρα πολύ καλούς ανθρώπους. Πολύ καλούς ανθρώπους. Ακόμα είναι… Τι να πω, ότι εμένα που τώρα, που ουσιαστικά μία ξένη εδώ, δεν έχω… Μου έχουν φερθεί σαν να ήταν οι δικοί μου άνθρωποι. 

Οι δικοί μου άνθρωποι δηλαδή δεν μου φέρθηκαν έτσι. Έχω να το λέω αυτό. Αυτόν που σου ανέφερα, τον φωτογράφο, αυτό το καταπληκτικό παιδί. Και όχι μόνο σαν άνθρωπο, αλλά και σαν φωτογράφος είναι καταπληκτικός, η ματιά του είναι φοβερή. Η κοπέλα που συνεργάζεται, τη Χρύσα τη Μπούρα, που κάνει τα βίντεο κι αυτά. Τη γυναίκα του Γρήγορη, την Ευαγγελία την Αρσενίου, νομίζω, το επίθετο της, ναι. Η οποία ξεκίνησε κι αυτή τώρα να φτιάχνει πάρα πολύ ωραία πράγματα με δέρμα, πάρα πολύ ωραία δουλειά, προσεγμένη, με λεπτομέρεια, με μία πινελιά που πιστεύω ότι αν το δουλέψει κι άλλο, θα το προχωρήσει σε άλλο επίπεδο. Τη Δέσποινα τη Λίτσου, η οποία είναι μία κυρία, ένα πολύ ανήσυχο πνεύμα. Αυτοί είναι οι άνθρωποι, τώρα που σου λέω, που συνεργάζομαι, τώρα μου ήρθε στο μυαλό, δεν ξέρω, αν σε ενδιαφέρει. 

Φυσικά, φυσικά. 

Είναι η Δέσποινα η Λίτσου, η οποία, ένα πολύ ανήσυχο πνεύμα. Είναι πιο μεγάλη από εμένα. Ήταν γυμνάστρια, αλλά κάποια στιγμή στη ζωή της, κι εκείνη από μία ασθένεια αναγκάστηκε να βγει στη σύνταξη. Αλλά δεν μπορούσε να το σταματήσει, κι άρχισε να ασχολείται με το κόσμημα. Και τώρα, δηλαδή, έφτασε να κάνει και κόσμημα με σιλικόνη. Καταπληκτικά πράγματα, δεν μπορείς να καταλάβεις. Εγώ είχα μείνει με το στόμα ανοιχτό. Και τη γνώρισα γιατί ήρθε στο εργαστήρι και μου λέει «Θέλω να ασχοληθώ με την κεραμική. Να μάθω κεραμική». Επίσης, τα κορίτσια από την Αρχιτεκτονική. Είναι η Ραλλού, αχ τώρα, κάτσε, θα το βρω, το επίθετό της δεν θυμάμαι. 

Κεχαγιόγλου, την ξέρω. 

Μπράβο. 

Ναι, ναι. 

Εξαιρετικό παιδί. Εξαιρετική, δεν έχω λόγια. Και πραγματικά το 'χει αυτή η κοπέλα. Σίγουρα θα ασχοληθεί με τα εικαστικά, δεν ξέρω αν θα είναι η κεραμική αυτή, αλλά σίγουρα κάτι θα κάνει με βάση αυτό. Επίσης, παιδιά που έφυγαν, δεν τα θυμάμαι, κορίτσια δηλαδή… Με την Έρρικα που έχουμε, είναι στη Θεσσαλονίκη, κι αυτή από την Αρχιτεκτονική. Την Ανδρομάχη, δεν τα θυμάμαι τα επίθετά τους, αλλά δεν το 'χω κιόλας καθόλου με τα ονόματα. Τη Δήμητρα την Κολοκοτρώνη, η οποία είμαστε και στην ίδια ηλικία, και ασχολείται εντελώς χομπίστικα, ας πούμε, αλλά παρόλα αυτά βγάζει πολύ πράγμα. Προσπαθεί και βγάζει πολύ πράγμα. Τον φίλο μου, τι να πω, τον Οράλ, ο οποίος είναι κομμωτής. Αλλά του αρέσει πάρα πολύ ο τροχός. Είναι ερωτευμένος με τον τροχό, και παρότι τον τελευταίο καιρό έχει αποσυρθεί, δεν μπορεί να κάνει μαθήματα γιατί έχει άλλες υποχρεώσεις, με ακολουθεί παντού. Και τώρα νομίζω θα ξεκινήσει, γιατί κάτι είχε βγάλει από όλα αυτά που κάνει. Τον Χάρη, δεν θυμάμαι το όνομά του, ο οποίος δούλεψε μαζί μας στο Ίδρυμα. Πολύ καλό παιδί και με δυνατότητες, αλλά δεν το προχώρησε. Εγώ πιστεύω ότι ίσως κάποια στιγμή θα το ξαναπιάσει. Ποιος άλλος, δεν ξεχνάω, τώρα αυτούς που μου έχουν μείνει κιόλας λέω. Την Άννα, η οποία, το κορίτσι αυτό φέτος, δηλαδή τη χρονιά που μας πέρασε, όσο δουλέψαμε, εξαιρετικό παιδί, νηπιαγωγός και… Τώρα κάνει το μεταπτυχιακό της, η οποία ήρθε και ήθελε να ασχοληθεί με τον πηλό, να τον μάθει κλπ. Πολύ καλό χέρι, μυαλό πολύ καλό. Πιστεύω ότι θα ξαναβρεθούμε με την Άννα να το προχωρήσει κι άλλο. Δεν νομίζω να ξεχνάω τώρα κάποιον. Τα Ψιβδέλια, τα μικρά.  Αυτοί οι άνθρωποι που τους γνώρισα, που δεθήκαμε και μέσω της δουλειάς... Φυσικά, να το, ο Γιώργος ο Τσουλουχάς, ο οποίος μου έκανε και την ιστοσελίδα. Τι να πω, δεν έχω λόγια. Δεν έχω λόγια γι' αυτό το παιδί. Όλοι, όλοι, δηλαδή όσους έχω γνωρίσει, τώρα μπορεί να ξεχνάω και κανέναν. Ακόμα και οι άνθρωποι από το Ίδρυμα, δηλαδή τώρα τι να πω για την Περσεφόνη, τον Πασχάλη, τον Αντώνη τον Βαρβατσούλια. Άνθρωποι, ρε παιδί μου, άνθρωποι. Μου θύμισαν, ας πούμε, ανθρώπους που γνώρισα στον Πειραιά, που συνεργάστηκα μαζί τους, που ακόμα επειδή είχαμε μία συνεργασία, ακόμα μιλάμε μεταξύ μας, ας πούμε, ύστερα από τόσα χρόνια, όταν ήμουν στα νιάτα μου, που λέω κι εγώ. Τι να πω, αυτοί οι άνθρωποι που ήρθα εδώ κι ήμουν ξένη και που γνωριστήκαμε μέσω της δουλειάς. Δεν θέλω να πω, είναι πολύ… Το ποσό είναι δίπλα μου σε αυτήν την πολύ δύσκολη στιγμή, και πριν από αυτό. Δίπλα μου, εκεί, να με βοηθήσουν, να μου πουν, να μου προτείνουν, να μιλήσουμε, να ακούσουν αυτές τις, που είχα στο μυαλό μου εγώ, ενώ αυτοί αγωνίζονται και για την επιβίωση και… Είναι πολύ σημαντικό αυτό. Τα παιδιά που έκαναν την πτυχιακή τους, τα κορίτσια, πρόπερσι το καλοκαίρι και έρχονταν εκεί, τα μαθήματα, κάθονταν εκεί και άκουγαν. Βλέπανε. Πολλές φορές τους καταχέριζα κιόλας ότι κάνουν βλακείες και… Ναι, με τα έτσι τους, με τα αλλιώς τους. Η Ντιάνα, εκπαιδευτικός, ήρθε να μάθει κεραμική. Κι αυτή. Πολλά, πολλά. Πραγματικά αυτούς τους ανθρώπους, όσα ευχαριστώ και να τους πω, θα είναι λίγα. Το πώς μου έχουν φερθεί, το πώς μου έχουν σταθεί, μέσα σε ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα που με γνώρισαν. Και με στηρίζουν απίστευτα, δεν έχω λόγια, μη με πιάσουν και τα κλάματα γιατί δεν θέλω. Γιατί τώρα τελευταία πολύ συχνά το παθαίνω αυτό, δεν θέλω. Όπως λέω και στην κόρη μου, λέει «Μάνα η Μαριόγκα», έχω αρχίσει... γιατί έτσι με λένε τώρα. Πριν ήμουν, για την πρώτη μου οικογένεια, τον πατέρα μου δηλαδή κι αυτό, με έλεγαν «Το Μαράκι», γιατί με τον αδερφό μου είχα δέκα χρόνια διαφορά. Και ήμουν πάντα η μικρή. Το Μαράκι, το Μαράκι, κάποια στιγμή «Εντάξει, λέω στον πατέρα μου, τι Μαράκι. Είμαι 45 χρονών, να το αλλάξουμε». Και μία μέρα πέρσι, πρόπερσι, είχε έρθει η κόρη μου και κάτι λέγαμε και μου κάνει πλάκα «Μαριόγκα». Να το, λέω, το σωστό όνομα που είμαι τώρα, Μαριόγκα.  Τέλος πάντων, και πραγματικά λέω ότι συγκινούμαι πάρα πολύ εύκολα και βάζω και τα κλάματα, και λέω έτσι κάνουν οι παππούδες και οι γιαγιάδες. Το λέω καμιά φορά, εντάξει, ΟΚ, δεν είναι κακό. Αυτοί οι άνθρωποι είναι καταπληκτικοί. Και όσους έχω γνωρίσει, ανθρώπους σε μαγαζιά, γιατί μου αρέσει και να μιλάω και με το… Και φυσικά, καλά, δεν έχω μυαλό, τον Τριαντάφυλλο τον Βαΐτση, ο οποίος τι να πω, είναι ο νονός. Καταρχήν αυτός με βοήθησε και βρήκα τον... μου σύστησε δηλαδή τον άνθρωπο που είχε τον χώρο μου. Έχουμε και μια επικοινωνία και πιο εικαστική, μιλάμε για τα έργα κλπ. Εξαιρετικό παιδί, τι να πω, και καλλιτέχνης φοβερός. Αξίζει τον κόπο να τον πλησιάσεις και να μιλήσεις για την τέχνη του. Παλεύει και αυτός, μέσα σε αυτό το… Μία τέχνη που στην Ελλάδα είναι ανύπαρκτη. Νομίζω ότι, δεν έχω δει εγώ… Μόνο τον Τριαντάφυλλο ξέρω να το κάνει αυτό το πράγμα, με το φως και τις σκιές κλπ. Δεν το έχω ξαναδεί αυτό. Είχα μείνει με το... Όταν μπήκα και είδα τη δουλειά του, έμεινα με το στόμα ανοιχτό. Λέω «Τι να σου πω, παραδίνομαι. Έλεγα ότι ξέρω, αλλά πραγματικά αυτό δεν το ήξερα το πράγμα». Εξαιρετικό παιδί και ο Τριαντάφυλλος, και η γυναίκα του, πολύ ωραίοι άνθρωποι. Δεν έχω λόγια, δεν πιστεύω να ξεχνάω κανέναν. Με αυτούς συνεργάζομαι τώρα, με στηρίζουν πάρα πολύ όλοι. Με τον λόγο τους, με το ενδιαφέρον τους, με το ότι τους βλέπω ότι ψάχνονται με την κεραμική πάρα πολύ, κι αυτό μου αρέσει. Έβαλα κι εγώ ένα σποράκι.  Τι άλλο, δεν ξέρω, αν θες κάτι άλλο εσύ να ρωτήσεις. 

Δεν ξέρω αν έχουμε χρόνο. 

[01:50:00]Ναι, αν μου πεις τι ώρα… 

Είναι μία και μισή.

Έχουμε περίπου, ένα εικοσάλεπτο περίπου.

Ωραία. 

Ναι. 

Βασικά, να μου πείτε, πολύ ωραία όλα αυτά, εν τω μεταξύ, να το κάνω και το σχόλιο. Ναι.

Να μου πείτε για τη διαδικασία που ακολουθείτε εσείς...

Στον πηλό. Ο πηλός είναι χώμα και νερό, όπως σου είπα, επεξεργασμένος πια. Τον παίρνουμε έτοιμο από αυτούς που τον διαθέτουν, υπάρχει εργοστάσιο αργιλόμαζας στην Αθήνα, στη Λυκόβρυση. Και προμηθευτές που φέρνουν, εισάγουμε, δηλαδή πηλό. Είναι ο ισπανικός, είναι η πορσελάνη, και η ισπανική και η εγγλέζικη. Εγώ, ας πούμε, δουλεύω τον ισπανικό, και γενικώς οι πηλοί μου είναι από εκεί, χρόνια τώρα. Τους έχω… Και με την αργιλόμαζα δούλευα παλιά. Δουλεύαμε παλαιότερα, ό,τι αφορά τα χρώματα πάρα πολλοί παίρναμε έτοιμα από προμηθευτές κάποια χρώματα. Εγώ μετά άρχισα να κάνω πολλές, κάναμε πολλές δοκιμές τότε, για να βγάλουμε κάποια χρώματα που θέλαμε εμείς. Σήμερα τα πράγματα είναι αλλιώς. Υπάρχουν έτοιμα χρώματα. Δηλαδή, που μπορείς να τα βάλεις όποτε θέλεις, όπως θέλεις κι όπου θέλεις. Αυτό από τη μία είναι καλό, γιατί διευκολύνει πάρα πολύ, να ανακατέψεις, να κάνεις για εμένα τουλάχιστον. Σαφώς είναι λίγο τσιμπημένες οι τιμές, αλλά μπορείς να βρεις πια και από το διαδίκτυο και πιο φθηνά πράγματα. Ανάλογα με το τι θέλεις. Υπάρχουν τα πάντα. Από υλικά, από… Ό,τι θέλεις. Βιβλιογραφίες πια κλπ. Μπορείς να βρεις και καλλιτέχνες, έχουν ιστοσελίδες. Αυτά είναι πράγματα πια που γίνονται πολύ τέτοιο. Το βασικό για εμένα είναι να εξοικειωθείς με τη φωτιά. Και από εκεί και πέρα αν θες να μάθεις τεχνικές κλπ. Όλα αυτά είναι πάρα πολύ εύκολο να τα μάθεις, και είναι και πάρα πολλά. Γιατί αυτό το υλικό σου δίνει δυνατότητα να κάνεις πολλά πράγματα. Η διαδικασία είναι η εξής: Είναι καταρχήν να δώσεις μορφή στο κομμάτι του πηλού που έχεις στα χέρια σου. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Είναι ο τροχός, είναι η πηλοπλαστική, είναι τα καλούπια. Μπορείς να δώσεις όγκο με όποιο τρόπο θέλεις, ακόμα και με το σκάψιμο. Δηλαδή, δίνεις μία εξωτερική μορφή και αρχίζεις και αφαιρείς, γιατί αυτό πρέπει να μάθουν καλά οι άνθρωποι, ότι στην κεραμική υπάρχει μια διαδικασία. Δεν μπορείς να βάλεις, να ψήσεις έναν τόνο λάσπη. Θα σου σκάσει μες στο καμίνι και δεν θα υπάρχει. Πρέπει να μάθεις όπως δίνεις τη μορφή να σέβεσαι, να αφαιρείς, να προσθέτεις, αν έχεις αφαιρέσει πολύ, για να δώσεις τη μορφή, έτσι ούτως ώστε όταν θα το βάλεις μέσα να ψηθεί, να το βγάλεις και να είναι αυτό που θέλεις. Να μη σκάσει, να μη στραβώσει η πορσελάνη, γιατί στην κεραμική έχουμε δύο ψησίματα. Έχουμε το πρώτο ψήσιμο που λέμε, που το λέμε το biscuit, η τερακότα, ας πούμε. Που είναι, ουσιαστικά γίνεται η αφαίρεση όλου του νερού και στερεοποιείται ο πηλός. Ανάλογα με το τι πηλό έχεις. Γιατί οι πηλοί χωρίζονται σε υψηλής θερμοκρασίας και χαμηλής θερμοκρασίας. Κι είναι κι οι πορσελάνες, που είναι ένα κεφάλαιο από μόνες τους αυτές. Η πορσελάνη είναι ένα κεφάλαιο μόνη της. Διαχωρίζεται λίγο από τον πηλό. Εκεί λοιπόν, ανάλογα με το τι πηλό δουλεύεις, αν είναι υψηλής ή χαμηλής θερμοκρασίας, ορίζονται οι θερμοκρασίες. Στους χαμηλούς θερμοκρασίας πηλούς, το πρώτο ψήσιμο είναι μέχρι 900 βαθμούς. Στης υψηλής θερμοκρασίας, ξεκινάμε από 1000 βαθμούς και πάνω. Δηλαδή μπορεί να φτάσει και 1200, και 1270, και 1250. Οι πορσελάνες δηλαδή, μπορεί να φτάσει η πορσελάνη, υπάρχουν και πορσελάνες που ψήνονται στους 1300 βαθμούς. 'Ετσι; Μετά, αφού το πάρουμε αυτό στερεό, το διακοσμούμε. Βάζουμε τα χρώματα.  Εμένα μου αρέσει πάρα πολύ να δουλεύω πολύ ελεύθερα με τα χρώματα. Να ανακατεύω πράγματα, να τα ξύνω, να κάνω γραμμές, να κάνω κύκλους. Μου αρέσουν κι οι μονοχρωμίες, μερικές φορές. Αλλά και πάλι, δεν είναι μονόχρωμο γιατί κάπου το χρώμα θα σου πάει πιο παχύ και θα βγει πιο έντονο, κάπου θα είναι πιο ελαφρύ και θα είναι πιο άτονο. Αυτά τα μαθαίνεις. Και πώς θα ρίξεις ακόμα το χρώμα ή αν θα το βάλεις με βούρτσα, πινέλο, σφουγγάρια. Έχεις άπειρα πράγματα να δοκιμάσεις. Εγώ σε όλους μου τους μαθητές λέω «Δοκιμάστε, μη φοβάστε καθόλου. Αφήστε τον εαυτό σας ελεύθερο. Κάντε ό,τι θέλετε». Αν θες να μάθεις κάτι συγκεκριμένο, ρωτάς και το μαθαίνεις. Αλλά ό,τι αφορά το χρώμα είναι αυτή η ελευθερία. Κι αυτό πρέπει να το βγάλεις για να νιώσεις καλά με τον εαυτό σου, να νιώσεις το χρώμα. Και μετά, να μπει μέσα στο καμίνι για να γίνει το δεύτερο ψήσιμο, που πάλι σου ορίζει τη θερμοκρασία ο πηλός σου. Δηλαδή αν έψησες 1100 βαθμούς το πρώτο ψήσιμο, το χρώμα που θα βάλεις, πάλι θα σου δώσουν, θα επιλέξεις τη θερμοκρασία. Εσύ μπορεί να θέλεις πιο χαμηλή θερμοκρασία στο χρώμα, να σου αρέσουν αυτά τα χρώματα πιο χαμηλής θερμοκρασίας. Ή υπάρχουν και τα πιο υψηλής ή μπορείς να αφήσεις τον πηλό σου και να τον φτάσεις στο όριό του, να υαλοποιηθεί από μόνος του και να σου δώσει όλο του το χρώμα, δηλαδή το τι βγάζει αυτό. Υπάρχουν και οι μίξεις των πηλών, γιατί έχουμε μαύρους πηλούς, κεραμιδί πηλούς, πορτοκαλί πηλούς. Αρκεί να είναι της ίδιας θερμοκρασίας, για να μπορέσεις να κάνεις σωστό ψήσιμο. Ανακατέματα πάρα πολλά, οπότε για χρωματικά θα σου βγουν άλλα πράγματα. Είναι άπειρα αυτά που μπορείς να κάνεις. Εγώ νομίζω ότι νέα παιδιά, και πιο μεγάλοι κλπ. που έρχονται ή θέλουν να δουν, να μάθουν κάτι για τον πηλό, θα τους έλεγα ότι ναι, θα βρουν πολύ ενδιαφέρον, αλλά το πρώτο πράγμα και το πιο βασικό που πρέπει να μάθουν είναι να μάθουν να εκφράζονται μέσα από αυτό το υλικό και να νιώσουν ελεύθεροι. Ο πηλός και οι τεχνικές οι πρώτες, αν μάθουν αυτά τα πρώτα βασικά πράγματα να… το πάχος, να αφήνουν τα χέρια τους ελεύθερα, να δίνουν μορφές, να μη φοβούνται. Γιατί όλα μπορείς να τα κάνεις σωστά. Σωστά; Στα πλαίσια αυτά που θα έχεις, θα πάρεις το αντικείμενό σου, θα πάρεις, θα το πάρεις πίσω αυτό. Είναι δικό σου. Υπάρχουν αυτά. Αυτά πρέπει να μάθεις. Τώρα, παρά πολλοί κι εμένα έρχονται, ας πούμε, στο εργαστήριο και μου λένε «Αυτή η τεχνική, εκείνη...». ΟΚ, εγώ τους λέω «Δοκίμασέ το. Πάρε, ξύσε, κάνε, ράνε. Βρες δικά σου πράγματα, βγάλε». Το να ανοίξεις αυτό εδώ και να δεις κάτι που έκανε ένας άνθρωπος που ασχολείται πεντακόσια χρόνια... «Εγώ θέλω να κάνω αυτό». Δεν μπορεί, δεν γίνεται παιδιά αυτό το πράγμα. «Δούλεψέ το». Δεν πειράζει, ας μην πάρεις κούπες που έχεις στο μυαλό σου να φτιάξεις ή, ξέρω γω, πιατέλες την πρώτη φορά. Θα πάρεις μετά, σιγά σιγά. Αλλά βγάλε πράγματα, νιώσε. Νιώσε αυτήν την ελευθερία της έκφρασης. Αυτό είναι το πιο σημαντικό, όταν έρχεσαι σε επαφή με το υλικό. Όλα τα άλλα μπορείς να ανοίγεις και να δεις και τεχνικές και σεμινάρια γίνονται, που μπορείς να συμμετέχεις, και στους αγρούς και στα λιβάδια, γίνονται πια άπειρα πράγματα. Βέβαια, αυτός που αναλαμβάνει να έχει ομάδες που δείχνει πράγματα με την κεραμική, ψησίματα κλπ. κι αυτός κάνει μία τεχνική, κάποια αυτά, με χρώματα που κάνεις, ας πούμε, διακοσμήσεις κλπ. Πώς θα κολλήσεις, αυτά όλα είναι μέσα στα… Είναι μια δύσκολη τέχνη η κεραμική, δεν είναι εύκολη.  Πολλή κούραση. Αλλά έχει και πολύ ωραία αποτελέσματα. Οπότε η επιλογή είναι του κάθε ανθρώπου, τι θέλει να κάνει και πώς θέλει να το χειριστεί. Είναι πολύ τυχεροί οι νέοι άνθρωποι που τους δίνεται η ευκαιρία, δηλαδή μαθαίνεται αυτό το πράγμα τώρα, και μπορούν να μπουν σε εργαστήρια και να μάθουν κλπ. Αλλά για εμένα το πιο σημαντικό είναι να γίνει, να μπει η κεραμική ως εικαστική τέχνη στα πανεπιστήμια και στα [02:00:00]σχολεία. Για εμένα είναι… Πέρασαν πάρα πολλοί κεραμίστες μεγάλοι. Εδώ έχουμε ανθρώπους, και ο Μώραλης. Δεν υπάρχει καλλιτέχνης που να μην έχει ασχοληθεί με τον πηλό. Άμα κάτσετε και το ψάξετε. Πικάσο. Του Πικάσο του είχαν χώρο σε εργαστήριο και πήγαινε και δούλευε εκεί. Υπάρχουν μαρτυρίες γι' αυτά. Πέθαναν, δηλαδή, υπάρχουν εδώ άνθρωποι που έδωσαν τη ζωή τους στην κεραμική. Μας πήγαν κι εμάς μπροστά με το έργο τους, και πέθαναν με αυτό το παράπονο οι άνθρωποι, ότι «Ρε παιδιά, μια σχολή», ας πούμε. Πρέπει να γίνει αυτό το πράγμα. Υπάρχουν πια άνθρωποι που μπορούν να δώσουν πάρα πολλά πράγματα. Ελπίζουμε. Εγώ θέλω να το βάλω, και σε άλλους συναδέλφους, πρέπει να το κάνουμε αυτό το πράγμα. Δεν γίνεται. Ας ελπίσουμε ότι θα γίνει. Όχι μόνο να ελπίζουμε βέβαια, αλλά να βάλουμε κι εμείς το χέρι μας. Γιατί καλή η ελπίδα, αλλά αν δεν το κάνεις, αν δεν βοηθήσουμε όλοι, αν δεν βάλουμε πλάτη, δεν γίνεται παιδιά. Δεν υπάρχουν αυτά τα πράγματα. Πρέπει να βάλεις πλάτη. Να βάλεις πλάτη. Και όλοι είμαστε πολύ κουρασμένοι. Και ναι μεν λέμε, αλλά δυσκολευόμαστε στην πράξη πάρα πολύ. Έχουμε κουραστεί όλοι νομίζω. Αυτά. Έχεις κάτι άλλο να ρωτήσεις; 

Τελευταία παρένθεση, το χωριό στη Θάσο πώς το έλεγαν;

Λιμενάρια.

Ωραία.

Ναι.

Τα Λιμενάρια, ναι. Ωραία, όχι, δεν έχω κάτι άλλο να ρωτήσω.

Τώρα αν κάτι, δεν νομίζω να έχω αφήσει κάτι.

Αυτό θα έλεγα, αν έχετε κάτι να προσθέσετε εσείς.

Όχι.

Αν σας έρχεται κάτι, οτιδήποτε.

Τώρα δεν μου έρχεται κάτι στο μυαλό. Νομίζω ότι τα πιο σημαντικά τα είπα, τώρα όλα τα άλλα εντάξει, μπορεί να είναι κάτι που έτυχε. Εντάξει, έτυχε όμως, το θέμα είναι το αποτέλεσμα. Το αποτέλεσμα είναι σε αυτά όλα που είπα. Και σε αυτά που είμαι. Γιατί αυτό είμαι, αυτά που είπα, αυτό είμαι. Έτσι λειτουργώ στη ζωή μου εγώ, κι εντάξει, είναι ένα τίμημα που το έχω πληρώσει πολύ ακριβά, αλλά δεν με νοιάζει πια. Γιατί έκανα αυτό που ήθελα εγώ. Μπορεί να έκανα λάθος επιλογές, μπορεί να μη μου πήγαν όλα τέλεια. Δεν με απασχολεί και… Δεν με απασχολεί το θέμα χρήματα, ας πούμε, στη ζωή μου, θα ήταν κάπως αλλιώς. Δεν το είχα και πολύ στόχο να κάνω λεφτά στη ζωή μου. Αλλά νομίζω ότι έκανα πολλά, από αυτά που ήθελα, και εύχομαι στον εαυτό μου να κάνω κι άλλα. Το εύχομαι αυτό. Δεν νομίζω, αυτά. 

Πώς νιώθετε τώρα, μετά από την αναδρομή και… 

Η αλήθεια είναι ότι τον τελευταίο καιρό κάνω πάρα πολλές αναδρομές στη ζωή μου, και στην προσωπική και στην καλλιτεχνική. Με κάνει να νιώθω πάρα πολύ καλά. Και ξέρεις, είναι μεγάλη βοήθεια γι' αυτά που θέλεις να κάνεις στο μέλλον. Γιατί ανασύρονται μνήμες, οι οποίες για τους άλλους μπορεί να είναι, εντάξει. Να είναι, πώς το λένε, να βρω τη λέξη, συγγνώμη.

Ναι, ναι. 

Να μάθουν ή να χρησιμοποιήσουν αυτό που λες για κάτι που θέλουν εκείνοι. Όμως για εμένα, όταν λες όλο αυτό που έχεις περάσει, όλο αυτό που έχεις ζήσει και ανασύρονται και πράγματα από μέσα σου, είναι εξαιρετικό εφόδιο. Με βοηθάει μάλλον, παρά πολύ, γι' αυτά που θέλω να κάνω στη συνέχεια.  Είναι πάρα πολύ σημαντικό να ανασύρεις εμπειρίες, ακόμα κι ανθρώπους που ήρθες σε επαφή μαζί τους. Βγαίνουν πράγματα. Μπορεί να δεις κάτι που έφτιαξες, δηλαδή μες στο μυαλό σου την εικόνα ενός... σε ένα σεμινάριο με έναν άνθρωπο που ήσουν, και εκεί να δεις κάτι που θα σε βοηθήσει να φτιάξεις ή να δημιουργήσεις κάτι καινούριο. Είναι πολλά πράγματα. Αυτά είναι πολύ σημαντικά για εμένα. Εγώ τα θεωρώ πάρα πολύ σημαντικά και πάρα πολλές φορές κάνω αναδρομή πίσω. Τον τελευταίο καιρό, επειδή κάνω ψυχοθεραπεία κι ανασύρω πολλά πράγματα από την προσωπική μου ζωή, με έχουν βοηθήσει πάρα πολύ να πω «Αυτό είμαι και δεν υπάρχει άλλο. Το έκανα τότε γιατί έτσι έπρεπε να γίνει», και να μην μπλέκω αυτά τα πράγματα στο μυαλό μου. Το ίδιο ισχύει κι όταν μιλάς για αυτήν την τέχνη σου, την υπόστασή σου αυτή. Γιατί θέλει, τώρα, δεν ξέρω, καλώς ή κακώς, εγώ νιώθω ότι είχα δύο κομμάτια στη ζωή μου πολύ σημαντικά, δύο κύκλους. Ο ένας ήταν αυτός, ο εικαστικός, η τέχνη μου, ο πηλός, οι άνθρωποί της, και το άλλο ήταν η πρώτη μου οικογένεια, η δεύτερη, τα παιδιά μου, οι σύντροφοί μου, οι φίλοι μου οι άλλοι, που δεν είχαν σχέση με την κεραμική κι έπαιξαν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου. Τους αγαπώ και με αγαπάνε, έχω φίλους από… Η καλύτερή μου φίλη, ας πούμε, είναι από το λύκειο. Κι είμαστε μαζί ακόμα, έχουμε επαφή, έχουμε… Και τους άλλους μου βέβαια, που στην πορεία της ζωής μου δέσαμε, πολύ σημαντικό ρόλο. Και εγώ και αυτοί. Και για εμένα δηλαδή, η παρουσία τους στη ζωή μου και εγώ για εκείνους. Έχω μια δισυπόστατη κατάσταση. Πολλές φορές, όταν έχεις αυτούς τους δύο κύκλους να τους παλεύεις, το χάνεις λίγο, χάνεις και… Μπορεί να κάνεις και λάθος επιλογές, περισσότερες από όσες μπορείς. Εν πάση περιπτώσει, δεν πειράζει. Όλα είναι μία εμπειρία στη ζωή μας, έτσι πρέπει να τα δούμε. Εγώ πάντα, παρότι νιώθω πολλή κούραση, νιώθω να έχω κουραστεί, παρόλα αυτά, μέσα από όλα αυτά που έχω ζήσει, πάντα έχω την τάση να βλέπω το καλύτερο, δηλαδή να βλέπω πράγματα που είναι τα καλύτερα. Αυτό το πράγμα κάνω. Ακόμα και τώρα, με αυτό που μου έχει τύχει, με τον καρκίνο, λέω κοίταξε, αν αυτό το πράγμα δεν το... παρότι και τον πατέρα μου από καρκίνο τον έχασα, και τον αδερφό μου πριν από μερικά χρόνια από καρκίνο. Λέω κοίταξε. Όμως έχει μεγάλη διαφορά να το περνάς εσύ αυτό, έτσι; Πολύ μεγάλη. Και μέσα από αυτό ακόμα, λέω ότι μου συνέβη για κάποιο λόγο. Έχω έναν άλλο δρόμο πια για τη δουλειά μου, κι αυτό εξαιτίας του καρκίνου έγινε. Και με βοήθησε πια να δω ποια είναι τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή μου. Και μέσα από αυτά αντλώ πολλή δύναμη για να… Όπως, θυμάμαι μία φορά στον ογκολόγο μου τώρα, χάθηκε η ανισορροπία μου, λέει, των κυττάρων σου. Κάποια κύτταρα σου δεν τα πρόσεξες πολύ καλά, επαναστάτησαν και η επανάστασή τους είναι προς εσένα, όχι προς κάτι άλλο, γιατί είναι δικά σου κι αυτά. Οπότε, τι θα κάνεις; Αυτά που σου στέκονται, οι στρατιώτες κύτταρα, μου λέει, που σου στέκονται και είναι με το μέρος σου, πρέπει να τα τροφοδοτήσεις με ό,τι καλύτερο έχεις για να πολεμήσουν του επαναστάτες, που στράφηκαν εναντίον σου. Τους υπηκόους που στράφηκαν εναντίον σου. Μου άρεσε πάρα πολύ αυτό. Γι' αυτό, μου λέει, πρέπει να τρέξεις πολύ γρήγορα. Αυτό. Να πολεμήσω με τον δικό μου τρόπο αυτούς τους επαναστάτες, μπορεί να τους κάνω και φίλους μου, να τους φέρω στον ίσιο δρόμο, δεν ξέρω. Μπορεί. Και το δουλεύω έτσι. Δηλαδή μέσα κι απ' αυτό ακόμα, που είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί. Πραγματικά δηλαδή, δεν παίζεται. Νιώθεις απίστευτα αδύναμος και μικρός. Και όσοι λένε, βγάζουν, ξέρω γω, διάφορα, πόσο δυνατοί είναι και… Δεν υπάρχουν αυτά παιδιά. Όταν ακούς ότι έχεις καρκίνο, είναι, νιώθεις όχι αδύναμος. Άσε τώρα.  Αλλά μετά είναι αλλιώς, αρχίζεις και δουλεύεις αλλιώς, αν θέλεις να ζήσεις. Αλλιώς δεν βγαίνει. Εν πάση περιπτώσει, έτσι το παλεύουμε τώρα. Αυτό. Εγώ έχω αυτό στη ζωή μου, ότι μέσα από κάθε δυσκολία, μέσα ακόμα κι από… Δηλαδή και τα λάθη μου ακόμα, τα δουλεύω με αυτόν τον τρόπο. Δηλαδή προσπαθώ να δω τι καλύτερο μπορώ να κάνω. Τι βγαίνει καλύτερο από [02:10:00]αυτήν την ιστορία. Έτσι το έχω στο μυαλό μου, από πολύ μικρή αυτό. Και ίσως γι' αυτό, και σε πολύ δύσκολες καταστάσεις, κράτησα τις ισορροπίες μου. Αυτά.

Ωραία. Πολύ ωραία. 

Ελπίζω να το κάλυψα το θέμα όλο.

Δεν το συζητώ.

Νομίζω ότι το κάλυψα όλο, έτσι; Ωραία.

Ευχαριστώ πάρα πολύ.

Εγώ σε ευχαριστώ.

Ευχαριστώ πάρα πολύ.

Εγώ σε ευχαριστώ, γιατί μου έδωσες αυτήν τη φοβερή ευκαιρία. Ήθελα πολύ να το κάνω αυτό, ξέρεις. Κι όταν σε είδα στο Facebook, να σου πω την αλήθεια, να το ξέρεις δηλαδή τώρα, για εσένα το λέω αυτό. 

Ναι, ναι.

Αυτό το κατεβατό που έγραψες, μου άρεσε πάρα πολύ. Γιατί τελευταία βλέπω ότι οι άνθρωποι γράφουν, καταρχήν οι περισσότεροι δεν γράφουν. Στέλνουν αυτές τις φατσούλες, το έχω μάθει κι εγώ και το κάνω και λέω στον εαυτό μου «Καλέ, τι κάνεις εκεί πέρα;». Αντί να πω πόσο χαρούμενη είμαι σήμερα. Μου άρεσε πάρα πολύ αυτό που έκανες, που έγραψες αυτό το κατεβατό. Και γι' αυτό σε πήρα. Γιατί κι άλλοι μου στέλνουν κάτι χαζά «Θα σου κάνουμε, θα έχεις περισσότερους followers». Τώρα λέω, τι περισσότερους; Δηλαδή, εντάξει. Δεν είναι κάτι που με αφορά. Σαφώς μου αρέσει να βρίσκω ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τη δουλειά μου και μπορώ να συζητήσω μαζί τους, αλλά τώρα ξαφνικά να πάω σε μία κυρία που μου λέει ότι «Θα σου φτάσω τους 1000 followers» εντάξει, δεν με εντυπωσιάζει πάρα πολύ. Αλλά μου άρεσε πάρα πολύ που έγραψες αυτό και έγραψες από κάτω «Συγγνώμη για το κατεβατό». Λέω, κέρδισες τη δουλειά σου έτσι. Και γι' αυτό σου έστειλα και αυτή την απάντηση, να ξέρεις. Λέω πρέπει να καταλάβουν οι άνθρωποι ότι επικοινωνούμε με άλλους τρόπους. Εντάξει, με τον λόγο μας, τον γραπτό, ίσως και τον προφορικό. Αυτό το πράγμα να στέλνουμε εικονίδια συνεχώς, εντάξει, εμένα δεν μου πάει, δεν είναι της δικής μου συνομοταξίας, τέλος πάντων, της δικής μου γενιάς ίσως, δεν ξέρω. Έτσι να ξέρεις ότι χάρηκα πάρα πολύ που το έκανα αυτό. Ελπίζω να παίξει αυτό το πράγμα, δηλαδή να καταλάβει, να ανοίξει να ακούσουν οι άνθρωποι κι εμένα και τους άλλους. Νομίζω θα βοηθήσει πάρα πολύ αυτό.

Σίγουρα.

Αυτά.