Καλησπέρα σας, θέλετε να μας πείτε το όνομά σας;

Ναι, ονομάζομαι Φατμέ.

Είναι Δευτέρα 26 Ιουλίου του 2021, είμαστε στην Ξάνθη με την κυρία Φατμέ, εγώ ονομάζομαι Κόντε Βενιαμίν και είμαι ερευνητής του Istorima και ξεκινάμε. Κυρία Φατμέ θα θέλατε να μας αφηγηθείτε τα παιδικά σας χρόνια;   

Ναι θα ξεκινήσω από ένα τραυματικό γεγονός για εμένα. Ήμουνα γύρω στα 5-6, 4-5 βασικά και πήγαινα νήπια, ένα πρωινό φέρανε καινούργια παιχνίδια στο νηπιαγωγείο και μας είχαν χωρίσει σε ομάδες όπου έπρεπε κατά σειρά να παίξουμε. Είχα καταλάβει πως είμαι από τα πρώτα παιδιά που θα έπαιζαν ήτανε παιχνίδια με καθισματάκια όπου ήταν είτε κομμωτικής παίζαμε ανά δυάδες είτε για τα αγόρια που ήτανε μαστορικά βίδες και λοιπά, έτσι λοιπόν κατά τη διάρκεια της συμφωνίας με τη δασκάλα μας είπε πως το τέλος της ώρας πριν πάμε να παίξουμε θα σχηματίσουμε 2 γραμμές όπου θα χωριστούμε σε αναλογία με δυάδες. Εκεί λοιπόν κατά τη διάρκεια που μας επέτρεψε να τρέξουμε και να παίξουμε ένα κοριτσάκι με έσπρωξε και έπεσε ένας πίνακας που είχαμε. Έπειτα πήγα κάθισα εγώ μιας που είχα προτεραιότητα και κάποια στιγμή νιώθω την δασκάλα μου να με πιάνει από τα μαλλιά και να με σηκώνει απο το κάθισμα και να χαστουκίζει επειδή είχε πέσει ο πίνακας και αναφέρθηκε το όνομά μου πως ήμουν εγώ αυτή που το έριξα και το έσπασα και έπρεπε να αναλάβω την ευθύνη μου παρ’ αυτά εγώ δεν ήμουνα υπαίτια για αυτό το γεγονός. Αυτό πιστεύω συνέβη γιατί ήμουνα το μόνο μουσουλμανόπαιδο στην τάξη μου φυσικά τότε δεν αντιλήφθηκα αυτό το γεγονός ότι ήταν ρατσισμός, γιατί δεν ήξερα την έννοια του ρατσισμού. Επομένως μεγαλώνοντας κατάλαβα πως οφειλόταν σε κάτι τέτοιο, γιατί πάντα ήμουνα ένα απόμερο, ένα απόμακρο παιδί μέσα σε αυτή την κοινότητα της τάξης του νηπιαγωγείου και μετά από το χαστούκι που έφαγα αποσύρθηκα στην αυλή του νηπιαγωγείου και επειδή μέναμε λίγο παραπάνω 2 στενά πιο πάνω πέρασε ο μπαμπάς μου εκείνη την ώρα και με είδε που έκλαιγα με ρώτησε τι συνέβη και γιατί είχα πλαντάξει στο κλάμα του απάντησα και του ανέφερα αυτό που είχε συνέβη. Ευτυχώς δεν ήτανε αδιάφορος και προσπάθησε να... επενέβη με τον δικό του τρόπο στην όλη κατάσταση αν και δεν υπήρξε κάποια ενημέρωση ήταν πολύ τυχαίο το γεγονός αυτό το ότι παραβρέθηκε ο πατέρας μου εκείνη τη στιγμή έξω από το σχολείο μου. Έγινε ένας μικρός ο σαματάς, πάραυτα δεν κινηθήκαμε νομικά ως οικογένεια σε αυτή τη δασκάλα όπως το συναντάμε σήμερα, πέρασε κάπως αδιάφορα και η δασκάλα συνέχισε να είναι δασκάλα μου, με πιο προσεκτικό τρόπο και διακριτικό και εγώ σαν παιδί έχασα τον αυθορμητισμό μου και ήμουνα πιο προσεκτική στις ενέργειές μου και με τις σχέσεις που ανέπτυξαν μέσα στο νηπιαγωγείο. Ακόμα και σήμερα που συναντάω αυτή τη δασκάλα έχει αποτυπωθεί στην μνήμη μου και δεν μου βγαίνει ούτε να τη χαιρετήσω ούτε να τη [00:05:00]ρωτήσω τι κάνεις και λοιπά. Μεγαλώνοντας στο δημοτικό ήμουνα σχεδόν με όλα τα ίδια τα παιδιά που ήμασταν στο νηπιαγωγείο οπότε είχα μία οικεία σχέση επειδή η Ξάνθη είναι μικρή πόλη και κάθε γειτονιά είχε το σχολείο της και το νηπιαγωγείο. Ήμασταν κάπως γνωστά, ήταν για μένα άγνωστο το περιβάλλον ανέπτυξα κάποιες σχέσεις μου από το νηπιαγωγείο, στο δημοτικό εξελίχθηκαν άλλες έγιναν καλύτερες, άλλες έμειναν ουδέτερες. Αυτό οφειλόταν κυρίως στην κοινωνική, άνηκα κοινωνικά στο χαμηλό επίπεδο οπότε και ίσως επειδή ήμουνα μουσουλμανόπαιδο και το 99,9% ήταν στην τάξη μου χριστιανοί ήμασταν νομίζω 2 παιδιά μόνο, διότι στο δημοτικό τα παιδιά συνήθιζαν να πηγαίνουν σε μειονοτικό Δημοτικό, επομένως το ποσοστό ήταν πολύ χαμηλό των μουσουλμάνων σε ελληνικό δημόσιο σχολείο και εγώ ήμουν ένα από αυτό το 2%. Επομένως ήμουνα δεν με κάναν τα παιδιά πολύ παρέα, ήμουνα με συγκεκριμένα άτομα. Έπειτα ευτυχώς στο δημοτικό η δασκάλα μου ήταν πάρα πολύ καλή ακόμα και σήμερα έχουμε πολύ καλές σχέσεις, βοήθησε τη μαμά μου να μάθει ελληνικά μέσα από κάποια κάποια σεμινάριο ενημερωτικά, εκπαιδευτικά την ένταξε να συμμετάσχει στο σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων οπότε και η μητέρα μου σιγά-σιγά άρχισε να κοινωνικοποιείται και να μαθαίνει καλύτερα την ελληνική γλώσσα, γράφτηκε σε εσπερινό γυμνάσιο και έπειτα Λύκειο. Επομένως και η δικιά μου μαμά ξεκίνησε να λαμβάνει χώρα στο δημοτικό. Πάραυτα και εκεί αντιμετώπισα ένα ρατσιστικό γεγονός όπου ένας συμμαθητής μου κατά τη διάρκεια κάποιου διαλείμματος, τον οποίο επίσης δεν είχαμε καμία απολύτως σχέση, ούτε φιλική ούτε ουδέτερη, απλά αδιάφορη, σε ένα διάλειμμα λοιπόν παίζαμε τα παιδιά που έκανα παρέα στην αυλή του σχολείου όποιος κάποια στιγμή τον βλέπω να έρχεται από απέναντι μου με επιθετικό τρόπο και εγώ τρομαγμένη κολλημένη στα κάγκελα γιατί δεν είχα μέρος να ξεφύγω, έρχεται και με πιάνει απ’ τους ώμους μου και με κολλάει στα κάγκελα ο συγκεκριμένος άνθρωπος λέγοντας μου: «Τι δουλειά έχω εγώ στην Ελλάδα και να πάω στη χώρα που ήρθα» επόμενως… Επομένως κάπως με είχε καταβάλλει και τι πια είχα φτάσει έκτη δημοτικού, πέμπτη και το συγκεκριμένο παιδί με είχε κολλήσει τέλος πάντων στα κάγκελα και προφανώς δεν φταίει ούτε ο ίδιος, ίσως οι γονείς που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τα παιδιά. Γιατί τι γνώσεις να έχει ένα παιδί πέμπτη δημοτικού περί ιστορίας, οπότε ήταν ένα ακόμα τραυματικό γεγονός για εμένα. Με το πέρας του χρόνου και με την υποστήριξη της δασκάλας μου και των γονιών μου έμαθα να μου είναι κάπως αδιάφοροι αυτοί οι άνθρωποι και προφανώς να τους απομακρύνω από την καθημερινότητά μου. Δυστυχώς όμως δεν διαγράφονται εύκολα από τη μνήμη τα πράγματα. Στη συνέχεια λοιπόν πάλι ήμουνα ένα από τα ήρεμα παιδιά, τα όχι τόσο συμμετοχικά στις, ούτε στα πάρτι ήμουν προσκεκλημένη ούτε σε διάφορες δραστηρ[00:10:00]ιότητες που συμμετείχανε. Έπειτα κατά το γυμνάσιο με πάλι ευτυχώς γνώρισα κάποια παιδιά, τα οποία η κολλητή μου όπου είναι μέχρι και σήμερα. Είναι χριστιανή και η αλήθεια είναι πως και οι 2 κολλητές μου είναι χριστιανές και δεν έχω νιώσει καμία στιγμή κατηγοριοποίηση περί θρησκείας και περί πολιτισμού. Σε οικογενειακό υπόβαθρο έχω αντιληφθεί ρατσιστικές ιδεολογίες, αλλά ευτυχώς οι φίλες μου έχουν παραμείνει ανεπηρέαστες γιατί ακόμα και στο οικογενειακό πλαίσιο έχουν σχηματίσει ανεξάρτητη άποψη περί πραγμάτων. Επομένως είχα μία, οι  φιλικές μου σχέσεις άρχισαν να αναπτύσσουν σε καλύτερο επίπεδο μετά το γυμνάσιο και λύκειο και πλέον ως φοιτήτρια και αφού πέρασα Αθήνα μετά τις Πανελλήνιες σιγά-σιγά γνώριζα και νέο κόσμο ήμουν ήδη κοινωνικός άνθρωπος μετά το γυμνάσιο συμμετείχα σε διάφορες εθελοντικές ομάδες όπως είναι το Σώμα Ελληνικού Οδηγισμού ταξιδεύαμε σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Επομένως σιγά-σιγά καταλάβαινα πως δεν είναι μόνο η μειονότητα δεν είναι μόνο η Ξάνθη είναι και όλη η υπόλοιπη Ελλάδα που άλλοι ξέραν άλλοι όχι τι είναι μουσουλμάνος και τι Πομάκος και ότι δεν είμαστε Τούρκοι και ούτε ανήκουμε στην Τουρκία για να επιστρέψουμε εκεί. Είμαστε έλληνες πολίτες, δυστυχώς ακόμα και στην Αθήνα που πέρασα υπήρξαν στιγμές που έπρεπε να εξηγήσω τι είμαι και πώς είμαι και από πού είμαι και γιατί με λένε έτσι, γιατί έχω διαφορετικό όνομα από αυτό που έχω και δεν  με λένε Μαρία ή οτιδήποτε άλλο.

Επίσης πολλές φορές μπήκα στη διαδικασία να εξηγήσω την ποσόστωση της μειονότητας γιατί διευκολυνόμαστε να σας πω ούτε εγώ το ξέρω γιατί είναι πράγματα ιστορικά και δεν με απασχολούν πολύ απλά ξέρω πως δεν τρώμε κανενός θέση, κανενός παιδιού και ας μπαίνουμε με πιο εύκολο τρόπο στις Πανελλήνιες γιατί και εμείς αν δεν συνέβαινε αυτό πιστεύω δεν θα σπουδάζουμε, δεν θα μορφωνόμασταν, δεν θα εξελισσόμασταν και πόσο μάλλον δεν θα γινόμασταν ίσοι και όμοιοι γιατί εμείς δεν έχουμε ως μητρική την Ελληνική μόνο αλλά έχουμε και την Πομακική, παραπλεύρως μαθαίνουμε και την τουρκική γιατί υπάρχουν τα τουρκικά μειονοτικά σχολεία, γιατί υπάρχουν ερεθίσματα τούρκικα, είναι γειτονική χώρα, έχουμε κοινή θρησκεία με την Τουρκία επομένως έχουμε αρκετά κοινά αλλά δεν είμαστε ίδιοι αυτό και τα ονόματά μας επίσης είναι ίδια κοινά αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε ίδιοι. Επομένως και στην Αθήνα πολλοί ήτανε ανίδεοι τι είναι Θράκη νόμιζαν ότι είναι Τουρκία. Επίσης με έχει κουράσει το γεγονός ότι πρέπει να εξηγώ και να ενημερώνω και να αποδεικνύω το είναι μου σε αυτή τη χώρα και ας είμαι Ελληνίδα και γράφει η ταυτότητά μου «Έλληνας πολίτης». Επομένως  είναι ένας συνεχής αγώνας ο οποίος πρέπει να τον κάνω συνέχεια και να μάθω να ζω με αυτό.

Η καταγωγή σας είναι πομακική απ’ ότι μας είπατε πριν, αναφε[00:15:00]ρθήκατε στον πομακικό πολιτισμό και την κουλτούρα. Θα ήθελα να σας ρωτήσω κάποια πράγματα όσο αναφορά για κάποιες παραδόσεις που έχουν επάνω στα χωριά και αν τα έχετε προλάβει και εσείς ή αν τα έχετε ζήσει με κάποιο τρόπο αν θα θέλατε να μας τα αφηγηθείτε να μας βάλετε μέσα στον πολιτισμό. Το πρώτο που θα ήθελα είναι αν μπορείτε να μας εξηγήσετε το τι ακριβώς είναι το Εντερλέζι.   

Να σας πω αρχικά όπως να δεν είμαι παιδί μεγαλωμένο στο χωριό ποτέ δεν έχω πολλά ερεθίσματα πολιτιστικά και είμαι ένα παιδί που μεγάλωσε στην πόλη, γιόρτασα και τα Χριστούγεννα όπως σας προείπα οι φίλες μου είναι χριστιανές και οι 2, έχω γιορτάζει και Χριστούγεννα έχω πάει και εκκλησία έχω πάει και σε ανάσταση, έχω αλλάξει πιο πολύ να σας πω την αλήθεια αλληλοεπιδρώ με τα χριστιανικά έθιμα παρά μετά μουσουλμανικά-πομακικά, διότι ως οικογένεια έχουμε ένα πολύ πολύ στενό οικογενειακό μουσουλμανικό περίγυρο που μας περιβάλλει. Οικογενειακά συνηθίζαμε μία φορά στο τόσο να ανεβαίνουν στις Θέρμες όπου γιορτάζεται το Εντερλέζι πολύ, είναι μία πολύ σημαντική γιορτή για το συγκεκριμένο χωριό τις Θέρμες όπου εκεί θυμάμαι να ανεβαίνουμε τους γονείς μου και τα αδέρφια μου και να πηγαίνουμε μία βόλτα στα θερμά λουτρά, να βγαίνουμε φωτογραφίες με διάφορα πράγματα όπως ήτανε να ανεβαίνουμε πάνω στην πόνυ, υπήρχαν διάφοροι άνθρωποι εκεί πέρα που γινόταν κάτι σαν πανηγύρι μικρό, άλλα πολιτισμικά δρώμενα...

Το Εντερλέζι σαν Εντερλέζι τι σηματοδοτεί;

Την πρωτομαγιά σηματοδοτεί με το παλιό ημερολογιακό καθεστώς, το γιορτάζουμε αντί για πρωτομαγιά, εμείς το γιορτάζουμε 6 Μαΐου και το συμβολίζουμε και το ονομάζουμε Εντερλέζι.

Ένα άλλο πολιτισμικό δρώμενο που γιορτάζω εγώ με την οικογένειά μου είναι το Μπαϊράμι όπου και το Σέικερ και το Κουρμπάν. Όπου στο ένα στο σέικερ μοιράζουμε γλυκά φτιάχνουμε γλυκά και λοιπά καλούμε κόσμο το σπίτι μας, τους κερνάμε, τρώμε παρέα. Και στο Κουρμπάν συνήθως παλιότερα το κάνουμε αυτό σφάζαμε ένα μικρό ζώο και το μοιράζουμε σε φτωχές οικογένειες. Τώρα πια είτε δίνουμε χρήματα γιατί υπάρχουν και συμβάλλουμε ας πούμε σε ένα μεγαλύτερο ζώο και μεγαλύτερη ποσότητα κρέατος το οποίο πάλι διανέμεται σε κάποιες φτωχές οικογένειες το θεωρούμε πιο αποτελεσματικό, γιατί εμείς δόξα τω Θεώ δεν μας λείπει τίποτα. Αυτά ως προς τα πολιτισμικά γεγονότα.

Θα ήθελα να σας ρωτήσω αν έχετε ακουστά το «Momchket kamen»;

Όχι…

Οκ, έχετε κάποιο παραμύθι που να σας έλεγε ο παππούς σας ή η γιαγιά σας κτλ που θα θέλατε να το μοιραστείτε μαζί μας;   

Να σας πω την αλήθεια αυτή τη στιγμή δεν θυμάμαι κάποιο συγκεκριμένο παραμύθι απλά θυμάμαι κάποιες στιγμές όπου πήγαινα στο χωριό όταν ήμουν αρκετά μικρή γιατί η μητέρα μου διατηρούσε ακόμα σχέσεις με τους γονείς της. Επομένως πήγαινα στο χωριό τα καλοκαίρια και καθόμουνα περνούσα πολύ χρόνο με τον παππού μου, θυμάμαι ότι μου διηγούνταν διάφορα, διάφορους μύθους οι οποίοι υπάρχουν και στα ελληνικά διδάσκουν το καλό, διδάσκουν το κακό και διάφορα άλλα πράγματα ηθικά και έννοιες κάποιο συγκεκριμένο παραμύθι δεν θυμάμαι για να σου τ’ αφηγηθώ τώρα. [00:20:00]Μπορώ όμως να σας περιγράψω μερικές στιγμές με τον παππού μου που παραμένουν αξέχαστες.

Πολύ ευχαρίστως…

Θυμάμαι χαρακτηριστικά πηγαίναμε κάθε πρωί 6:00 με ξυπνούσε όσο ήμουν εκεί και ξεκινούσαμε να αρμέγουμε παρέα τις αγελάδες μετά πηγαίναμε στην αυλή του στο μπαχτσέ του και καθόμασταν. Μου μιλούσε πολλές φορές τούρκικα και ήταν ο άνθρωπος που ξεκίνησα να μπαίνω στη διαδικασία να μαθαίνω τούρκικα γιατί μου είχε πει: «Άσχετα τι είμαστε και από πού καταγόμαστε, από την Ελλάδα καταγόμαστε, ό,τι μαθαίνει κανείς καλό είναι ακόμα και τούρκικα και ας μας κατατάσσουν μετά ως Τούρκους» και έτσι ξεκίνησα να μαθαίνω την τουρκική γλώσσα, ερεθίσματα του παππού μου αλλά φυσικά και μου μιλούσε πομάκικα γιατί και τα τουρκικά πολύ σπαστά τα ήξερε. Περνούσαμε πολλές ώρες στο μπαχτσέ του, μου διηγούνταν διάφορες ιστορίες διάφορα γεγονότα από τον προπάππου του, από τους πολέμους, από τον παππού του, επίσης με διάφορα φυτά μου έφτιαχνε στεφάνια, μου είχε φτιάξει μία φορά από ζαχαροκάλαμο φλογερά και παίζαμε με τις ώρες. Ήτανε κάτι πολύ σπουδαίο για εμένα, δεν θα διαγραφεί από τη μνήμη μου. Αυτό…

Γενικά αφού κλείσατε με την φλογέρα και είναι έτσι χαραγμένο στο μυαλό σας. Θυμάστε μήπως κάποιο τραγούδι που τυχόν λέγατε και θέλετε να μας το αφηγηθείτε ή να μας το τραγουδήσετε ό,τι θέλετε;

Όχι δεν θυμάμαι καθόλου…

Όμορφα. Γενικά οι Πομάκοι έχουν μια πολύ ξεχωριστή κουζίνα, πλούσια σε υδατάνθρακα μήπως ξέρετε κάποια συνταγή που θέλετε να μας την πείτε;     

Ναι μιας που είμαι πολύ καλή στο να τρώω. Λοιπόν αρχικά, αρχικά τρώνε πολύ ζυμάρι γιατί υδατάνθρακα μάλλον γιατί το παράγουν κιόλας είναι μία από τις κύριες πηγές τους όπως είναι το αλεύρι, το καλαμπόκι, όπως είναι το ρύζι, όπως είναι τα φύλλα τα φύλλα τα ζυμαρικά που φτιάχνουν χειροποίητα ο τραχανάς ο κόκκινος, ο άσπρος, υπάρχουν διάφοροι περίοδο οι οποίοι τους φτιάχνουν μόνοι τους γιατί έχουν περάσει χειμώνες όπως ξέρετε ιστορικά οι τελευταίες μπάρες κατέβηκαν το '97 αν δεν κάνω λάθος. Λοιπόν οπότε κατέβηκαν τέλος πάντων οι μπάρες πολύ αργά και τα πομακοχώρια ήταν απομονωμένα ήτανε κράτος στο ίδιο το κράτος και για να κατέβεις στην πόλη να ψωνίσεις ήταν μία μεγάλη διαδικασία, υπήρχαν φυσικά μπακάλικα στο χωριό όπου προμηθεύονταν διάφορα προϊόντα και βουλγαρικά και τουρκικά και ελληνικά αυτά φυσικά τα ξέρω από τον ίδιο τον παππού μου γιατί αυτός μου τα διηγούνταν όποτε μπαίναν σε μία διαδικασία παραγωγής και παραγωγής πραγμάτων για ώρα ανάγκης. Μία από τις αγαπημένες μου συνταγές είναι ο τραχανάς όπου θυμάμαι να πηγαίνω με τον παππού μου να αλέθουμε τον τραχανά στο μύλο του χωριού αφού τον είχε φτιάξει η γιαγιά μου το χειμώνα αν δεν κάνω λάθος προς τέλη χειμώνα για να τον αποξεράνει το καλοκαίρι και να τον αλέσει. Ο κόκκινος τραχανάς είναι αυτός που μου αρέσει πολύ. Ένα άλλο αγαπημένο φαγητό πομακικό είναι το «Parenik» όπου μέσα σε αυτό βάζουμε φέτα και καβουρμά, όπου από [00:25:00]το Μπαϊράμι που έχουν σφάξει τα ζώα τα καταψύγουν και τα βράζουν και φτιάχνουν ένα, ένα μείγμα κρεάτων όπου το διατηρούν για τον υπόλοιπο χρόνο και βάζουμε μέσα σε αυτό  μέσα σε ένα ταψί φέτα με καβουρμά και από πάνω με καλαμποκίσιο αλεύρι όπου πάλι τον έχουνε παράγει με καλαμπόκι και τον έχουν αλέσει και νερό ανακατεύοντας το καλαμποκάλευρο με νερό, κάνεις τύπου μπεσαμέλ μία στρώση από πάνω καλύπτοντας το κρέας και τη φέτα και ξανά ψήνεται αυτό και από πάνω ρίχνεις καβουρμά. Όχι καλό βούτυρο, ρίχνεις πάνω από πάνω για να πάρει τη λιπαρότητα. Επίσης θεωρώ, αυτό δεν ξέρω αν ισχύει, απλά νομίζω πως οι πομάκοι φαίνεται να τρώνε βαριά αλλά επειδή τρώνε μία φορά πολύ νωρίς το πρωί και μία φορά πολύ αργά το βράδυ γιατί όλη την υπόλοιπη μέρα την περνάνε στα χωράφια και δουλεύοντας επομένως, επομένως με 2 γεύματα προσπαθούν να κρατηθούν χορτάτοι για αυτό και φαίνεται πως τρώνε κάπως βαριά.

Μετά θα θέλατε να μας πείτε πώς φτιάχνεται το «Klin» η παραδοσιακή πομάκικη πίτα;   

Ναι το kiln είναι από παραδοσιακά λεπτά φύλλα, πλέον και αγοραστά φύλλο κρούστας βάζεις μία στρώση φύλλο κρούστας στον πάτο του ταψιού έπειτα τρίβεις πατάτες με λιγοβρασμένο ρύζι και φέτα πάλι, κάνεις μία λεπτή στρώση και από πάνω καλύπτεις με φύλλο πάλι και το σιγοψήνεις στο φούρνο. Και γίνεται μία απλή παραδοσιακή πίτα, την ονομάζουμε παραδοσιακή γιατί τη συναντάμε στο μενού καθημερινό μενού των πομάκων αυτό. Πλέον όμως πιστεύω πως όλα διαδίδονται με τόσο γρήγορο ρυθμό και τόσο με τόσα πολλά μέσα όπου ο καθένας μπορεί να μοιραστεί οποιαδήποτε κουζίνα.

Σωστά. Θα ήθελα να σας ρωτήσω αν έχετε προλάβει τις παραδοσιακές πομάκικες φορεσιές; Αν θυμάστε να μας τις περιγράψετε.  

Εγώ δεν έχω συναντήσει όπως σας είπα είμαι παιδί μεγαλωμένο στην πόλη αλλά πηγαίνοντας προς το χωριό συνήθιζα να παρατηρώ μόνο την παραδοσιακή στολή στο πρώτο χωριό της Ξάνθης στα πρώτα, από τα πρώτα χωριά της Ξάνθης ανεβαίνοντας όπως είναι η Σμίνθη και η Μύκη όπου ακόμα και τώρα γιαγιάδες μεγάλες ηλικίες φοράνε τις στολές αλλά πλέον δεν τις βλέπω διότι όλοι προσπαθούν να εξελίσσονται και να απαλείφονται από τη διαφοροποίηση και να ακολουθούν την κοινή μόδα. Επομένως πιστεύω πως πλέον δεν τις φοράνε τόσο συχνά όσο παλιότερα η παραδοσιακή στολή της Σμίνθης απ’ όσο έχω αποτυπώσει στη μνήμη μου αποτελείται από μία εσωτερική φανέλα χρώματος λευκού από πάνω μία τύπου ζακέτα η οποία συνηθίζουν είναι φλοράλ με λουλούδια διάφορα διαφόρων χρωμάτων και από πάνω κλασικός φερετζές ο οποίος είναι μαύρος. Στην μέση μία ποδιά η οποία είναι αποχρώσεις του κόκκινου και ένα μοτίβο κόκκινου με διάφορα χρυσά και λοιπές λεπτομερείς πολλοί την κεντάνε πάνω με διάφορα λουλούδια, χάντρες και λοιπά. Επίσης στο κεφάλι δεν μπορεί να λείπει μαντίλα είναι το κατατεθέν στοιχείο των μουσουλμάνων κυρίως και εδώ τη συναντάμε σε λευκό χρώμα στη στολ[00:30:00]ή και από πάνω μία κόκκινη μαντίλα όπου είναι πολύ λεπτοδουλεμένη με πολλά κεντήματα πάνω. Συνηθίζουν τις πολύ δουλεμένες στολές να τις φοράνε σε γιορτινές μέρες και τις πιο φθαρμένες και απλές να τις φοράνε στα χωράφια και γενικότερα στην καθημερινή τους ζωή.

Υπάρχει κάποιο έτσι χαρακτηριστικό έθιμο του γάμου που ξέρετε ή έχετε ακούσει;  

Για τον γάμο… δεν έχω παραβρεθεί ποτέ σε μουσουλμανικό-πομακικό γάμο συνηθίζουνε πια να τα κάνουν σε κοινότυπα κέντρα, με νυφικά και λοιπά. Παραδοσιακό, παραδοσιακό γάμο έχω πετύχει πολύ πολύ πολύ μικρή στο χωριό μου όπου θυμάμαι η κοπέλα να είναι ντυμένη με τύπου παραδοσιακή στολή ή όποια κινείται νομίζω στις αποχρώσεις που σας προείπα και πάνω σε άλογο αυτό μου είχε μείνει στη μνήμη μου ότι ήταν πάνω σε άλογο και τη μετέφεραν από το πατρικό της σπίτι στο σπίτι που θα έμενε με το γαμπρό, συνοδευόμενη με νταούλια και ζουρνάδες με διάφορα παραδοσιακά τραγούδια του συνηθίζουν να τα λένε. Επίσης Θυμάμαι μία μέρα πριν το γάμο που κάνουν το, τη «Νύχτα της χένας» λέγεται όπου στην ουσία καίνε τη χένα στα χέρια της κοπέλας φτιάχνουνε ένα μίγμα, το οποίο το καλύπτουν για ένα βράδυ στα άκρα των δακτύλων της κοπέλας τώρα για ποιο λόγο και τι συμβολίζει αυτό δεν το έχω ψάξει βαθύτερα. Απλά είναι ένα παραδοσιακό γεγονός που ακόμα και σήμερα το συνηθίζουμε να το κάνουμε αυτό το συναντάω και σε συνομήλικες. Πάραυτα ο παραδοσιακός γάμος σαν παραδοσιακός όχι δεν τον έχω συναντήσει από τότε πλέον όλοι πάλι προσπαθούμε να ακολουθούμε τη μόδα το κοινό όπως θα παντρευτεί μια χριστιανή στην εκκλησία, εμείς πηγαίνουμε στον Δήμου και παντρευόμαστε και θρησκευτικά έρχεται ο μουφτής στο σπίτι και διαβάζει. Δεν ξέρω πιο πολλές λεπτομέρειες.

Θα θέλατε να προσθέσετε κάτι άλλο;

Όχι, είμαι αρκετά καλυμμένη με αυτά που σας είπα.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Εγώ σας ευχαριστώ.