Istorima Archive

[00:00:00]Λένα Σέρρα.

Εγώ είμαι ο Γιώργος Ψαρουδάκης, ερευνητής στο Istorima. Είμαι με τη Λένα Σέρρα, η οποία βρίσκεται στην Καλλιθέα. Κάνουμε τη συνέντευξη μέσω Skype. Είναι 20 Νοεμβρίου του 2020 και ξεκινάμε να μας πεις πώς ασχολήθηκες με τη μουσική.

Η μητέρα μου είναι μουσικός, οπότε ξεκίνησα μαζί της μαθήματα πιάνου όταν ήμουνα μικρή. Με πήγε σε ωδείο κτλ. Ήταν αρκετά πιεστική, οπότε δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε. Μετά έφτασα σε ένα σημείο να σιχαθώ λιγάκι τη μουσική και μετά μου ξανάρθε το ενδιαφέρον. Και ξεκίνησα, έτσι, σε χορωδίες, και τα θεωρητικά και το ‘να και τ’ άλλο. Κάποια στιγμή, επειδή στο Γυμνάσιο δεν ένιωθα τόσο καλά στο σχολείο μου, γιατί ένιωθα πάρα πολύ ξένη εκεί μέσα, έδωσα κατατακτήριες για την πρώτη Λυκείου του Μουσικού Αλίμου. Και έτσι ερχόμαστε, δηλαδή, και στη Βυζαντινή, που για να δώσω τις κατατακτήριες έπρεπε να ξεκινήσω Βυζαντινή Μουσική. Οπότε, έτσι ήρθα σε πρώτη επαφή. Και μετά, και στο σχολείο που συνεχίζαμε είχαμε μαθήματα, ξεκίνησα και έξω. Περνούσαν τα χρόνια μέχρι που φτάσαμε και στο Δίπλωμα. Ναι.

Η αρχική σου στάση απέναντι στη Βυζαντινή ποια ήτανε;

Ε, στην αρχή δεν μου κινούσε και πάρα πολύ το ενδιαφέρον. Μου φαινόταν πολύ ξένη στα αυτιά μου. Και μάλιστα ήτανε και από τα πρώτα μειονεκτήματα που σκεφτόμουνα της εισαγωγής μου στο μουσικό το να κάτσω να ασχοληθώ τώρα με τη Βυζαντινή και να τη μάθω. Εντάξει, η στάση μου άλλαξε πάρα πολύ. Παρόλα αυτά, έτσι, μία μεγάλη αγάπη και μια πιο μεγάλη πώρωση με το αντικείμενο μού προέκυψε εκεί πέρα, τη χρονιά του Διπλώματος και μετά, που ήταν και πιο ενδιαφέροντα τα μέλη που κάναμε στο μάθημα. Τα μαθήματα ήταν πιο απαιτητικά και με ιντρίγκαρε όλο αυτό, να προχωράω κι άλλο. Δηλαδή, τα ‘βρισκα πολύ... βαρετά στην αρχή, λίγο, έτσι, εύκολα. Οι αναλύσεις δεν ήταν αυτές που... οι προχωρημένες αναλύσεις, ναι.

Οπότε, τότε τι άλλαξε;

Άλλαξε η στάση μου προς τη Βυζαντινή, γιατί πώς κάθε άνθρωπος έχει κάτι που νιώθει ότι για αυτό το λόγο έχει έρθει εδώ πέρα; Εγώ ένιωσα ένα τέτοιο πράγμα με τη Βυζαντινή. Ασχολούμαι με διάφορα πράγματα —και με τη μουσική και με το θέατρο κτλ.—, αλλά συγκεκριμένα στη Βυζαντινή νιώθω ότι είναι ένας χώρος που θα μπορούσα να βοηθήσω, θα μπορούσα να κάνω, δηλαδή… Για μένα το ότι ασχολούμαι με τη Βυζαντινή, είναι σαν μία επαναστατική πράξη όλο αυτό. Και μ’ αρέσει που συνεχίζω να ασχολούμαι. Και με πολύ μεγάλη χαρά προσπαθώ να πιάσω το ζήτημα και να καταρτιστώ και θεωρητικά και πρακτικά και να κάνω ό,τι μπορώ να κάνω, και σε χορωδίες και στην εκκλησία, και το ένα και το άλλο, γιατί νιώθω ότι μου ταιριάζει αυτός ο τομέας.

Όταν λες επαναστατική;

Επαναστατική πράξη γιατί, όπως είπαμε, είμαι είκοσι χρονών, είμαι γυναίκα και ασχολούμαι με τη Βυζαντινή Μουσική. Αυτό το τρίπτυχο δεν πολύ-υπάρχει. Και αυτός είναι και ένας λόγος που πάντα με αντιμετώπιζαν κάπως, έτσι, περίεργα στους διάφορους [00:05:00]χώρους, είτε ως η πολύ μικρή —γιατί πάντα ήμουν η μικρότερη εκεί μέσα— είτε και απ’ το θέμα του φύλου. Υπάρχουνε αρκετά παραδείγματα περίεργης αντιμετώπισης λόγω του φύλου. Όμως, ντάξει, θα το αναλύσουμε πιο μετά.

Ανάλυσέ το τώρα.

Ναι. Θα το αναλύσω, λοιπόν, τώρα.

Πες κάνα...

Ούσα…

Όχι, συγνώμη, συγνώμη. Πες.

Α, να πω; Να πω, να πω.

Μπορείς να πεις κάποιο παράδειγμα—

Ναι, ναι. Λοιπόν…

ή να συνεχίσεις αυτό που ‘λεγες και σε διέκοψα.

Ωραία, ωραία. Θα πω για… θα συνεχίσω για την επαναστατική πράξη, γιατί πιστεύω πως αυτή η μουσική είναι μία μουσική πάρα πολύ όμορφη, πολύ πλούσια και πολύ ανεκμετάλλευτη, στη νέα γενιά κυρίως. Δεν την ξέρουνε, δεν υπάρχει τρόπος να την μάθουνε. Ζούμε στον 21ο αιώνα, που παντού υπάρχει πια αυτό το φαινόμενο της αθεΐας ή του αγνωστικισμού και δεν ξέρω… Πάντως είναι πάρα πολύ δύσκολο να έρθει σε επαφή με αυτή τη μουσική. Δηλαδή, πρέπει να είναι σίγουρα χριστιανός. Τουλάχιστον έτσι δείχνουν τα πράγματα. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να έρθει σε επαφή με αυτή τη μουσική. Άντε από κάνα Μουσικό Σχολείο. Κι είναι πάρα πολύ, λοιπόν, κρίμα, γιατί είναι ένας θησαυρός που μπορεί να σε βοηθήσει, πιστεύω, και σε πολλά ακόμα πράγματα στη ζωή σου, όχι μόνο στο να μάθεις, τώρα, μια μουσική. Και το θεωρώ, λοιπόν, επαναστατική πράξη γιατί θέλω να καταφέρω να την κάνω πιο προσιτή σε άνδρες και γυναίκες, αυτή τη μουσική.

Οπότε, θες να πεις κάποια παραδείγματα τώρα για το πώς, ας πούμε, έχεις εσύ βιώσει την όποια αντιμετώπιση, καλή ή κακή;

Το ερώτημα αυτό άρχισε να με απασχολεί αφού πήρα το Δίπλωμα. Μέχρι τότε, και στις προαγωγικές εξετάσεις και τις εξετάσεις προόδου που έκαναν εκεί πέρα στην Εκκλησιαστική Σχολή, πήγαινα, πάντα άκουγα τα καλύτερα. Με φωνάζαν «αηδόνι». Ήταν πολύ όμορφα. Μετά, όμως, όταν συνειδητοποίησα τι σημαίνει το ότι πήρα ένα Δίπλωμα και μου αρέσει πάρα πολύ αυτή η μουσική και προσπαθούσα να δω τι μπορώ να κάνω με αυτή τη μουσική, τότε κατάλαβα ότι υπάρχει ένα θέμα. Σκέφτηκα εναλλακτικές, μίλησα με πολλούς ανθρώπους για το τι μπορεί να κάνει μία γυναίκα στον 21ο αιώνα με τη Βυζαντινή Μουσική. Από τις απαντήσεις που πήρα από πολλούς ανθρώπους που μίλησα κατέληξα στα εξής: Μπορεί να πάει σε ένα μοναστήρι και να γίνει μοναχή, πράγμα που μου φαίνεται πολύ εξειδικευμένο για να θέλει κάποια να ασχολείται με τη Βυζαντινή Μουσική, τώρα να γίνει μοναχή. Εντάξει, υπάρχουν γυναίκες που το κάνουνε. Μπορεί να μείνει ενεργή στη Βυζαντινή Μουσική με το να διδάξει, αν και αν πάμε στον οποιοδήποτε μουσικό αυτή τη στιγμή και του πούμε ότι «Από δω και πέρα δεν θα ξαναπαίξεις, δεν θα ανεβαίνεις σε συναυλιακούς χώρους να παίζεις. Απλώς θα διδάσκεις», θα του φύγει πάνω απ’ τη μισή χαρά. Η διδασκαλία είναι πολύ όμορφη χαρά, αλλά είναι μία πιο ώριμη χαρά. Έρχεται πιο μετά, θεωρώ. Πρέπει να έχεις χορτάσει αρκετά από την έκθεση στον κόσμο και από το να παίζεις και έτσι να το χαίρεσαι.

Οπότε, αυτά πώς εσύ τα προσέλαβες ως εναλλακτικές που είχες;

Έχω να προσθέσω μία ακόμα—

Α, πες.

που ξέχασα. Μπορεί επίσης να είναι σε κάποια χορωδία. Αυτός είναι ένας ακόμα τρόπος να παραμείνει ενεργή. Ή πάλι —αποκλεισμένο εκ των προτέρων— το να πάει σε ένα αναλόγιο. Όπως για παράδειγμα ένας φίλος μου, που δίναμε μαζί στη [00:10:00]Βυζαντινή τώρα το Δίπλωμα, που πήρε και εκείνος Δίπλωμα, τώρα εκείνος είναι σε ένα αναλόγιο. Αριστερός βέβαια, όχι δεξιός ψάλτης, αλλά... Μαζί ξεκινήσαμε, μαζί τελειώσαμε, αλλά αυτά τα δύο άτομα, ας πούμε, βλέπουμε την εξέλιξη, ποιος έκανε τι. Αυτές, λοιπόν, είναι οι τέσσερις επιλογές που υπάρχουνε. Τώρα, εγώ τι έκανα με αυτές τις επιλογές: Όπως είπαμε μονάχη δεν έχω σκοπό να γίνω. Σε αναλόγιο δεν μπορώ να πάω. Και μάλιστα είχα συζητήσει μία φορά με έναν παπά και τον είχα ρωτήσει «Τι μπορώ να κάνω;», την ειλικρινή του, την αληθινή του γνώμη. Και ήταν πάρα πολύ γλυκός μαζί μου και μου λέει ότι «Κορίτσι μου, δυστυχώς είναι πολύ πίσω ακόμα όλος εδώ ο χώρος για να μπορέσει να δεχτεί κάτι τέτοιο. Και αν όχι ο μόνο ο εκκλησιαστικός χώρος, ακόμα και οι άνθρωποι, οι πιστοί», ότι οι πιστοί θα πούνε κάτι, ας πούμε, θα ξινίσουνε άμα δούνε γυναίκα στο αναλόγιο. Α, και εδώ να κάνω και μία παρένθεση. Συζητώντας —και έμπρακτα μάλιστα το έχω προσπαθήσει— δεν μπορούν να ταιριάξουνε άντρες και γυναίκες μαζί σε εκκλησία να ψέλνουνε. Υπάρχουνε ζητήματα τονικότητας και δεν μπορεί να γίνει και ούτε είναι δίκαιο ο ένας να ισοκρατεί στον άλλον. Που πολύ συχνά όταν κάποιες γυναίκες πηγαίνουνε στην εκκλησία, μια… Είχα πάει στην εκκλησία και είχανε βάλει μία γυναίκα να ισοκρατεί τον άντρα, που, άμα γινόταν αυτό —λέμε τώρα—, το ανάποδο θα ήταν πιο λογικό. Τέλος πάντων.

Όπως βλέπω, λοιπόν, την κατάσταση χώρος στο αναλόγιο δεν υπάρχει. Η εκπαίδευση δεν είναι κάτι που με απασχολεί αποκλειστικά για την ώρα. Οπότε, πήγα στην άλλη λύση, την τελευταία που μου έμεινε, ίσως και τη μόνη: τη χορωδία. Και πήγα σε μια χορωδία η οποία είναι η κύρια χορωδία της χώρας όσον αφορά στη βυζαντινή ψαλτική, που για κάποιο λόγο θεωρείται εξειδικευμένο. Πήγα, λοιπόν, εκεί πέρα. Ήταν πολλές γυναίκες. Ήτανε πολύ όμορφα την πρώτη φορά που πήγα. Είδα γυναίκες μεγάλες, είδα γυναίκες πιο μικρές. Ήτανε όμορφο να βλέπεις κάποιες κυρίες που προσπαθούσαν για όλο αυτό. Ήταν ένας σύνδεσμος όλο αυτό, αλλά ήτανε με την καλή έννοια το σύνδεσμος. Σαν οικογένεια ήταν εκεί μέσα, ακριβώς επειδή... Είναι μια αδύναμη κοινότητα αυτή αλλά είναι πολύ ενωμένη. Ευτυχώς, δηλαδή, που υπάρχει και αυτή η χορωδία. Υπάρχει και μία άλλη στο Βόλο γυναικεία χορωδία. Οπότε, με αυτόν τον τρόπο βρήκα ότι θα μπορούσα να είμαι ενεργή. Παρόλα αυτά, δεν μου έφτανε, γιατί ωραία το χορωδιακό τραγούδι, αλλά και σε έναν τραγουδιστή να του πούμε να πάει απλώς σε μία χωρωδία για να συντηρήσει το τραγούδι του δεν θα μπορέσει να το φανταστεί αυτό. Οπότε, η Βυζαντινή Μουσική έχει και το σόλο της. Και προσπαθούσα να σκεφτώ και αυτό τώρα πού θα μπορούσα να το κάνω. Μίλησα με τη Νεκταρία Καραντζή, η οποία είναι η μαέστρος εκεί πέρα της χορωδίας και είναι η μόνη γυναίκα που έχει καταφέρει να κάνει κάτι σ’ αυτό το χώρο, κυρίως διεθνώς. Και είπε ουσιαστικά ότι το μέλλον είναι στο εξωτερικό άμα κάποια γυναίκα θέλει να ασχοληθεί με τη Βυζαντινή Μουσική, γιατί φαντάζομαι ότι κι εκείνη είχε βρει πολλές πόρτες κλειστές εδώ πέρα. Οπότε, έφυγε στο εξωτερικό. Και μαζί με τη χορωδία κιόλας, και μόνη της, έτσι, συμμετέχουμε σε φεστιβάλ με είδη θρησκευτικής μουσικής. Και οι ξένοι δείχνουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για αυτό. Και το βρίσκω σχεδόν συγκινητικό, ιδίως άμα λάβουμε υπόψιν μας ότι δεν καταλαβαίνουνε τα λόγια που [00:15:00]λέμε, άρα —και εδώ θέλω να πατήσω— την θεωρούνε ως μουσική! Την αντιλαμβάνονται ως μουσική, την εκτιμάνε ως μουσική, και εντέλει την χειροκροτάνε ως μουσική εκείνη την ώρα. Δεν ξέρουν, τώρα, αν το «Κύριε εκέκραξα»… τι ακριβώς σημαίνει, που θα λένε… Για εκείνους «Είναι κάτι ελληνικά» και δεν καταλαβαίνουνε. Θυμίζει σε ένα βαθμό τα κρατήματα που έχουμε στη Βυζαντινή Μουσική —που κατά το Μιχάλη Αδάμη είναι η απόλυτη μουσική—, γιατί είναι με «εριρέμ» και «τεριρέμ» και τέτοια. Είναι σαν να λέμε εμείς «λαλαλα». Άρα, είναι μόνο μουσική. Δεν έχει στίχο, και αυτό —εμένα τα κρατήματα είναι τα αγαπημένα μου— αυτό αποδεσμεύει πάρα, πάρα πολύ, γιατί είναι μόνο μουσική. Δηλαδή, θα μπορούσε να παιχτεί από ένα ούτι αυτή η μουσική.

Θέλεις να πεις μήπως πώς, έτσι… ας πούμε, τα συναισθήματά σου ερχόμενη αντιμέτωπη με αυτές τις λίγες επιλογές και θέλοντας να κάνεις αυτά που λες; 

Στην αρχή θύμωσα πολύ, γιατί δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι υπάρχει αυτό το ζήτημα πραγματικά στο 21ο αιώνα. Δηλαδή, μου φαίνεται τόσο αστείο. Μετά που το έτρεξα και προσπάθησα να δω τι μπορώ να κάνω κτλ. δεν ήθελα να το πιστέψω, αλήθεια! Μέχρι και τη στιγμή που πήγα στη χορωδία περίμενα ότι αυτός ο τομέας θα μπορούσε να είναι πολύ πιο εξελιγμένος. Τον είχα πολύ πιο εξελιγμένο στο μυαλό μου, δηλαδή πίστευα ότι εκεί έξω, σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, υπάρχουν γυναίκες —μία στη Θράκη, μία στην Κοζάνη, κάπως έτσι— διασκορπιμένες οι οποίες αισθάνονται σαν εμένα, νιώθουν αδικημένες. Και όλες αυτές αν ενωνόντουσαν θα ήτανε μία δυναμική γροθιά. Αλλά, εντέλει, άρχισα να λυπάμαι, γιατί αποδέχτηκα κάπως την κατάσταση, πράγμα που δεν μου αρέσει, το ότι την αποδέχτηκα, γιατί δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένο τώρα αυτό για πολλά χρόνια. Και προσπάθησα πάρα πολύ μετά —α, το ξέχασα αυτό— να το ψάξω και ιστορικά, να δω ποια ήταν η θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο και το ένα και το άλλο. Εντάξει, μιλάμε για ένα 98% ότι ήταν οι άντρες, αλλά δεν πιστεύω πως αυτό ήταν πραγματικά λόγω αξίας. Νομίζω ότι αυτοί φωτίζονταν. Υπάρχει και ένα 2% οι οποίες περιγράφονται σαν πάρα, πάρα, πάρα, πάρα πολύ ταλαντούχες. Υμνογράφοι; Διάφορα. Οπότε, πιστεύω πως αυτό το 2% ήτανε η ελίτ της ελίτ τότε, αλλά ήταν σαν αυτοί που ήτανε άξιοι, αυτές που ήτανε άξιες να αναφερθούνε γιατί ήτανε και άλλοι που ήταν απλώς… άξιες. Δεν πήραν, λοιπόν, αυτές τα φώτα. Αυτές είχανε και άλλα ζητήματα, όμως, τότε με τα δικαιώματά τους, οπότε να το καταλάβω κάπως. Αλλά, τώρα, ας πούμε, που τα δικαιώματα είναι ίσα για την ώρα δεν μπορώ να το καταλάβω. Και άρχισα λοιπόν να στεναχωριέμαι γιατί δεν μπορώ να βρω μία λύση για να κρατήσω τη Βυζαντινή Μουσική στη ζωή μου, να την εξασκήσω ενδεχομένως και ως επάγγελμα, που όταν παίρνεις το Δίπλωμα σε κάτι αυτό δεν σημαίνει ότι έχεις το δικαίωμα να εργαστείς πάνω σε αυτό; Είναι ένα πρώτο βήμα, τέλος πάντων. Γι’ αυτό και δεν μου έφτασε το Δίπλωμα και πήγα να κάνω και πρακτική περαιτέρω στο ναό που ψάλλει ο δάσκαλός μου. Είναι άντρας. Ήξερε ότι δεν θα μπορούσα να ψέλνω ακριβώς. Οπότε, πήγαινα για να πάρω λίγο, έτσι, το κλίμα, την ατμόσφαιρα, να καταλάβω εκεί πέρα, να δω και το τυπικό, πώς είναι στην εκκλησία κτλ. Οπότε, προσπάθησα να το πιάσω από κάθε δυνατή δίοδο. Και [00:20:00]στο Μουσικών Σπουδών δηλαδή που είμαι έχω πάρει τη βυζαντινή κατεύθυνση για να καταρτιστώ και θεωρητικά. Προσπαθώ, δηλαδή, να κάνω ό,τι μπορώ για να… αποδείξω σε κάποιον ότι είμαι άξια; Ακούγεται παράλογο, αλλά ναι, αυτό λίγο προσπαθώ να κάνω.

Υπάρχουνε σκηνικά, έτσι, που να χρειάζεται να το αποδείξεις κάτι που εσύ μπορεί να θεωρείς αυτονόητο, ας πούμε;

Άνθρωποι οι οποίοι νόμιζα ότι είχανε ανοιχτό ορίζοντα, ανοιχτό μυαλό, ξαφνικά έρχομαι σε τέτοια ζητήματα να κάνω συζήτηση με εκείνους και βλέπω ότι βαθιά στους ανθρώπους υπάρχει μέσα αυτή η τρομερή προκατάληψη. Και έχει συνηθίσει τόσο πολύ τ’ αυτί τους τον άντρα ψάλτη που δεν μπορούν να αντιληφθούνε μία γυναίκα. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και περιπτώσεις που έχω βρει ανθρώπους, κυρίως από τον καλλιτεχνικό χώρο —και αυτό να το σημειώσω γιατί κάτι πιστεύω ότι ξέρουν παραπάνω—, που έχουνε βρει τη γυναικεία φωνή στην ψαλτική υπέροχη, αποδεσμευτική, μαγευτική. Ας πούμε, ένας φίλος μου κάποια στιγμή, την περίοδο του Διπλώματος, που διάβαζα αρκετά… Διάβαζα, ξέρω ‘γώ, κανένα δυομισάωρο και είχε κάτσει αυτός εκεί πέρα δύο ώρες. Κοιτούσε τη θέα απ’ το παράθυρο. Ήταν απόλυτα συγκεντρωμένος. Δεν ξέρω τι σκεφτότανε, άμα ήθελε να χαλαρώσει, άμα ήθελε να σκεφτεί. Δεν ξέρω τι είχε στο κεφάλι του. Αλλά, είδα έναν άνθρωπο που πριν αρχίσει αυτό το δίωρο ήτανε τσιτωμένος πάρα πολύ και μετά από αυτό το δίωρο βγήκε λες και είχε κάνει το μεγαλύτερο διαλογισμό, το μεγαλύτερο… ένα μπάνιο ενέργειας. Είχε βγάλει τα βάρη της καθημερινότητας. Ήτανε θαυμάσιο. Άμα σκεφτούμε κιόλας ότι η Βυζαντινή Μουσική είναι για τη λατρεία… για τη λατρεία, λοιπόν... Το ξέρω ότι είναι για τη λατρεία της χριστιανικής θρησκείας, αλλά αυτός ο άνθρωπος, ο οποίος τύχαινε να μην πιστεύει, τον είδα εκείνη την ώρα και ένιωσα ότι βίωσε πράγματα που βιώνουν οι χριστιανοί την ώρα που προσεύχονται με τη βοήθεια της Βυζαντινής Μουσικής και ας μην ήταν απ’ το χώρο. Και την εκτίμησε σαν μουσική. Γιατί η Βυζαντινή Μουσική είναι Βυζαντινή Μουσική!

Όλα αυτά ακούγοντας εσένα να ψέλνεις.

Ε;

Αυτά ακούγοντας εσένα να ψέλνεις, σωστά;

Αυτά αν ακούγονται σε μένα που ψέλνω;

Λέω, αυτά έγιναν όταν ο φίλος σου άκουγε εσένα να ψέλνεις, να διαβάζεις.

Ναι, ναι, ναι. Όταν με άκουγε εκεί πέρα που διάβαζα για το Δίπλωμα, ναι. Εκείνη τη στιγμή, εντάξει, δεν με ένοιαξε καθόλου το ότι άκουγε εμένα συγκεκριμένα να ψέλνω και ότι «Ουάου, μπράβο. Τι ωραία που ψέλνω». Αλλά, είδα πώς αυτός ο άνθρωπος αντιμετώπισε τη Βυζαντινή Μουσική, που δεν είχε καμία σχέση με τη Βυζαντινή Μουσική και με τη θρησκεία γενικώς. Και εντυπωσιάστηκα και πήρα δύναμη από το πόσο λυτρωτικά λειτουργεί για έναν άνθρωπο αυτή η μουσική. Πώς για το Μότσαρτ λένε ότι αυτό το κομμάτι του —δεν ξέρω— λειτουργεί ψυχοθεραπευτικά; Αυτό μπορεί να γίνει και με τη Βυζαντινή Μουσική εγώ κατάλαβα. Και τώρα θα ήθελα να αναφερθώ λίγο σε αυτό με το ότι… με τη Βυζαντινή Μουσική που είναι κυρίως μουσική. Είχα ενθουσιαστεί όταν κάναμε ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο για το Μιχάλη Αδάμη, μία περίπτωση ανθρώπου πάρα πολύ αμφιλεγόμενη —παρεξηγημένη θα μπορούσα να πω—, ο οποίος ασχολήθηκε βαθιά με τη Βυζαντινή Μουσική. Ήξερε την ουσία της Βυζαντινής Μουσικής και προσπάθησε να φέρει κάτι καινούργιο. Δοκίμασε [00:25:00]πώς θα ήτανε μαζί με άλλα είδη μουσικής —με την ηλεκτρονική, ας πούμε, μουσική— και φαίνεται ότι αυτός ο άνθρωπος αντιμετώπισε τη Βυζαντινή Μουσική ως ένα μουσικό είδος. Αυτό κατ’ εμέ είναι αξιοθαύμαστο παράδειγμα. Θα ήθελα πάρα πολύ να υπήρχαν και άλλοι άνθρωποι. Θέλω και εγώ, άμα καταφέρω, να εξελίξω κάπως τη Βυζαντινή Μουσική. Σίγουρα η Βυζαντινή Μουσική με αυτήν την έννοια που έχει πάρει είναι σε ένα τέλειο επίπεδο, γι’ αυτό προσπαθούν απλώς να την διατηρήσουν αναλλοίωτη. Πολύ σεβαστό, δεκτό άμα το πάρεις από αυτή την οπτική. Υπάρχει, όμως, και μία άλλη οπτική, η οποία θα μπορούσε να αξιοποιήσει με έναν άλλο τρόπο τη Βυζαντινή Μουσική, και ας μη λέγεται καν Βυζαντινή Μουσική. Ας την πούμε κάπως αλλιώς. Δεν πειράζει. Θα έχει πάρει την ουσία από αυτή τη μουσική, οπότε θα μπορέσει να προσαρμοστεί κάπως σε αυτό τον κόσμο παραπάνω, θα μπορούσε να βοηθήσει παραπάνω. Θα ήταν πάρα πολύ όμορφο αν υπήρχαν κι άλλοι νέοι άνθρωποι που να ασχολούνταν με τη Βυζαντινή∙ θα ήθελα πάρα πολύ να δω ανθρώπους νέους που να φοιτούν και να ανακαλύπτουν τον πλούτο της. Αλλά, όλα αυτά είναι πάρα πολύ δύσκολο να γίνουνε όταν όλο το περιβάλλον αποκλείει κάποιες μερίδες ανθρώπων, όπως αυτό το φίλο μου, ας πούμε, που διαλογιζόταν. Αυτός ο άνθρωπος αν ήθελε να ξανακούσει Βυζαντινή Μουσική αναρωτιέμαι πολλές φορές τι θα μπορούσε να κάνει. Γιατί στην εκκλησία να πάει, ναι, θα μπορούσε, αλλά φαντάζομαι ότι ίσως ένιωθε κάπως περίεργα και σίγουρα θα το αντιλαμβανόταν σαν συναυλιακό χώρο εκεί μέσα, έτσι όπως το βλέπει. Οπότε, αυτός ο άνθρωπος πού θα μπορούσε να ακούσει Βυζαντινή Μουσική; Θα έπρεπε να πάρει εμένα τηλέφωνο να μου πει: «Έλα να μου ψάλλεις»;

Αυτό το…

Σίγουρα—

Πες μου.

Σίγουρα υπάρχουνε κι άλλοι άνθρωποι σαν το φίλο μου και είμαι πάρα πολύ σίγουρη γι’ αυτό. Είχε έρθει μία φορά στην εκκλησία ένας κύριος μετά την ακολουθία και μου είχε πει τι τρισχαριτωμένη που ήμουνα όταν έψελνα δίπλα εκεί στο δάσκαλό μου. Και το αντιμετώπιζε τόσο σαν εξαίρεση, τόσο σαν ένα αρκουδάκι που ήταν εκεί πέρα και «Άχου το, να μας ξανάρθεις καμιά φορά». Εντάξει, χάρηκα, αλλά πώς, ας πούμε, στους άντρες αυτό είναι το επάγγελμά τους και πηγαίνουν κανονικά βρέξει-χιονίσει, κι ας έχουνε λαρυγγίτιδα, ξέρω ’γω; Έτσι θα έπρεπε να είναι και για τις γυναίκες! Δεν ξέρω γιατί του έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση που ήρθε και το είπε. Είχε καλή προαίρεση ο άνθρωπος, αλλά αυτό δείχνει κάτι, το ότι με τη στάση του έδειξε ότι αυτό ήταν η εξαίρεση!

Έχεις άλλα παραδείγματα τέτοια;

Ανθρώπων, τη στάση των ανθρώπων με τη Βυζαντινή;

Που να δείχνουνε μια στάση διαφορετική προς εσένα λόγω είτε της ηλικίας είτε του φύλου είτε αυτών που είπες.

Για να πάρω το Δίπλωμα κάναμε κάτι μαθήματα πάνω στο τυπικό, για τη λατρεία στη Βυζαντινή Εκκλησία κτλ. Τα παρακολούθησα τα μαθήματα και με ενδιέφερε και σε ένα βαθμό να μάθω και τι λέγανε, γιατί ήταν και θέματα πρακτικής φύσεως, αν ποτέ ανέβαινες στο αναλόγιο τι θα χρειαζόταν να ξέρεις. Εκεί πέρα, ας πούμε, επειδή εγώ δεν έχω κάποια, έτσι, πολύ ισχυρή σχέση με την Εκκλησία… Ας πούμε, σε Θεία Λειτουργία πήγα τώρα τις τελευταίες φορές πρώτη φορά, δίπλα στο δάσκαλό μου για την [00:30:00]πρακτική μου. Δεν ήταν κάτι που το συνήθιζα. Εντάξει, 20 χρονών είμαι κιόλας. Οπότε, εκεί πέρα είδα ότι κάποια πράγματα σε διπλανούς συμμαθητές μου θεωρούνταν αυτονόητα. Οι περισσότεροι, ντάξει, ήτανε μεγάλοι άνθρωποι —σίγουρα μεγαλύτεροι από μένα, ντάξει—, αλλά τα ήξεραν γιατί πήγαιναν στην εκκλησία. Αλλά, έκανα κάποιες ερωτήσεις μερικές φορές οι οποίες φαίνονταν σχεδόν αστείες. Και πάλι —εκτός απ’ το αστείες—είχαν ένα ύφος όλοι γύρω μου «Άχου τη γλυκούλα που δεν τα ξέρει. Κάτσε να της το πούμε τώρα», που δεν το καταλαβαίνω αυτό, γιατί αλήθεια ήθελα να το μάθω. Οπότε, επειδή εγώ λοιπόν δεν ήξερα και επειδή εμένα το ενδιαφέρον μου… Εγώ για την ακρίβεια νομίζω ότι το ενδιαφέρον μου εκείνη τη στιγμή ήτανε γνήσιο, γιατί ήθελα να μάθω το background, το λατρευτικό background, που δεν το γνώριζα, μιας μουσικής που μου άρεσε. Και επειδή, λοιπόν, δεν είχα πάει στην εκκλησία πολλές φορές ήτανε σαν... σαν να έτρωγα μπούλινγκ εκεί μέσα. Αλλά, πιστεύω πολύ βαθιά ότι υπάρχει και χώρος κάπου, θα πρέπει να υπάρχει χώρος, για αυτούς ανθρώπους οι οποίοι… Ας είμαστε τώρα ειλικρινείς. Αν πάμε έξω και ρωτήσουμε τον κόσμο, τη νεολαία, τι πιστεύει, τι κάνει, τι ράνει… Αλήθεια, επειδή με απασχολεί και έχω κάνει πολλές τέτοιες συζητήσεις και έχω κάνει μάλιστα συζητήσεις που κάνω πάντα το δικηγόρο του διαβόλου και έχω πάρει και το μέρος του Χριστιανισμού, ας πούμε, κάποιες φορές, υπάρχει μία πλειοψηφία που δεν ταυτίζονται με αυτό που τους έχουνε βαφτίσει. Οπότε, αυτοί οι άνθρωποι είναι εξ ορισμού δηλαδή αποκλεισμένοι από τη Βυζαντινή Μουσική τώρα; Γιατί άμα τα συγχέουμε τότε είναι σίγουρα αποκλεισμένοι∙ δεν πρόκειται ούτε να την ακούσουν ούτε και να τους αρέσει, θα μπορούν να πάν’ να την ακούσουν κάπου. Και αυτό απλώς αναρωτιόμουνα και αυτό με απασχολεί κυρίως: η θέση της γυναίκας σε αυτό και η θέση ενός ανθρώπου που δεν είναι τόσο κοντά με αυτό που λέμε «Εκκλησία», με το... όχι τι έχει μέσα του —να το τονίσω αυτό—, όχι τι πίστη, τι θρησκευτικότητα έχει μέσα του, με το πολύ πρακτικό το να πηγαίνει όντως στην εκκλησία.

Οι σχέσεις σου, δηλαδή, με τα άτομα που πηγαίνουνε στην εκκλησία αρκετά συχνά ποια είναι; Πώς σε αντιμετωπίζουν, πώς εσύ το βιώνεις όλο αυτό;

Εμένα, για όνομα του Θεού, δεν με ενοχλούν αυτοί οι άνθρωποι. Δηλαδή, καθένας κάνει ό,τι θέλει. Δεν θα του πω εγώ ποτέ κάτι του αλλουνού. Απλώς δεν θέλω και εκείνος να μου πει κάτι. Ή μάλλον, ντάξει, να μου πει, ας μου πει ό,τι θέλει, ας ανοίξουμε μία όμορφη συζήτηση και να πούμε τις γνώμες μας πάνω στο θέμα. Αλλά, όταν πρόκειται για τα επαγγελματικά, ας πούμε, δεν μπορεί να με περιορίσει επειδή, ξέρω ‘γώ, δεν με βλέπει στην εκκλησία.

Θυμάσαι να έχει τύχει τέτοιο παράδειγμα;

Θυμάμαι ότι ο δάσκαλός μου, ας πούμε —εντελώς φιλικά ο άνθρωπος—  και μια άλλη κυρία μάλλον, και μια άλλη κυρία που δίναμε μαζί Δίπλωμα, μου είχε πει: «Να πηγαίνεις στην εκκλησία για να σε βλέπουνε, να σε συνηθίσει το μάτι τους κάπως, να συνηθίσει γενικώς. Μην το σκέφτεσαι μόνο εσένα, να συνηθίσει μία γυναικεία παρουσία την Κυριακή στην εκκλησία. Και αυτό θα βοηθήσει. Αυτό λένε είναι πιο επαναστατική πράξη κι από αυτά που σκέφτεσαι!». Οπότε, μπήκα συνειδητά ή ασυνείδητα σε έναν ρόλο να υποστηρίζω έναν ολόκληρο πληθυσμό, μία κοινωνική [00:35:00]ομάδα σχεδόν, πηγαίνοντας απλά την Κυριακή στην εκκλησία, το οποίο, ΟΚ, έχει αρχίσει να μ’ αρέσει η όλη διαδικασία, γιατί βρίσκω άλλα πράγματα ενδιαφέροντα. Ντάξει, δεν είναι τώρα αυτό το θέμα. Αλλά, ξαφνικά ένιωσα σαν τους πρώτους-πρώτους που είχανε ανακοινώσει, ξέρω ‘γώ, ότι είναι ομοφυλόφιλοι και ήταν, ας πούμε, διάσημοι, όταν είχε πει ο Χατζιδάκις, όταν είχε πει ο Τσαρούχης ότι είναι ομοφυλόφιλοι. Και φαντάζομαι ότι αυτοί οι άνθρωποι έφεραν πάνω τους, κουβαλούσανε μία τεράστια ομάδα ανθρώπων και θα έπρεπε να είναι πάντα τύπος και υπογραμμός για χάρη όλης της ομάδας. Οπότε, το νιώθω πάρα πολύ αυτό το βάρος όλων των γυναικών ψαλτριών.

Θυμάσαι κάποια, έτσι, σκηνικά μήπως; Από... έτσι, που να φαίνεται η αντιμετώπιση που έχουν ως προς εσένα λόγω φύλου.

Λόγω;

Φύλου.

Ήτανε ένας άλλος φίλος μου που μιλάγαμε μία μέρα και είχαμε μία συζήτηση, έτσι, πάνω στα θεολογικά κτλ. Και μου είπε χτυπώντας με έτσι λίγο απαλά στον ώμο, πολύ συμβουλευτικά, ότι «Μωρέ, εντάξει τώρα, πότε θα το σταματήσεις όλο αυτό με τη Βυζαντινή;». Εγώ τον κοιτάζω. Του λέω: «Τι;». Μου λέει: «Έλα, αφού το ξέρεις τώρα. Ζούμε στον 21ο αιώνα. Δεν πρόκειται να γίνει και κάτι». Αφού, δηλαδή, μου λέει: «Εσύ τι περιμένεις;». «Αλήθεια», μάλλον με ρωτάει, «Εσύ τι περιμένεις;». Του λέω: «Εγώ μου αρέσει αυτή η μουσική και δεν περιμένω κάτι», γιατί τότε δεν με είχαν πιάσει ακόμα οι προβληματισμοί μου. Αλλά, μου είχε κάνει από τότε εντύπωση, από τότε που δεν είχα καταλάβει το μέγεθος του προβλήματος. Μου είχε κάνει τρομερή εντύπωση το με πόση φυσικότητα μού το είπε. Δηλαδή, δεν μπορώ γενικώς να το καταλάβω —όχι μόνο για αυτό το επάγγελμα— πώς κάποια επαγγέλματα είναι ταυτισμένα με ένα φύλο. Και αυτός στο μυαλό του το είχε ταυτισμένο με ένα φύλο τώρα το επάγγελμα και με αποθάρρυνε, έτσι —με γλυκό τρόπο ξαναλέω—, να το αφήσω.

Μάλιστα. Άλλο; Έτσι που να ένιωσες εσύ ότι αποκλείεσαι κατά κάποιο τρόπο όπως λες;

Υπάρχουνε κάποια μαθήματα που κάνουμε στο Πανεπιστήμιο, που σε έναν μικρό βαθμό θα μπορούσα να πω αλλά το έχω λίγο νιώσει αυτό. Είναι πολύ υπόγειο. Δεν είναι φάτσα, λοιπόν, φόρα από τους καθηγητές. Αλλά, κάπου μέσα στον τρόπο που μιλάνε, στον τρόπο που θα απευθυνότανε σε μένα ή σε έναν άλλον άντρα στην κατεύθυνση θα φανεί. Εγώ τουλάχιστον το αισθάνομαι. Δεν ξέρω, μπορεί να είμαι πάρα πολύ ευερέθιστη, πολύ ευαίσθητη και να με απασχολεί πάρα πολύ αυτό. Αλλά, εγώ το νιώθω ότι υπάρχει μία χροιά παραπάνω ότι «Τώρα μιλάω σε ένα άτομο που θα το κάνει στην πράξη αυτό που του λέω. Θα ανεβεί στο αναλόγιο και θα το κάνει. Και τώρα το λέω και σε αυτήν που το λέω λίγο πιο θεωρητικά», ξέρεις, «για να ξέρεις πώς είναι, όχι πως θα ανεβείς». Κάπως έτσι. Όχι τόσο φανερά όσο το λέω εγώ αυτή τη στιγμή, αλλά υπάρχει στο πίσω μέρος του κεφαλιού.

Οπότε, η χορωδία που συμμετέχεις πλέον τι σημαίνει για σένα;

Η χορωδία αυτή για μένα είναι... Πηγαίνω εκεί και ξεσκάω. Είναι... Εγώ επειδή μένω στην Καλλιθέα και η χορωδία είναι στο Πολύδροσο είναι μακριά για μένα και κάνω κάθε φορά μία ώρα και να πάω. Αλλά, μου αρέσει αυτό, γιατί νιώθω ότι ξεφεύγω εντελώς, νιώθω ότι πηγαίνω ταξίδι σχεδόν. Και πηγαίνω εκεί πέρα ήδη με μια όμορφη διάθεση. Και βλέπω και άλλες γυναίκες και [00:40:00]ακούω πολύ ωραίο ηχόχρωμα, που θέλω τόσο πολύ να το ακούσω, αλλά δεν υπάρχει και κάπου να το ακούσω. Αν πατήσω, ας πούμε, στο YouTube να θέλω να ακούσω, μιλάμε για ένα 5% ότι θα βρω με γυναίκες. Οι μοναχές, ας πούμε, είναι γνωστό ότι τραγουδάνε πάρα πολύ όμορφα. Υπάρχουνε πάρα πολλοί άνθρωποι που πηγαίνουν στο μοναστήρι για να ακούσουνε μοναχές να τραγουδάνε, να ψέλνουνε. Οπότε, πηγαίνω σε αυτή τη χορωδία και νιώθω σαν μία μεγάλη φωλιά, μια αγκαλιά εκεί μέσα, που σε λίγο νιώθω ότι θα έρθουνε και οι άγγελοι έτσι όπως δημιουργείται όλη αυτή η χροιά της φωνής. Και είμαι και πολύ περήφανη για τις κυρίες εκεί πέρα, γιατί κάποιες είναι συνταξιούχες, κάποιες έχουνε τις δουλειές τους, αλλά έρχονται και προσπαθούνε. Κάποιες από αυτές πιο παλιά είχαν ενθουσιαστεί με τη Βυζαντινή κτλ. στην εκκλησία και αυτές οι γυναίκες —σε μεγάλη ηλικία οι περισσότερες, ξαναλέω— μπήκαν στη διαδικασία να μάθουν, να μάθουν μια μουσική. Δεν είναι και η πιο εύκολη μουσική. Πέραν του ότι μαθαίνω κάτι σε μεγάλη ηλικία διάλεξαν να μάθουν Βυζαντινή Μουσική σε μεγάλη ηλικία και να τα βάλουν όλα αυτά στο κεφάλι τους με τη θεωρία και να καταφέρουν να βγάλουν τη φωνή τους. Και όλες είναι τόσο γλυκούλες και ντρέπονται ενώ τα λένε είναι μια χαρά! Και είμαι ειλικρινά περήφανη που τις βλέπω εκεί πέρα, δηλαδή τις χαίρομαι πάρα, πάρα πολύ.

Ωραία. Οπότε, θέλω να μου πεις τώρα αν θυμάσαι κάποιο άλλο παράδειγμα —οποιοδήποτε—, έτσι, που εσένα να σου ‘χε μείνει, να σου ‘χει μείνει στη μνήμη, είτε καλό είτε κακό, είτε αντιμετώπισης εκτός χώρου, εντός χώρου...

Στη σχολή τώρα τη Βυζαντινή, —στη Βυζαντινή κατεύθυνση, τέλος πάντων, στο Μουσικών Σπουδών—, με προσέγγισε τώρα ένα παιδί από τη δεύτερη κατεύθυνση, τα εθνικομουσικολογικοτέτοια, και μου ζήτησε να συνθέσω Βυζαντινή Μουσική. Έχει γράψει εκείνος το ποίημα. Εγώ θα το μελοποιήσω με Βυζαντινή Μουσική και μια άλλη κοπέλα θα ασχοληθεί και θα βάλει και αυτή πάνω ηλεκτρακουστική μουσική. Αυτό το project και γενικώς η αντιμετώπιση παιδιών που νιώθω ότι έχουνε μέσα στο κεφάλι τους κάτι πολύ ανοιχτό το οποίο δεν… Σίγουρα δεν γεννιέσαι με ανοιχτό κεφάλι. Κάτι κάνεις και συμβαίνει αυτό και ακούς και άλλα. Γι’ αυτό λέω τώρα ότι από τη δεύτερη κατεύθυνση συγκεκριμένα, γιατί αυτοί συνήθως είναι πολύ ανοιχτόμυαλοι. Και έχω ενθουσιαστεί πάρα πολύ με αυτό το project. Εντάξει, πέρα από το συγκεκριμένο, με τον τρόπο που μου μιλάν αυτοί οι άνθρωποι, ότι νιώθω ένα σεβασμό από μέρους τους, τόσο σεβασμό που δεν… Αυτός, δηλαδή, το σεβασμό που δεν βρίσκω στη Βυζαντινή κοινότητα αυτοί οι άνθρωποι που είναι μουσικοί —γιατί έχει πολύ μεγάλη σημασία— καταλαβαίνουνε πόσο έχει επιδράσει η Βυζαντινή στη φωνή. Και μετά ό,τι και αν τραγουδήσω πια δεν θα πω ότι ακούγεται Βυζαντινή, αλλά φαίνονται κάποια πράγματα. Τα μελίσματα δεν φεύγουνε. Δεν… Είναι πολύ δύσκολο, ας πούμε, τώρα που κάνω και φωνητική και κάνω κομμάτια όπερας να μην τα κάνω. Είναι πάρα πολύ δύσκολο. Ακόμη προσπαθώ να το διορθώσω με τη δασκάλα μου. Οπότε, συγκινούμαι με την ευαισθησία που δείχνουνε αυτοί οι άνθρωποι στη Βυζαντινή Μουσική, και μάλιστα στη γυναικεία ψαλτική. Και νιώθω ότι αν γινόταν ποτέ μια διαδήλωση υπέρ της γυναικείας [00:45:00]ψαλτικής, μπορώ να φανταστώ πολλούς ανθρώπους μουσικούς που θα το ενέκριναν αυτό και θα χτυπιόντουσαν εκεί πέρα. Άρα, αυτό που βλέπω από αυτά που είπαμε μέχρι τώρα είναι ότι άνθρωποι οι οποίοι είναι χριστιανοί, είναι της θρησκείας παραπάνω, έχουν να κάνουν με τον εκκλησιαστικό χώρο, δεν μπορούν να καταλάβουν ενδεχομένως —δεν έχω μιλήσει και με όλο τον πληθυσμό, αλλά από αυτά που έχω βιώσει—, δεν μπορούν να καταλάβουν την αξία τού να ψέλνει μία γυναίκα. Και βλέπω μουσικούς που το καταλαβαίνουνε και πολύ καλά μάλιστα. Και το έχω σαν έναν προβληματισμό αυτό, γιατί συμβαίνει.

Και τι αισθήματα σού δημιουργεί αυτό;

Μου δημιουργεί αισθήματα, έτσι, να προχωρήσω με αυτό, να μην το αφήσω, γιατί είναι πάρα πολύ εύκολο να… Αυτός ήταν ο κύριός μου φόβος, γι’ αυτό άρχισα να τα ψάχνω όλα αυτά —όλα αυτά με το τι μπορώ να κάνω—, γιατί δεν ήθελα να την αφήσω τη Βυζαντινή και να πω: «Ντάξει, κάτι θα γίνει» κλπ. και μετά να την ξεχάσω. Γιατί ξεχνιέται. Πώς, ας πούμε, πας να κάνεις ποδήλατο μετά από κάποιο καιρό και λίγο λες «Τώρα θα πέσω»; Ξεχνιέται. Και επειδή αυτό μου είχε συμβεί ήδη με το πιάνο, που επειδή τώρα έχω σχεδόν κατασταλάξει ότι θα ασχοληθώ με την υποκριτική και δεν ασχολούμαι τόσο πολύ με το πιάνο, τώρα άμα πάω να καθίσω στο πιάνο, το πιάνο με έχει ξεχάσει σε έναν κάποιο βαθμό. Και δεν θέλω με τίποτα να συμβεί αυτό με τη Βυζαντινή, οπότε θα κάνω ό,τι μπορώ για να... όχι απλώς να μην την ξεχάσω, για να πάει σφαίρα, ας πούμε. Οπότε, μου δημιουργεί ελπίδα∙ αυτή είναι η λέξη.

Μάλιστα. Οπότε, από όλα αυτά τι σου ‘χει μείνει;

Μου έχει μείνει αυτό που εκεί πέρα στην εκκλησία λένε ο δρόμος των Παθών. Το νιώθω αυτό με το θέμα αυτό. Και είναι… μία κάποια δοκιμασία; Δηλαδή, πέρασα από κάποια συναισθήματα τα οποία θα με ωφελήσουν πιστεύω στη ζωή μου, οπότε… Και που είπαμε πριν. Δηλαδή, και θύμωσα και επαναστάτησα και στεναχωρήθηκα και τώρα συγκινήθηκα και τώρα ελπίζω, οπότε πιστεύω πάρα πολύ στα εμπόδια. Και αυτή τη στιγμή μιλάμε εμείς και όλο αυτό είναι ένα εμπόδιο, ο κορωνοϊός. Αλλά, τα εμπόδια μπορούν να δημιουργήσουν πολύ όμορφα πράγματα γιατί σε βάζουν σε μια διαδικασία να σκεφτείς κάπως αλλιώς. Οπότε, αν δεν είχα αυτό το εμπόδιο του φύλου ίσως —εφόσον ήξερα ότι εκεί είναι το αναλόγιο και με περιμένει— δεν ασχολιόμουνα με αυτό. Είμαι σίγουρη ότι αν ήταν εύκολο δεν θα ασχολιόμουνα μ’ αυτό. Οπότε, σχεδόν ευχαριστώ για το πώς έχουν έρθει τα πράγματα και τυχαίνει τώρα εγώ να έχω πωρωθεί τόσο πολύ μ’ αυτό το αντικείμενο ακριβώς επειδή είναι αποκλεισμένο.

Μάλιστα. Έχεις να προσθέσεις κάτι άλλο; Δεν ξέρω, ό,τι θες.

Μακάρι να καταφέρω να δω τη Βυζαντινή μουσική στις προεκτάσεις και στις προοπτικές που πιστεύω ότι μπορεί να φτάσει. Την έχω φανταστεί πώς θα μπορούσε να γίνει και πώς θα μπορούσαν νέοι άνθρωποι να την ακούνε, αληθινά να την ακούνε και να φύγει το στερεότυπο από το κεφάλι, που κατευθείαν μόλις λες ότι ακούς Βυζαντινή Μουσική σού προσθέτουνε μια φούστα, έναν κότσο και σε βλέπουνε έτοιμη στην εκκλησία. Το έχω οραματιστεί. Οπότε, η μισή δουλειά έχει γίνει. Θα περιμένω για την άλλη μισή!

Τι ήθελα να σε ρωτήσω τώρα… Δεν, έτσι, σε ρώτησα για, έτσι, εμπειρίες από όταν άρχισες να ψέλνεις. Δηλαδή, πριν φτάσεις στο Δίπλωμα, μέχρι να φτάσεις στο Δίπλωμα πώς ήταν αυτή η περίοδος;

Επειδή είχα μία ευκολία στη Βυζαντινή, την οποία ακόμα δεν έχω καταφέρει να την δικαιολογήσω, πήγαινα πολύ καλά πάντα στη Βυζαντινή. Είχα και τρομερή χημεία, εντάξει, με το δάσκαλό μου, αλλά πήγαινε πάντα πάρα πολύ καλά. Και αυτό με είχε κάνει να επαναπαυτώ εντελώς. Δεν διάβαζα, παρόλα αυτά, όμως, πήγαινε καλά. Θέλω να πω έφερνα το μάθημα σαν να το έχω διαβάσει και ένιωθα και μάγκας, ας πούμε. Μετά σε κάποια φάση κατάλαβα ότι έχει σημασία η ωρίμανση που μου έλεγε συνέχεια ο καθηγητής μου. Μου λέει ότι «Αυτό το κομμάτι», ας πούμε, «είναι τώρα αριστούργημα. Ο άλλος θα έκανε δύο μήνες να το κάνει. Αλλά, δεν είναι ακόμα ώριμο», μου έλεγε όσο κάνουμε τα μαθήματα. Δεν καταλάβαινα εγώ τι εννοούσε. Λέω: «Αφού λέω σωστά τις νότες. Τι λάθος έχει;». Και κάπως έτσι πέρασαν τα μαθητικά χρόνια. Δεν λυπάμαι. Σίγουρα δεν τα μετανιώνω, αλλά πιστεύω ότι θα μπορούσα να τα είχα εκμεταλλευτεί λίγο παραπάνω, γιατί και πράγματα που τα έκανα τα έκανα λίγο πιο διεκπεραιωτικά... Εντάξει, βέβαια το χαιρόμουνα πάρα πολύ όταν μετά πήγαινα στην Κεφαλονιά, που από κει είμαι, και πήγαινα στην εκκλησία και καθόμουνα δίπλα στους ψάλτες και, έτσι, ένιωθα πολύ ωραία και... Και το Πάσχα, ας πούμε, που πηγαίναμε στον Επιτάφιο και έλεγα εκεί πέρα και έψελνα, που όλο το χωριό είχε, έλεγε «Το αγγελούδι, η αγγελική φωνή που κατέβηκε από τα ουράνια» και δεν ξέρω… Ναι, ναι, ένιωθα, έτσι, πολύ όμορφα.

Αυτό το συναίσθημα της μοναδικότητας που σου δημιουργεί η Βυζαντινή είναι σίγουρα ένας λόγος που ασχολούμαι μαζί της, γιατί με κάνει να νιώθω πολύ ξεχωριστή. Δεν θα ήταν το ίδιο με το να ήμουνα μία ακόμα πιανίστρια. Θέλω να πω, για να γίνεις μία πολύ καλή πιανίστρια έχεις… Είναι πολύς ο κόσμος. Για να ασχοληθείς, τώρα, με τη γυναικεία ψαλτική δεν είναι τόσος πολύς ο κόσμος. Εντάξει, τώρα δεν θέλω να πω και το «Στους τυφλούς βασιλεύει ο μονόφθαλμος», σίγουρα, εντάξει. Αλλά θα χαρώ, με τεράστια μου χαρά θα φάω εγώ τώρα το σκατό της όλης αλλαγής αυτού που θέλω για να μπορέσει κάποια στιγμή ένα κοριτσάκι που δεν έχει γεννηθεί ακόμα να το δω εγώ και να μαθαίνει Βυζαντινή Μουσική. Και ενδεχομένως αν δεν ασχολείται και με τη θρησκεία και έχουμε πάει τόσο μπροστά που την αντιλαμβάνεται τόσο ως μουσική και κάνει Βυζαντινή Μουσική και το λέει στους συμμαθητές της και είναι σαν να λέει ότι «Ακούω Justin Bieber», αυτό θα είναι για μένα... Ντάξει τώρα, δεν μπορώ να σου περιγράψω.

Και τι σκέφτεσαι να κάνεις γι’ αυτό; Πώς το ‘χεις στο μυαλό σου;

Σίγουρα κάποια στιγμή πιστεύω ότι θα ασχοληθώ και με τη διδασκαλία. Αλλά, μέχρι να ασχοληθώ με τη διδασκαλία… Δεν νιώθω έτοιμη ακόμα. Θέλω λίγο να τριφτώ παραπάνω σε αυτό, να ψηθώ. Και δεν μπορώ να το κάνω. Οπότε, θα προσπαθήσω να κάνω ό,τι μπορώ. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε στη Βυζαντινή Μουσική περνάν κάποια χρόνια φοίτησης. Μετά φτάνεις στο πτυχίο και αν πάρεις το πτυχίο μετά άμα θες συνεχίζεις και για το Δίπλωμα, το οποίο είναι το τελευταίο. Μετά το Δίπλωμα —τώρα το κάνω αυτό, κάνω μαθήματα— είναι ένα ακόμα πιο εξειδικευμένο, ας πούμε, σαν το μετά του Διπλώματος, τέλος πάντων, που λέγεται Δίπλωμα Μουσικοδιδασκάλου. Εκεί δεν έχεις κάποια ύλη και ουσιαστικά συνεχίζεις με το δάσκαλό σου και εξελίσσεσαι και πια μιλάτε σχεδόν επί ίσοις όροις. Μου βάζει ένα κομμάτι το οποίο δεν το δουλεύουμε καθόλου. Θα το δουλέψω εγώ σπίτι μόνη μου, οπότε θα… Αυτό το κομμάτι ουσιαστικά κάνω τη δουλειά που θα έκανα για να το [00:55:00]δίδασκα μετά. Οπότε, έχω σκοπό, έτσι, να το τελειώσω και αυτό, να... Δεν ξέρω αυτό το κενό μέχρι να διδάξω και μέχρι να φτάσω λίγο πιο μεγάλη. Δεν ξέρω τί ακριβώς θα κάνω, αλλά έχω, έτσι, ένα ένστικτο ότι θα πάει καλά αυτό. Και επειδή συνήθως μου βγαίνει πολύ καλά ό,τι έχει να κάνει με το ένστικτο και τη διαίσθηση, αλήθεια το πιστεύω τώρα που μιλάμε.

Ωραία. Οπότε, άμα δεν έχεις να προσθέσεις κάτι άλλο...

Δεν έχω, δεν έχω.

Ωραία. Τότε να σ’ ευχαριστήσω προσωπικά και εκ μέρους του Istorima. Και εύχομαι να βρεις και να κάνεις όσα θες. Και ευχαριστούμε και πάλι.

Ευχαριστώ και εγώ!