[00:00:00]Καλημέρα σας!

Καλημέρα σας.

Θα μας πείτε το όνομά σας;

Νίκος Σαρρής. Καλά!

Σήμερα, είναι Τετάρτη 10 Φεβρουαρίου 2021, είμαι με τον κύριο Νίκο Σαρρή, βρισκόμαστε στην Παροικιά της Πάρου, στην περιοχή Σαρακίνικο. Εγώ ονομάζομαι Μαρία-Μαρίνα Μπουκίου, είμαι ερευνήτρια στο Istorima και ξεκινάμε τη συνέντευξη. Κύριε Νίκο, ξεκινώντας την αφήγηση της ιστορίας ζωής σας, θα θέλατε να μας πείτε πότε γεννηθήκατε και πού;

Γεννήθηκα το Γενάρη του 1944, εδώ, εκατό μέτρα πιο πάνω, που είναι η… Που ήταν η πατρογονική μας κατοικιά και η οποία λίγο έχει αλλάξει από τότε, είναι από τις λίγες κατοικιές, που είναι ίδιες, όπως εγώ τις γνώρισα. Και κατοικεί εκεί ο μεγαλύτερος αδερφός μου, ο οποίος τώρα είναι ογδόντα οχτώ χρονών. Θα άξιζε τον κόπο να τον δει κανείς, γιατί είναι φορτωμένος με αναμνήσεις, και που δεν τις ξεχνάει, ας πούμε. Ναι.

Πολύ ωραία, πολύ ωραία! Το οικογενειακό σας περιβάλλον, δηλαδή, ποιο ήταν;

To οικογενειακό περιβάλλον το δικό μου ήτανε μια μάνα, χωρίς σύζυγο, που είχε πεθάνει στα σαράντα τέσσερά του χρόνια, αφήνοντας μια χήρα με τέσσερα παιδιά, που ο μεγαλύτερος ήταν δεκατριώ χρονών και ο μικρότερος τριώ, εγώ δηλαδή. Αυτό ήταν το περιβάλλον. Και ήταν πάντα ένα πρόβλημα πολύ σοβαρό το πώς θα τα βγάλει πέρα. Γιατί δεν είχε εργατικά χέρια, παρά μόνο της μακαρίτισσας της μάνας μου, η οποία δούλευε από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο ήτανε... Φρόντιζε να είναι «ελεύθερη», σε εισαγωγικά ελεύθερη, γιατί τι ελεύθερη; Ελεύθερη από το να πηγαίνει στην Αθήνα και να κάνει την υπηρέτρια, κάτι που το έζησα κι αυτό, κι εγώ…. Λοιπόν, ερχόταν εδώ, για να βοηθήσει στις αγροτικές δουλειές. Με πρώτη τα καπνά, που τότε βάζαμε ξηρικά καπνά και μάλιστα εθεωρούντο πως ήτανε υψηλής ποιότητας, επειδή ήταν ξηρικά τα καπνά της Πάρου. Και μετά, στο θέρος, όπου έμπαινε στο χωράφι με το πριόνι, το δρεπάνι, συγγνώμη. Θα ξεχνώ κάποιες λέξεις είναι, πώς το λένε, αναμενόμενο, αλλά δεν πειράζει. Λοιπόν, ήτανε λοιπόν καπνά και θέρος, και μετά ήτανε ο τρύγος, που είχαμε κάποια αμπελάκια και κάποια σπαρτά με κριθάρι και στάρι συνήθως ήτανε. Πάντα αυτά ήτανε τα δημητριακά, που είχαμε στην Πάρο. Κυρίως το κριθάρι, λιγότερο το σιτάρι, διότι απ’ το κριθάρι ανακατεμένο με στάρι έκανες το ψωμί σου. Ψωμί τότε μόνο με σταρένιο αλεύρι δεν είχαμε, πάντα συμμετείχε και το κριθάρι. Στη δε Κατοχή, που ζορίσανε τα πράματα, χρησιμοποιήθηκε και ο σαρωνόσπορος. Ξέρετε τι είναι ο σαρωνόσπορος;

Όχι…

Είναι από το σαρώνω-σαρωνιά, η σαρωνιά είναι ένα φυτό, που μοιάζει με... μοιάζει πάρα πολύ με καλαμποκιά και βγάζει ένα σπόρο, πολύ πιο μικρό από τον κόκκο του σιταριού. Και κατά την Κατοχή χρησιμοποιήθηκε κι αυτός, ανακατεμένος με κριθάρι, για να κάνουμε το ψωμί, ας πούμε, κάτι που κανονικά δεν τρώγεται, ας πούμε, και τα λοιπά, αλλά είναι σαν δημητριακό κι αυτός και έμπαινε στο ψωμί. Τώρα είμαστε στο οικογενειακό περιβάλλον ακόμα; Εντάξει... Ήτανε δύσκολα τα πράγματα, γιατί η καημένη η μάνα μου πήγαινε το χειμώνα και δούλευε εσωτερική υπηρέτρια και όταν δεν άντεχε άλλο, ξέρω γω, ή έπρεπε να κατέβει στην Παροικιά για τις αγροτικές δουλειές του καλοκαιριού, που είναι σε ένταση αυτή την εποχή, από τον Απρίλη, Μάρτη-Απρίλη μέχρι το Σεπτέμβρη που είναι ο Τρύγος. Λοιπόν, εντάξει, τώρα δεν θα κλαίγομαι για το τι έζησα τότε, αλλά τα πράγματα ήταν ζόρικα, πολύ ζόρικα, ας πούμε, κλπ. Δεν έβγαινε πέρα, ας πούμε. Είχα δει τη μάνα μου, σε ανύποπτες στιγμές, όταν δεν τα έβγαζε πέρα ή δεν είχαμε να φάμε, να κλαίει, κρυμμένη κάπου. Την είχα κάποτε πάρει χαμπάρι κι αυτό δεν το κατάλαβε προφανώς, αλλά αυτό μου ‘μεινε για πάντα, αυτή η ιστορία, το να τη δω να κλαίει απελπισμένη και ψιλοκαταλάβαινα πλέον, ήμουνα πέντε χρονών, έξι, ξέρω γω, καταλάβαινα, τέλος πάντων. Βεβαίως, ο αδερφός μου, προς τιμήν του, πολύ γρήγορα μπήκε στην... από δεκατριώ χρονώ ο καημένος, από τότε πέθανε ο πατέρας μου, μπήκε στις αγροτικές δουλειές, από δεκατριώ χρονώ, αλλά μπήκε βαθιά κι αυτό ήτανε αξιοθαύμαστο. Και ως τώρα παραμένει αγρότης, που δεν μπορεί πια, είναι αρκετά γέρος, και θλίβεται, δεν μπορεί να εννοήσει –και πώς να το εννοήσει– ότι θα είναι μέσα στο σπίτι και δεν θα μπορεί να βγαίνει. Αλλά και πάλι παίρνει κάποιο βοηθό, όλο κάτι να κάνει με τ’ αγροτικά. Και περηφανεύεται, λέει: «Εγώ δουλεύω ογδόντα χρόνια, κοντεύω να δουλεύω μέσα στα χωράφια!», κάπως έτσι… Οικογενειακό περιβάλλον, λοιπόν, άσ' τα. Όσο για μένα, το ρόλο που είχα ή μάλλον που έπεφτα, είχα βγάλει χειμώνες πλούσιους σε περιβάλλον, ας πούμε, κλπ. Τη μια ήμουν με τη μεγάλη μου αδερφή ή με τον αδερφό μου, αυτόν που σας είπα πριν, την άλλη με μια θεια μου στην Παροικιά, όταν ήμουνα δευτέρα γυμνασίου, τώρα πώς πήγα στο γυμνάσιο αυτό δε μας αφορά ή μπορεί να 'χει μια κάποια… θα πω δυο λόγια γι' αυτό. Στην Παροικιά έμενα. Το πρώτο χρόνο που πήγα στο γυμνάσιο έπρεπε να περπατάω από δω μέχρι τη Παναγία, που κάναμε μάθημα στα κελιά τότε ακόμα, δεν είχε γίνει το γυμνάσιο. Λοιπόν, και πήγαινα, αλλά ήταν πολύ δύσκολο να πηγαίνεις με τα πόδια. Μέχρι εκεί είναι περίπου πέντε χιλιόμετρα και βάλε, από το σπίτι το πατρικό μου μέχρι την Παροικιά. Λοιπόν, εκείνη τη χρονιά, το θυμάμαι γιατί ήτανε η πιο δύσκολη χρονιά, γιατί ήμουνα με έναν θείο μου, ο οποίος ήταν αδερφός του πατέρα μου, η γυναίκα του μου φέρθηκε καλά, εντάξει, αλλά εκείνος ήταν άλλος άνθρωπος, ήταν αυστηρός. Άλλοτε έμενα με μία γειτόνισσά μας, που ήτανε, που ο άντρας της ήταν πρώτος ξάδερφος του πατέρα μου και έμεινα και εκεί ένα χειμώνα, κάπως έτσι. Δεν έχω τίποτα άλλο να πω για το οικογενειακό περιβάλλον, οπότε αν έχετε να με ρωτήσετε τίποτα, ευχαρίστως.

Βεβαίως. Από τα παιδικά σας χρόνια λοιπόν, πέρα από αυτές τις αναμνήσεις τι άλλο κυριαρχεί περισσότερο στο μυαλό σας;

Τo δημοτικό σχολείο, των Σωτήρων. Όταν πήγαινα εγώ άλλαξα τρεις δασκάλους. Ήταν μονοθέσιο και συγκέντρωνε τα παιδιά μιας μείζονας περιοχής εδώ[00:10:00] της Πάρου, της δυτικής Πάρου, που έπιανε από το Σαρακίνικο, αλλά ακόμα και πιο βόρεια από τον Κήπο, που έχουμε , που ήταν πιο κοντά οι Σωτήρες από την Παροικιά. Από εκεί πηγαίναμε με τα παιδιά στο δημοτικό των Σωτήρων, όπου ένας δάσκαλος είχε πενήντα παιδιά και δεν υπερβάλλω. Εννοώ τα –πώς το λένε;– τα γεγονότα ήτανε έτσι ακριβώς. Υπάρχει ντοκουμέντο, εγγραφές παιδιών, πόσα παιδιά. Εγώ τέλειωσα όλο το δημοτικό στους Σωτήρες μ’ ένα δάσκαλο κάθε φορά. Στην αρχή είχαμε μια δασκάλα, η οποία ήτανε ξεχασμένη απ’ το Θεό. Ζούσε στους Σωτήρες και λεγότανε Σίτσα Αθανασία. Δεν ξέραμε αν έχει συγγενείς, δεν το μάθαμε ποτέ. Από τότε που ήρθε στην Πάρο, το ‘50 περίπου κλπ., μέχρι το θάνατό της χρόνια αργότερα έμεινε στους Σωτήρες, εκεί πέθανε. Αυτή την είχαμε μέχρι τη μέση της τέταρτης τάξης. Θυμάμαι το ύφος της, πού να προλάβει η καημένη, τι να κάνει με πενήντα παιδιά; Ήταν η κατάσταση τραγελαφική. Μας πήγε μέχρι τα Χριστούγεννα στην τετάρτη τάξη όταν ήμουνα και παραιτήθηκε, εγκατέλειψε, εξαφανίστηκε. Όχι από την Πάρο, από το σχολείο, δεν ξανάρθε σχολείο. Αυτό μας έκανε, μας τάραξε, μας τάραξε επειδή δεν καταλαβαίναμε, δηλαδή, το σύστημα είχε γκρεμιστεί. Λέγαμε: «Τι κάνουμε εδώ;» και φροντίσανε και στείλανε ένα δάσκαλο, Λευτέρη Χρυσό πρέπει να τον λέγανε, ήτανε από τη Σαντορίνη και από τα Χριστούγεννα βγάλαμε την τάξη με τον... Την τετάρτη τάξη. Στην πέμπτη και στην έκτη, όμως ήταν οι χρονιές οι σπουδαίες, γιατί ήρθε εδώ ο Αντώνης ο Αλιπράντης, σπουδαίος δάσκαλος και πολύ αυστηρός. Έπεφτε βέργα, γενναία. Αλλά σ’ αυτόν οφείλω τελείως το γεγονός ότι πήγα στο γυμνάσιο, αν δεν ήταν αυτός δεν θα πήγαινα ποτέ. Από τους Σωτήρες δεν πήγαινε κανείς στο γυμνάσιο, ως τότε, μέχρι που πήγα εγώ. Αλλά, όταν έβγαλα την πέμπτη, ήδη έστειλε ένα παιδί, ο οποίος πέρασε. Είχε εξετάσεις, τότε είχε εξετάσεις από το δημοτικό στο γυμνάσιο, αν είναι δυνατόν, αλλά είχε εξετάσεις και, άμα δεν ήξερες τίποτα, δεν πήγαινες, δεν σε δεχότανε. Δεν περνούσες, δεν πήγαινες στο γυμνάσιο. Λέγεται Πιέρος Δραγάτης, ο πρώτος που πήγε στο γυμνάσιο από το σχολείο των Σωτήρων ήταν ο Δραγάτης ο Πιέρος. Αλλά όταν πήγε, ζορίστηκε ο καημένος, μου φαίνεται μέχρι την πρώτη πήγε και τα παράτησε. Έγινε σπουδαίος ράφτης μετά από αυτό και ζει ακόμα, έχασε ένα του παιδί, τέλος πάντων. Το δεύτερο χρόνο, όταν τελείωσα εγώ την έκτη, πήγαμε τρεις και δώσαμε εξετάσεις, παρακαλώ. Δηλαδή, διάλεξε, αναγκαστικά, καταλαβαίνετε ότι διάλεξε, οπότε είναι σαν να δηλώνω πως ήμουν καλός μαθητής. Καλός ήμουν, εντάξει, αλλά διάλεγε τους τρεις πιο υποσχόμενους και έπειθε. Το δύσκολο ήταν να πείσει τους γονείς. Εγώ βέβαια που δεν είχα γονείς, ολοκληρωμένους, δηλαδή πατέρα, ήταν εύκολο να πειστεί η μάνα μου, η οποία δεν μετείχε σ’ αυτά. Η μάνα μου είναι γεγονός ότι ποτέ δεν πήγε σχολείο, να ρωτήσει αν είμαι καλός μαθητής, αν τα βγάζω… Δεν είχε καιρό, και ήταν τελείως αναλφάβητη. Να κάνω μια παρένθεση, αν μου επιτρέπετε, αν και λέω τα προσωπικά μου τώρα.

Βεβαίως!

Όταν ήτανε στην Αθήνα είχε μάθει δυο τρία ψηφία, για να γνωρίζει το λεωφορείο, που έπαιρνε, για να πάει στο Νέο Ψυχικό, που ήτανε στον οικισμό. Στο Νέο Ψυχικό ήτανε –τώρα έχει γίνει πολυτελείας– τότε ήτανε εκεί, είχε ένα μεγάλο προσφυγικό οικισμό, με σπίτια χαμηλά, με κεραμίδια και κάπου εκεί είχε πάει και η αδερφή μου η μεγάλη, η παντρεμένη στην Αθήνα και έμενε. Και εν πάση περιπτώσει, ήταν μια αναλφάβητη μάνα, η οποία γνώριζε τα λεωφορεία από το «Ψ», είχε μάθει το γράμμα «Ψ» αυτή, ακόμα, τέλος πάντων. Και δεν πήγε ποτέ ούτε στο γυμνάσιο, κάποια στιγμή όμως επειδή στο γυμνάσιο, εντάξει είχαμε αλλάξει επίπεδο. Α, ναι! ξέχασα να πω, για να το συνδέσω με τα πόσα παιδιά πήγανε. Πήγανε άλλα δύο παιδιά, περάσαμε δυο, αλλά ο ένας δε το συνέχισε, αλλά κι αυτός ο δεύτερος που πέρασε δεν συνέχισε. Ο μόνος που το συνέχισε ήμουνα εγώ, τέλος πάντων. Και αν δεν ήταν ο Αντώνης ο Αλιπράντης τότε στο δημοτικό σχολείο, να πείσει τη μάνα μου εύκολα και τον αδερφό μου το μεγάλο βέβαια, εγώ δε θα πήγαινα στο γυμνάσιο, γιατί δεν συνηθιζότανε. Ήτανε αδιανόητο. Τα παιδιά χρειαζότανε, για να θερίζουμε, να κάνουμε αλώνι. Τα παιδιά πρωτοστατούσανε στο αλώνι, τραβούσανε όλο το ζόρι, γιατί εκεί είσαι από το πρωί μέχρι το βράδυ με τα ζώα να φέρνουν βόλτες μέσα στο αλώνι, πέντε με έξι ζώα ζευγμένα μαζί. Ένα παιδί, δηλαδή η συμμετοχή του παιδιού εκεί πέρα ήταν πολύ σπουδαία, πολύ σημαντική, έβγαζε πέρα ένα μεροκάματο. Αυτά τα έζησα εγώ μέχρι κεραίας, ας πούμε κλπ. Από τις καπνιές που βγάζαμε όταν τελείωνε η συγκομιδή των φύλλων από την καπνιά. Καπνιά λέγαμε το φυτό, που ήτανε... Πήγαινε μέχρι και σχεδόν ένα μέτρο ψηλά, με φύλλα δεξιά, μονόκορμο ήτανε, ένας κορμός ανέβαινε και τα φύλλα τα κόβαμε σταδιακά, τα ώριμα κάθε φορά. Έμπαινες μέσα στο χωράφι, πρωί πρωί για να ‘ναι τα φύλλα δροσερά και να κόβονται. Γιατί όταν έβγαινε ο ήλιος και μετά, πήγαινες πριν βγει ο ήλιος και τα ‘κοβες. Και αυτή τη δουλειά την είχα μάθει πολύ καλά. Αλλά κι αυτά τα βάζαμε σε στοίβες μέσα σε πανέρια, τα οποία αναποδογυρίζαμε σε ένα δέντρο από κάτω, για να έχουμε δροσιά, για να περάσουμε τα φύλλα του καπνού. Τι ήταν αυτό; Περνούσες ένα ένα φύλλο του καπνού σε βελόνες που ήταν τόσες περίπου, εξήντα εβδομήντα εκατοστά μακριές, και τρυπούσαμε τα φύλλα, όχι στο μαλακό του μέρος, αλλά στο μίσχο, στη συνέχεια του μίσχου, που έπρεπε να το ζυγιάσεις, για να το περάσεις. Και έβλεπες τις γυναίκες, κυρίως οι γυναίκες κάνανε το πέρασμα του καπνού και το μάζεμα από τα φύλλα. Έβλεπες να τρέχει το χέρι τους τακ-τακ, ένα ένα φύλλο, να γεμίζει στην βελόνα, που πίσω της είχε μια τρύπα, που συνδεότανε, περνούσε ο σπάγκος και περνούσες τα φύλλα του καπνού περασμένα από τον σπάγκο και ο σπάγκος έδενε σε δυο... πάνω σε ένα καλάμι, από τη μια άκρη και την άλλη και... Τέτοια καλάμια γεμίζαμε τον «κρεμανταλά», που ήταν μια κατασκευή έξω από το σπίτι, πολύ απλή, που τοποθετούσες τα καλάμια που ήταν φορτωμένα με τα φύλλα του καπνού, για να ξεραθούν. Ναι, έχω χαθεί τώρα στην μετάφραση που λέμε κλπ., είναι τελείως σκόρπια όλα αυτά που λέω, αλλά τι να κάνουμε, αυτά. Αν και θαρρώ πως η ερώτησή σου ήτανε τι με συγκινούσε. Το αλώνι, που υπέφερα μέσα, ας πούμε κλπ., υπέφερα! Δεν ήταν η ζέστη μονάχα του Ιουνίου. Ιούνιο γινόταν αυτή η ιστορία, ήταν και η σκόνη, που έβγαινε από το... Και σε έπνιγε και εκεί έπρεπε να βαστάς μια... Τη λεγόμενη κουτάλα ή χέστρα, που ήτανε[00:20:00] –πώς το λένε;– μια στεφάνη με δίχτυ και... Όχι με δίχτυ, με προβιά, και ένα χερούλι το κρατούσαμε, για να προλάβουμε τα ούρα ή την αφόδευση των ζώων μέσα στο αλώνι. Αυτό, θυμάμαι, πως είχα δυσκολία να κρατάω τη κουτάλα, για να ουρήσει το ζώο, τέλος πάντων. Είπα πως ήταν το σχολείο αυτό που με άγγιξε πάρα πολύ, γιατί ο δάσκαλος ήταν αυστηρός, ικανότατος στο διδακτικό του μέρος, αν και παλιάς σχολής, ήτανε αποτελεσματικός και δεν ήταν τυχαίο που εμείς περάσαμε στις εξετάσεις παρόλο που ήταν μονοθέσιο. Κατάφερνε, ας πούμε, να έχει αποτέλεσμα, αλλά ήταν άγριος. Και αυτό που δεν καταλάβαινε, Θεός σχωρέσ’ τον, ήταν πως δεν έχει νόημα να χτυπάς ένα παιδί, επειδή δεν ήξερε να λύσει, να κάνει μια διαίρεση. Αυτά και πολλά άλλα... Θυμάμαι την τράτα, εγώ δεν πήγα σαν τρατάρης. Όταν τραβούσαν τράτα στην Αγία Ειρήνη. Στην περιοχή της Αγίας Ειρήνης, όπου αντιστοιχεί το Σαρακίνικο. Η Αγία Ειρήνη είναι το επίνειο του Σαρακινίκου, αν και ερχόταν, λέει, εδώ Σαρακηνοί, λένε τώρα, ας πούμε κλπ. διάφορες ιστορίες, που είναι αντικρουόμενες σε πολλές περιπτώσεις. Τις ακούς λίγο διαφορετικά από στόμα σε στόμα, τώρα ποιο στόμα; Δεν υπάρχουν τόσοι πολλοί να θυμούνται ακόμα τις ιστορίες αυτές. Αλλά, θυμάμαι την τράτα λοιπόν που ερχόταν και τραβούσαν τα δίχτυα, τραβούσαν την τράτα σε δύο ομάδες και επειδή εκεί το πλήρωμα της βάρκας ή του καϊκιού ήταν ελάχιστο, πώς θα τραβήξει; Αυτό έχει κάποιο ενδιαφέρον… Συνεννοούνταν οι τρατάρηδες με τους αγρότες της περιοχής και πήγαινε ο αδερφός μου, δυο γείτονες κλπ., άλλος από πιο κάτω. Σαρρήδες οι πιο πολλοί, γιατί είχε πολλούς Σαρρήδες η περιοχή, τέλος πάντων. Και πηγαίνανε να τραβήξουνε, να βοηθήσουνε και σαν πληρωμή, δεν είχε τώρα ρευστό για πληρωμή δεν υπήρχε, υπήρχαν όμως τα ψάρια. Παίρναν τα ψάρια και παίρνανε ένα καλό μερίδιο, μαρίδα κυρίως, την οποία δεν μπορούσαμε να καταναλώσουμε και τη κάναμε παστή. Παστή όχι όμως, «ξηρόπαστη», είναι μια λέξη που δεν υπάρχει. Όχι με αλάτι, με αλάτι πολύ βέβαια, αλλά όχι υγρά. Τις κρεμνούσαμε σε... όπως κρεμούσαμε τα καπνά με ένα σπάγκο, ακριβώς με μια κλωστή περνούσαμε τις μαρίδες πλέον, τρυπημένες. Περνούσαμε την κλωστή στην άκρη της ουράς, ίσα ίσα… και τις κρεμούσαμε να ξεραθούνε απ’ έξω. Συνήθως ρίχναμε και κάνα δίχτυ από πάνω για να μην πηγαίνουνε οι μύγες, και αυτές κρατούσαν μέρες πολλές, τρώγαμε δηλαδή τις μαρίδες. Αλλά τι θυμάμαι από αυτό; Θυμάμαι ότι όταν αδειάζανε τα φύκια μαζί με τα ψάρια και γινόταν το ξεψάρισμα, αυτό γινόταν απ’ όλο το προσωπικό. Το μόνιμο, ας πούμε, του καϊκιού και το –πώς το λένε;– της στιγμής εκείνης, των ωρών που χαλούσανε για να αυτό... Όλοι μαζί ξεψαρίζανε, αλλά ποτέ δε μπορούσανε να βρούνε. Και πού; M’ ένα φανάρι βέβαια, το φως, για να δούνε, ήτανε νύχτα! Να δούνε πως θα ξεψαρίσουνε και τα λοιπά, είχαν το φαναράκι με το λάδι του. Κάνα δυο φαναράκια μάλλον θα είχανε, υποθέτω, για να φέγγει σε όλο τον κύκλο που έκανε, που έπιανε τα φύκια με τα ψάρια. Εκεί λοιπόν, μένανε και κάτι γαρίδες και κάτι ψαράκια και μας στέλνανε τα παιδιά του Σαρακινίκου. Τρία παιδιά ήτανε, δυο φίλοι απ’ την ίδια οικογένεια, οι Μαύρηδες. Και μας στέλνανε με το πρώτο φως της αυγής. Ακόμα, παίρναμε και φανάρι, ήταν σκοτεινά που μας στέλνανε οι γονείς μας, ή στην περίπτωση τη δικιά μου ο αδερφός μου, και πηγαίναμε να ξεψαρίσουμε αυτά που μένανε. Και γυρίζαμε πίσω ο καθένας περίπου με ένα κιλό υλικό, ξέρω γω, βρίσκαμε ακόμα. Αυτά τα κάναμε βέβαια κακαβιά και ήταν πανόστιμα! Γιατί, εντάξει. Αυτό ήταν ωραίο, γιατί ένιωθα ότι ήμασταν ωφέλιμοι, χωρίς μεγάλο ζόρι, παρά μόνο το ξύπνημα το νωρίς που γινότανε κλπ. Μας άρεσε, δηλαδή, ότι βρίσκαμε τα μικρά ψαράκια, τέλος πάντων. Είναι πολλά με τα παιδικά χρόνια, η τράτα, το σχολείο, το γυμνάσιο, πώς πηγαίναμε στο γυμνάσιο. Αν έχεις κάτι άλλο να με ρωτήσεις…

Από το γυμνάσιο, λοιπόν, και μετά πώς ήταν η ζωή;

Στο γυμνάσιο πέρασα καλά. Όχι όμως και τα καλοκαίρια, όπου όταν κλείναμε όλο το χρόνο τον διέθετα εργάτης του αδερφού μου, πλέον, κανονικά. Αλλά όσο ήμουνα στο σχολείο, ακόμα και όταν πήγαινα, πολλές φορές, τα απογεύματα βοηθούσα στις αγροτικές δουλειές. Δε σταμάτησα, δε σταμάτησα ποτέ. Εκεί δεν έχω κάτι συγκλονιστικό. Δηλαδή, σε σχέση με το δημοτικό το γυμνάσιο ήτανε μια όαση, ας πούμε, για μένα, όπου δεν υπήρχε αυτό το στρίμωγμα, αυτό το ζόρι κλπ., το ξεχνούσα στο γυμνάσιο. Παρ' όλα αυτά, όπως είπα και πριν, θυμάμαι πολύ καλά πως ήμουν δευτέρα γυμνασίου και η μάνα μου ήταν υπηρέτρια στην Αθήνα, ας πούμε κλπ. Την καημένη, τέλος πάντων, νομίζω πως…. Ναι, το γυμνάσιο πέρασε, να μην το πω τρίτη φορά, ομαλά. Μετά αν έχει κάτι ενδιαφέρον είναι πόσο δύσκολο ήτανε να σπουδάσουμε μετά το γυμνάσιο. Το γεγονός εγώ ότι τελείωσα και το γυμνάσιο, ας πούμε, από ένα σχολείο δημοτικό, που δεν επιτρεπόταν να πάει κανείς στο γυμνάσιο, δεν ήταν το φυσικό, το αναμενόμενο. Ήδη είχα κάνει γυμνάσιο και ετίθετο το θέμα και πάλι εκεί ο Αλιπράντης, αν θυμάμαι καλά, παρενέβη να πάω να σπουδάσω και να γίνω δάσκαλος. Κι αυτό έκανα, ας πούμε, κλπ. Αναγκαστήκαμε, που ήτανε –πώς το λένε;–πολύ τολμηρό να φύγεις από εδώ και να πας Αθήνα. Αυτοί που είχαν πάει οι Παριανοί βέβαια, εκείνη την εποχή δεκαετία του ‘50-’60, ‘50 κυρίως, φεύγανε οι Παριανοί, γιατί η Πάρος δε μπορούσε να τους ταΐσει, δεν έφτανε με τίποτα. Αλλά φύγανε πάρα πολλοί στην Αθήνα, όπου πιάνανε δουλειά στα λατομεία και στην οικοδομή. Ειδικά στην εποχή της οικοδόμησης της Αθήνας με πολυκατοικίες. Ας πούμε, ο άντρας της αδερφής μου της μεγάλης, που είχαν φύγει από νωρίς. Μόλις παντρευτήκανε φύγανε, εδώ τι να κάνουνε; Δεν είχαν ούτε κτήματα δικά τους. Και φύγανε για Αθήνα και ο γαμπρός μου, ο άντρας της αδερφής μου δούλευε οικοδομή. Είχε αδειάσει. Αλλά παρ' όλα αυτά αυτή η απόφαση, αυτοί που ήταν αποφασισμένοι ότι θα πάνε να δουλέψουνε στην Αθήνα, αλλά σ’ εμένα δεν υπήρχε αρσενικός, για να πάει να δουλέψει. Ο πατέρας μου είχε πεθάνει, είπαμε. Άρα, το να πας στην Αθήνα ήτανε πολύ ζόρι. Και πήγαμε στην Αθήνα, όπου εκεί έδωσα εξετάσεις και πέρασα για την Παιδαγωγική Ακαδημία και πήγα στην Μαράσλειο. Εκεί το καλοκαίρι... Το αστείο είναι πως πληρώναμε την εγγραφή. Αν ήσουνα. Πληρώναμε ένα χιλιάρικο. Ένα χιλιάρικο ήτανε πολλά λεφτά. Αλλά αυτό το ‘βγαλα, γιατί δούλεψα στο Νέο Ψυχικό, στο Παλιό Ψυχικό. Είχα το φίλο μου, ένας από τους φίλους, που πηγαίναμε να μαζέψουμε τα ψαράκια, είχε κι αυτός ήδη πάει πια στην Αθήνα. Σαν παιδί, ας πούμε, μαζεύαμε εδώ πέρα τα καπνά και τα αλώνια και τα ψαράκια, αλλά σαν... όταν[00:30:00] ενηλικιώθηκε πήγε στην Αθήνα και δούλεψε –τι άλλο;– στους κήπους, του Παλιού Ψυχικού και της Φιλοθέης. Και ο φουκαράς αυτός, ήταν ο Ζέπος, ο Ζέπος ο Μαύρης. Προσωπικότητα σπουδαία, ο οποίος πήγε στην Αθήνα απομόνωση, χωρίς να ρωτήσει τους γονείς του, ξέροντας ότι δεν βγαίνει τίποτα, να μείνει εδώ πέρα, έφυγε από την Πάρο και πήγε, έμεινε με κάποιον γνωστό κηπουρό, που έμενε στο Νέο Ψυχικό. Γι' αυτό κι εμείς πήγαμε στο Νέο Ψυχικό, γιατί αυτοί που πηγαίνανε να δουλέψουνε κηπουροί στο πλούσιο Παλιό Ψυχικό και στη Φιλοθέη, μένανε στο Νέο, για να πηγαίνουν με τα πόδια στο Παλιό Ψυχικό, να δουλέψουνε. Το ίδιο πράγμα έκανα κι εγώ. Το πρώτο καλοκαίρι θυμάμαι δούλεψα, ναι, το πρώτο καλοκαίρι πριν αρχίσω, πριν ανοίξει η σχολή, εγώ δούλευα βοηθός του Ζέπου. Και με πλήρωσε ο άνθρωπος ένα χιλιάρικο ολόκληρο. Τέλος πάντων. Αστεία πράγματα! Άλλες εποχές, άλλα tempore… Τέλος πάντων. Το γυμνάσιο, λοιπόν, δεν έχω αυτό... Εντάξει, το τι συνέβη σε αυτή τη φάση. Τώρα τι άλλο θα σας ενδιέφερε;

Άρα λοιπόν πήγατε στην Αθήνα, για να γίνετε δάσκαλος.

Και έγινα!

Πώς το αποφασίσατε αυτό, να ακολουθήσετε αυτή τη σταδιοδρομία;

Γιατί είχε μόνο δυο χρόνια φοίτηση και στην Ακαδημία μαζί με τον Αργουζή τον Κώστα, τον πρώην δήμαρχο της Πάρου, έχουμε την ίδια ηλικία. Είμαι τρεις μήνες πιο μεγάλος από αυτόν. Πήγε αυτός, πήγαμε και οι δυο και γίναμε δάσκαλοι στην ίδια Παιδαγωγική Ακαδημία και ήταν αυτός ο κύριος λόγος. Γιατί αν πηγαίναμε... Βέβαια ένας από το γυμνάσιο πήγε και έγινε φυσικός. Νίκος Κονταράτος. Ο οποίος ήταν τόσο καλός στα μαθηματικά, που μας φόβιζε όλους και το δάσκαλο και τον μαθηματικό. Ήταν ταλέντο μαθηματικό! Είναι κάτι άνθρωποι, που έχουν… Αυτός, πήγε κι αυτός με τον ίδιο τρόπο. Αυτός είχε πατέρα όμως, και δούλευε στην Πεντέλη, κομπρεσέρ, ξέρω ‘γω, στο ορυχείο, πώς το λένε;

Λατομείο!

Στο λατομείο, ναι, όχι ορυχείο. Βέβαια, Λατόμος! Κι αυτός είχε μια πρόσβαση, ας πούμε, στην Αθήνα, τον πατέρα του τον ίδιο, ας πούμε, κλπ., οπότε τα κατάφερε και πήγε και έγινε φυσικός. Άλλος. Και από την τάξη επίσης του γυμνασίου, η Κατερίνα επίσης η Τσαντάνη, που ήταν γόνος από μάνα Αγερνιώτισσα, που η κατοικιά τους κάτω εδώ στην Αγία Ειρήνη, αλλά αυτή έμενε στην Παροικιά. Ήταν σπουδαία, σπουδαία μαθήτρια και ήμαστε πολύ φίλοι, πολύ στενοί φίλοι. Κάναμε στο γυμνάσιο, όλες οι φιλοσοφικές ή αμπελοφιλοσοφικές κουβέντες γινότανε μεταξύ Κατερίνας, που τότε ήτανε Κατίνα και όχι Κατερίνα, δεν υπήρχε Κατερίνα τότε, μόνο Κατίνα. Και τώρα μπερδεύεται, γιατί και ο άντρας της και τα παιδιά της την ξέρουνε σαν Κατερίνα και έχω κι εγώ πρόβλημα πώς να την πω, Κατίνα ή Κατερίνα. Οπότε μπερδεύομαι μια έτσι... Πάει αυτό. Η Κατερίνα, λοιπόν, πήγε και έγινε κι αυτή μαθηματικός, παρόλο που το ταλέντο της ήτανε στη γλώσσα. Σπουδαία! Σπουδαίο ταλέντο! Αλλά θεώρησε πως είναι πιο συμφέρον. Δεν ξέρω πώς. Τέλος πάντων. Το γυμνάσιο αυτά τα πράματα. Ναι.

Μιλήστε μας λίγο, λοιπόν, για τα φοιτητικά σας χρόνια στην Αθήνα.

Τι να πω; Φοιτητικά χρόνια στην Αθήνα. Με τον Αργουζή πρωτοστατήσαμε στο συνδικαλιστικό κίνημα, που ήταν ανύπαρκτο. Με πρωτοβουλία του Αργουζή, ο οποίος πάντα έλεγε: «O άνθρωπος είναι πολιτικόν ζώον!» και λοιπά. Αυτός είχε... και γι’ αυτό και έγινε δήμαρχος μετά, γιατί η αγάπη του δεν ήτανε οι ανθρώπινες σχέσεις τόσο. Αν με ακούσει, δεν πειράζει, τον αγαπώ πάντα, γιατί είμαστε φίλοι. Να κάνω μια μικρή παρένθεση; Πώς γνώρισα τον Αργουζή, γιατί εκεί αυτός έπαιξε τεράστιο ρόλο. Στην έκτη τάξη όταν ήμασταν, ο δάσκαλος ο Αντώνης ο Αλιπράντης μάς πήγε Παροικιά. Αυτός ήταν τόσο προοδευτικός σε αυτά, μας είχε πάει σινεμά! Που δεν υπήρχε, που τότε ήταν σε μια αίθουσα ελάχιστοι. Το είχανε οι Μπιζάδες και τότε το σινεμά στην Πάρο και έπαιζε μια φορά την εβδομάδα το χειμώνα, ξέρω ‘γω, κλπ. Αν είναι δυνατόν! Δεκαετία του ‘50 τώρα μιλάμε. Και μας πήρε την πέμπτη και την έκτη και μας πήγε… Ή μόνο την έκτη, αν θυμάμαι, ναι, μόνο την έκτη και μας πήγε στην Παροικιά. Όχι για το σινεμά, αυτό ήταν άλλη κάθοδος στην Παροικιά, αλλά μας πήγε ο Αντώνης ο Αλιπράντης εκδρομή, για να γνωρίσουμε τη λειτουργία της Παροικιάς! Μας πήγε στις αρχές, στην αστυνομία, στο λιμεναρχείο, στην εφορία, ό,τι είχε τότε. Δηλαδή, αυτά τα πράγματα για δάσκαλο της εποχής ήτανε επαναστατικά! Και το μεσημέρι που δεν είχαμε τελειώσει, φρόντισε να συνεννοηθεί με τον δάσκαλο της έκτης δημοτικού, ο δάσκαλος ο δικός μας, να πάρει το κάθε παιδί από την έκτη τάξη της Παροικιάς να πάρει ένα παιδί της έκτης τάξης των Σωτήρων. Και εμένα με πήρε ο Αργουζής, τυχαία. Και έμελλε αυτό να γίνει μια φιλία, που κρατάει ως σήμερα. Και στην Παιδαγωγική Ακαδημία. Α! Η πλάκα είναι όταν πήγα στο σπίτι του Αργουζή και με καλοδέχτηκε η μάνα του, χήρα κι αυτή, γιατί ο πατέρας του είχε σκοτωθεί από βόμβα, που ρίξανε, που έριχνε ένα βρετανικό αεροπλάνο στην Κατοχή. Ο Αργουζής όχι μόνο δε γνώρισε πατέρα, δεν είχε γεννηθεί! Δεν ξέρω αν το ξέρετε αυτό. Όταν έπεσε η βόμβα από το... Μια βόμβα έπεσε στο σχολείο, στο κελί, που ήταν στο δημοτικό σχολείο και σκότωσε τη δασκάλα, την Κονδύλη, με δυο παιδιά, Φωκιανού και δεν θυμάμαι το όνομα, και Τσαντάνη, μου φαίνεται το άλλο παιδί. Με αυτόν τον άνθρωπο κάναμε μια φιλία που κράτησε και κρατάει. Και πρωτοστάτησε, ώστε να δημιουργηθεί ο Σύλλογος των Σπουδαστών της Ακαδημίας τότε, και αργότερα πρωτοστάτησε, στο δεύτερο χρόνο της Ακαδημίας, πρωτοστάτησε, ήρθε σε επαφή με όλες τις Ακαδημίες, γιατί είχε καμιά δεκαριά, εφτά οχτώ δεν θυμάμαι πόσες ήτανε Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Στην Τρίπολη αν θυμάμαι, στον Πειραιά, είχε το Αρσάκειο. Στην Αθήνα είχε τρεις, δηλαδή, Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Και κατάφερε να καλέσει εκπροσώπους εκλεγμένους από κάθε Ακαδημία και έγινε ένα συνέδριο, ένα είδος συνέδριο με εκπροσώπους από όλες τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες της χώρας. Που ήτανε τρομερά δύσκολο να ‘ρθει τώρα από τη Φλώρινα, μου φαίνεται είχε Ακαδημία, αν θυμάμαι καλά, από Αλεξανδρούπολη; Ίσως δεν είχαν έρθει απ’ όλες τις μακρινές περιοχές, αλλά οι πιο πολλές Ακαδημίες εκπροσωπήθηκαν σ’ αυτό το συνέδριο, που έγινε στη δεύτερη χρονιά, το ‘62, πρέπει να ‘τανε αυτό. Ναι. Αυτά θυμάμαι από τα χρόνια της φοίτησης.

Μετά το πέρας των φοιτητικών σας χρόνων, λοιπόν, περνάμε στη ζωή σας ως δάσκαλος. 

Ναι. Μόλις τελείωσα το... Περνάμε στο στρατό πρώτα βέβαια, όπου εκεί έχει ένα ενδιαφέρον το ότι, επειδή χαρακτηρίστηκα, από λάθος βέβαια, γιατί εγώ τότε δεν είχα ολοκληρωθεί σαν πολιτικό ον, [00:40:00]ας πούμε, και λοιπά, αλλά θεωρήθηκα ότι είμαι αριστερός, που κατά βάση είμαι. Δεν το κρύβομε αυτό, χωρίς δηλαδή, τέλος πάντων. Στο στρατό δεν πέρασα καλά, γιατί με στείλανε στον Έβρο, στα σύνορα, με θεωρήσανε δηλαδή αριστερό και όλους αυτούς τους στείλανε... Τέτοιους τους στέλνανε στα σύνορα. Αυτό που μου ‘κανε μεγάλη εντύπωση ήτανε ότι οι αριστεροί εθεωρούντο αναλώσιμα όντα και επομένως αυτοί, αν γίνει ένα περιστατικό με την... Ένα θερμό επεισόδιο με τους Τούρκους –πάντα είχαμε τέτοιες εξάρσεις– οι πρώτοι που θα πέσουν τουλάχιστον να είναι οι αριστεροί, να απαλλαγούμε από δαύτους. Δεν ήτανε αυτό. Γι’ αυτό, μόνο αυτό θα πω για το στρατό: Το 534 Τάγμα Πεζικού ήτανε φημισμένο για τα καψόνια και τα μαρτύρια που τραβήξαμε στον Έβρο. Παρότι, άλλωστε τότε προετοιμαζότανε το ‘66, το ‘65-’66, είχανε ενεργοποιηθεί οι Συνταγματάρχες και το πραξικόπημα της... το Απριλιανό. Έτσι; Δεν ξέρω. Εσύ δεν ήσουνα γεννημένη. Οπότε αυτά μοιάζουνε... Αλλά εγώ τα έζησα στο πετσί μου αυτά, αυτή την ιστορία. Στο στρατό, στον Έβρο, κυριαρχούσαν οι άνθρωποι του Παπαδόπουλου, που έγινε δικτάτορας μετά. Εντάξει. Μετά το στρατό, είχανε περάσει δυο χρόνια που είχα τελειώσει την… ήμασταν δώδεκα μήνες. Κανονικά θα έπρεπε να περιμένω τον διορισμό, αλλά εγώ δεν ήθελα να πάω στο δημόσιο. Περίεργα, ενώ τώρα θέλουν να πηγαίνουν στο δημόσιο, εμείς τότε δεν είχαμε καλή γνώμη για το δημόσιο και προτιμούσαμε δηλαδή τον ιδιωτικό χώρο, ας πούμε, σαν δάσκαλοι. Και όντως πήγα και δούλεψα στου Μωραΐτη το σχολείο, ‘66 -‘67 αυτή τη χρονιά, τη σχολική χρονιά. Τόσο κράτησε και η καριέρα μου σαν δημοδιδάσκαλος. Ένα χρόνο.

Τέλειωσε, γιατί συνελήφθην ως αντιστασιακός. Αυτό. Γιατί μια ομάδα με ανθρώπους του σχολείου, κυρίως από το σχολείο του Μωραΐτη στο Παλιό Ψυχικό. Πάντα και εγώ ήθελα να πηγαίνω με τα πόδια όπως οι παλιοί, όπως σαν βοηθός κηπουρός έκανα. Τώρα σαν δάσκαλος πια στο σχολείο, στη Σχολή Μωραΐτη. Εν πάση περιπτώσει! Το πραξικόπημα έγινε τον Απρίλη και μέσα στο Μάη συμμετείχα σε μία ομάδα που είχε αρκετούς από το σχολείο, από τη Σχολή Μωραΐτη, μέσα, μια ομάδα που –αντιστασιακή θα το έλεγα τώρα– αλλά από ανθρώπους ερασιτέχνες δυστυχώς, που δεν ξέραμε να πάρουμε τα σωστά μέτρα προφύλαξης, γι’ αυτό και ολοκληρώθηκε, αλλά μας συνέλαβαν. Τα λέω τώρα χοντρικά, ας πούμε. Γιατί η πράξη που κάναμε ήταν να τοποθετήσουμε μία βόμβα. Μέσα στην ομάδα ήταν και ένας ηλεκτρονικός, ηλεκτρολόγος, και έκανε, χρησιμοποίησε ένα ωρολογιακό μηχανισμό-ρολόι και τη βόμβα αυτή τη βάλαμε σ' ένα γιαπί στο Σύνταγμα, παρακαλώ! Με ένα μήνυμα που το ‘χε γράψει ο Μίκης Θεοδωράκης και το βροντοφώναξα εγώ μαγνητοφωνημένο. Να λοιπόν που έχω πείρα, ξέρω γω, μαγνητοφώνησης από τότε. Λοιπόν, αυτή είναι η μόνη. Το μήνυμα δεν ειπώθηκε ποτέ, γιατί ένας απ’ το... όχι μέσα στην ομάδα, αλλά φίλος κάποιου ήταν καταδότης και μας είχε ήδη πάει πεσκέσι στην... πριν καν βάλουμε την... στην Ασφάλεια. Γι’ αυτό η Ασφάλεια, μόλις βάλαμε, μόλις τοποθέτησε ο φίλος μας ο Ανδρέας ο Αντρεΐκος ήταν αυτός που πήρε την τσάντα, ανέβηκε τις σκάλες στο γιαπί, χωρίς... γιαπί χωρίς.... δεν είχανε τους τοίχους, μόνο το σκελετό υπήρχε, του Τετενέ το κτήριο τότε. Το τοποθέτησε στον πρώτο ή δεύτερο όροφο και μετά από αυτόν πήγε αμέσως η Ασφάλεια, το μάζεψε, το εξουδετέρωσε και είχε πλέον στα χέρια της υλικό για να δικάσει μετά. Και δικαστήκαμε το Νοέμβριο, κρατηθήκαμε στην Ασφάλεια, δικαστήκαμε μαζί με άλλους. Μας τσουβαλιάσανε τη δική μας ομάδα μαζί με άλλους, που μέσα σε αυτούς ήταν προσωπικότητες όπως ο ίδιος ο Θεοδωράκης, ο οποίος όμως δεν δικάστηκε, γιατί δεν τους συνέφερε. Η Χούντα τότε είχε αποφασίσει να κάνει μια ανοιχτή δίκη και στους δημοσιογράφους, για να βάλει ήπιες ποινές και να δείξει ένα πρόσωπο, ξέρω ‘γω, στους Ευρωπαίους κυρίως, ότι «δεν κάνουμε, δεν τιμωρούμε και πολύ». Γι’ αυτό και μας βγάλανε όλους εκτός από δύο-τρεις επικίνδυνους. Εμείς δε θεωρηθήκαμε, τα τζόβενα, ας πούμε, επικίνδυνα. Είπαμε ήμασταν για γέλια, γιατί δεν είχαμε πείρα καθόλου, όπως ο Κώστας ο Φιλίνης, ο οποίος ήτανε στέλεχος της Αριστεράς, αυτός ο καημένος έμεινε όλα τα χρόνια φυλακισμένος. Ο Λελούδας επίσης. Τέλος πάντων, εμείς οι υπόλοιποι βγήκαμε με ποινές, βέβαια, αλλά με αναστολή. Δεν ξέρω αν ξέρεις τι σημαίνει «βγαίνω με αναστολή»; Ότι τιμωρείσαι τρία χρόνια, εγώ πήρα τρία χρόνια φυλακή με τριετή επίσης αναστολή. Ότι στα τρία χρόνια δεν έπρεπε να ξαναμπλεχτώ, γιατί άμα με πιάνανε θα έκανα και τα τρία παλιά χρόνια, θα τα έκανα φυλακή. Εν πάση περιπτώσει, βγήκαν οι περισσότεροι από τους τριάντα... Είχε ονομαστεί αυτή η δίκη, το Νοέμβριο του ‘67, «Δίκη των 31». Αλλά ο τριακοστός πρώτος ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης, ο οποίος τότε είχε πει η Χούντα ότι ήταν, δεν ήταν σε κατάσταση, κάτι δικαιολογήθηκε και δεν εμφανίστηκε, γιατί ήταν ταλαιπωρημένος και δεν ήθελε να τον δείξει ταλαιπωρημένο. Αλλά ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν στο απέναντι κελί. Εμείς, όταν κρατηθήκαμε στην Ασφάλεια, ήμασταν στον τέταρτο όροφο γιατί η απομόνωση κάτω… Μπήκαμε και στην απομόνωση κάτω στο τέλος, εντάξει, το ζήσαμε αυτό το καταπληκτικό. Μας είχανε πάνω, στον τέταρτο όροφο, είχανε ένα γραφείο που το είχανε μετατρέψει σε κελί και μας είχανε εκεί βάλει, πέντε άτομα ήμαστε μέσα σε αυτό. Ένας από αυτούς ήμουν και εγώ. Και μέχρι να γίνει η δίκη, πριν γίνει η δίκη, κάναμε μία δουλειά πολύ αστεία, είπαμε το Πότε θα κάνει ξαστεριά, βλακεία μεγάλη, αλλά δεν το μετανιώνουμε, ούτε εγώ καθόλου, γιατί οι γυναίκες από ένα άλλο, γυναίκες κρατιόταν πέντε έξι σε ένα άλλο, πάλι στον τέταρτο όροφο, και ακουγόταν που τραγουδούσαν, αυτές τραγουδούσαν οι κοπέλες και λέω: «Βρε παιδιά, θα μας τραγουδάνε οι γυναίκες και εμείς δεν θα πούμε ένα τραγούδι;». Λέει: «Ποιο να πούμε;» «Το Πότε θα κάνει ξαστεριά». Εγώ το πρότεινα, το δεχτήκανε, γιατί ο ένας ήταν βιομήχανος, ήταν αδερφός της Σύλβα Ακρίτα, που έχει τώρα την δημοσιογράφο κόρη, πώς τη λένε, την Έλενα Ακρίτα. Ναι, αυτή, ο πατέρας της ήταν Υπουργός Επικρατείας, ο πατέρας της Έλενας, επί Γεωργίου Παπανδρέου, κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, το '64. Και είπαμε το Πότε θα κάνει ξαστεριά, οπότε πλακώσανε οι σφαλιάρες, μας δώσανε μια κουβέρτα και μας μπουζουριάσανε στην απομόνωση στο υπόγειο. Η απομόνωση ήταν χειρότερη για μένα και από βασανιστήριο, διότι... Αλλά είχα την τύχη, την καλή τύχη –έτσι νιώθω τώρα– να το ζήσω και αυτό, να ζήσω δηλαδή πώς μπορεί ο άνθρωπος να μεταχειρίζεται έναν άλλον άνθρωπο. Είχε ένα τη λεγόμενη αυλή, που ήταν υπόγεια, ένας μεγάλος χώρος, όπου ήτανε τίγκα από ποινικούς και πολιτικούς δηλαδή, αλλά η πιο… Οπότε το πρώτο πράγμα που ήτανε στην πραγματικότητα ήταν η μυρωδιά, η κακοσμία από το ανθρώπινο σώμα μέσα στα…[00:50:00] Ήτανε συγκλονιστικό! Δε μείναμε, κανένας από τους πέντε δεν έμεινε στο... στην αυλή, αλλά προχώρησαν πιο μέσα που είχε ένα διάδρομο, σε «Π» διάδρομο, όπου είχε δεξιά και αριστερά και κελιά, μάκρος εκατόν εβδομήντα, φάρδος τόσο. Τάφος κανονικά, τάφος! Και εκεί δεν ήξερες ούτε αν ξημερώνει ούτε αν βραδιάζει, τίποτα. Είχε μονάχα ένα μικρό παραθυράκι ψηλά και ένα φως στο διάδρομο που μπορούσες να βλέπεις ελαφρώς. Και από κει μας φέρνανε ένα πιάτο φαΐ. Εκεί υπήρχαν άνθρωποι. Εμείς είχαμε την τύχη να μείνουμε μόνο μία εβδομάδα, γιατί ήταν η δίκη είχε οριστεί η δίκη και κατ’ ανάγκη να μας βγάλανε για να πηγαινοφέρνουνε και όταν μας… η δίκη κράτησε μέρες, αλλά μας πηγαινοφέρνανε και όταν μας γύριζαν στη Μπουμπουλίνας –εκεί ήταν η ασφάλεια τότε, είπαμε, Μπουμπουλίνας– δεν μας ξαναπήγανε στο υπόγειο, αλλά μας ξαναπήγανε στο κελί που ξέραμε, στον τέταρτο όροφο, εν πάση περιπτώση. Το στρατοδικείο. Στο στρατοδικείο θυμάμαι τον Μαγκάκη σαν δικηγόρο, όχι, όχι τον υπουργό. Το μικρό του όνομα ποιο ήτανε; Ποιος είναι; Τέλος πάντων, το Μαγκάκη. Ήταν εκπληκτικό το πόσο ελεύθερα τα είχε βάλει με τους στρατοδίκες. Ανασαίναμε δηλαδή να ακούμε τον άνθρωπο να μιλάει εναντίον των... Και να μη φοβάται. Βέβαια η τύχη του μετά ήτανε χάλια, αλλά αυτό που πέτυχε η Χούντα το κατάφερε γιατί έδειξε ένα πρόσωπο «ανθρώπινο» σε εισαγωγικά. Αυτή είναι… Αυτά είχα να πω για τα... Και είναι κι άλλες πολλές λεπτομέρειες, αλλά δεν χρειάζονται. 

Μετά απ’ αυτό, δεν μπορούσα πια να διδάξω. Ήτανε, τα σχολεία για μένα ήτανε lockdown, που λένε και τους μοντέρνους, ήτανε κλειστά. Δηλαδή, όχι μόνο τα δημόσια, αλλά και τα ιδιωτικά, που ήταν του Μωραΐτη. Οπότε εκεί, εντάξει, είναι μία άλλη φάση της ζωής μου, που είναι άνω-κάτω, άνω-κάτω, εκεί πήρα... Δεν ήξερα ποιες αποφάσεις να πάρω. Έκανα διάφορες δουλειές. Να μνημονεύσω το Μωραΐτη, ο οποίος ήτανε άνθρωπος δημοκρατικός και μου παραστάθηκε πάρα πολύ, με κίνδυνο να τον πιάσουνε. Με έβαλε αμέσως βοηθό λογιστού στην Berkshire. Μόλις βγήκα δηλαδή από την... Τα Χριστούγεννα πια που απελευθερωθήκαμε, μ' έβαλε, με αναζήτησε, μ' έβαλε, ήταν δικιά του η Berkshire. Η Berkshire έκανε κάλτσες και καλσόν πολύ σπουδαίας ποιότητας, αλλά τώρα έχει κλείσει. Ήτανε στον Παράδεισο του Αμαρουσίου αυτή, αυτό το εργοστάσιο. Και μου παραστάθηκε, αλλά εγώ δεν άντεχα να είμαι, να είμαι –πώς το λένε;– περιττός, γιατί δεν χρειαζόταν, ο άνθρωπος με έβαλε για να μου δίνει ένα μισθό. Πέθανε νωρίς, είχε του αίματος μια ασθένεια. Λοιπόν, και παραιτήθηκα. Τον ευχαρίστησα πάρα πολύ και παραιτήθηκα και λέω: «Και πάλι στο κενό». Δεν ήξερα τι να κάνω, ούτε τσαγκάρη δεν μπορούσα. Είχα αποφασίσει να πάω, να φύγω στο εξωτερικό, αλλά έπρεπε να πλαστογραφήσουμε και μια φωτογραφία και μια υπογραφή και μια σφραγίδα μάλλον. Και το έκανε αυτό ένας φίλος, ο ίδιος που είχε βάλει τη βόμβα, ο οποίος, τέλος πάντων, τη λέμε βόμβα εδώ, τέλος πάντων. Προέβλεπε αυτό ότι ο μηχανισμός θα… Αυτό που είχαμε τοποθετήσει, δηλαδή, στο Σύνταγμα, θα έσκαγε μετά γιατί είχε μπαρούτι και θα πυροδοτείτο με την –πώς το λένε;– με ένα φιτίλι και θα ‘σκαγε, για να μην αφήσουμε στοιχεία, τάχα μου. Τέλος πάντων, λεπτομέρεια… Βγήκα λοιπόν. Το να είμαι αργόσχολος μέσα στο... δεν το άντεξα και παραιτήθηκα και έμεινα στο μηδέν. Και τώρα δεν μπορώ να περιγράψω το τι έκανα για να βγάλω ένα χαρτζιλίκι, ας πούμε, κλπ. Μπορώ όμως να πω ότι κατέληξα στην Πάρο, στην πατρίδα-μάνα! Εδώ μπόρεσα να επιβιώσω, ας πούμε, κλπ. Έκανα διάφορα και τα πήγα καλά. Αυτά. Ατέλειωτη ιστορία δηλαδή, εντάξει, είναι μπερδεμένη ιστορία. Την Εφταετία όμως αυτή, να αναφέρω κάτι, κατά την Εφταετία που... Εγώ παντρεύτηκα βέβαια είκοσι πέντε χρονών μια Νεοζηλανδέζα, προσωπικά μου είναι αυτά αλλά… Γιατί τότε μόνο Αμερικάνους και Εγγλέζους και Νεοζηλανδούς, όπως απεδείχθη, αλλά αυτοί… Τέλος πάντων. Όταν ήρθα στην Πάρο, τα μαγαζιά για μένα ήταν κλειστά, γιατί φοβότανε την αστυνομία και δε με πλησιάζανε οι Παριανοί. Είχα το μαύρο παρελθόν γι’ αυτούς και αναγκάστηκα να κάνω παρέα με αγγλόφωνους. Είχα ήδη παντρευτεί την Αϊλίν, αλλά ο γάμος μου κράτησε δυο χρόνια. Τέλος πάντων, είναι προσωπικά αυτά, δεν τα χρειάζεστε. Αλλά αυτό που έχει κάποιο ενδιαφέρον για την ιστορία της Πάρου, είναι ότι από τότε υπήρχε μια κοινότητα των αλλοδαπών, όπως τη λέγαμε, κοινότητα των ξένων, που είχαν και Αμερικανούς και Εγγλέζους κυρίως. Τότε ιδρύθηκε και το... η Σχολή Αιγαίου. Τη γνωρίζετε τη Σχολή Αιγαίου; 

Τι ήταν αυτό;

Λειτουργεί ακόμα. Είναι μία σχολή αμερικάνικη που άνοιξε το ‘70; Το ’69, ‘68; Από τότε. Αυτή έφερε πολλούς και τουρίστες στην Πάρο και έφερε… Αυτή έχει συμβληθεί με κάποιο πανεπιστήμιο αμερικάνικο, έχει πάρει την άδεια, δηλαδή, να σπουδάζουνε φοιτητές Αμερικάνοι, αλλά και άλλοι αν θένε, κυρίως όμως Αμερικάνοι. Έρχονται εδώ και κάνουν ένα εξάμηνο και γι’ αυτό παίρνουνε μια πιστοποίηση που είναι έγκυρη, μετράει για το αμερικάνικο σύστημα, δεν ξέρω πώς γίνεται αυτό το πράγμα. Εκεί άλλωστε σε αυτή τη σχολή δουλεύει και ο Jeffrey Carson που θα ήταν ένα πρόσωπο που, αν δεν είχε μεγάλο πρόβλημα με τη σύζυγό του... Ο Τζέφρι ο Κάρσον έπαιξε ένα πολύ σπουδαίο ρόλο στα πολιτιστικά θέματα της Πάρου. O Τζέφρι Κάρσον είναι συνομήλικός μου και μαζί μεταφράσαμε τον Ελύτη. Χωρίς αυτόν εγώ και χωρίς εμένα αυτός δεν θα μπορούσε να γίνει αυτή η μετάφραση που έγινε, να σου δείξω μετά, όταν τελειώσουμε, το βιβλίο που είναι αξιόλογο, αξιόλογη έκδοση. Δεν ήτανε μόνο αυτό. Α, για να ολοκληρώσω αυτό που έλεγα πριν, είναι ότι εγώ αναγκάστηκα να στραφώ προς αυτούς. Οι Αμερικάνοι τους οποίους γνώρισα ήτανε –να μη γελάσουμε εδώ πέρα– ήτανε προοδευτικοί και αντιχουντικοί, αλλά ήτανε Αμερικάνοι και η Χούντα ήτανε αμερικανοκίνητη και οι Αμερικάνοι έχαιραν ασύλου, δεν τους κούναγε κανένας. Πονηρός εγώ, φρόντισα να έχω φίλους Αμερικάνους ή Εγγλέζους κλπ. Και ήτανε πολλοί και κυρίως ήτανε άνθρωποι από τη Σχολή αυτή που προσπάθησα να περιγράψω πριν, που ακόμα λειτουργεί, έτσι; Μια χαρά. Και ο John Pack, γνωστός. Είναι ο τωρινός διευθυντής της σχολής. Λοιπόν, αυτή η σχολή πρέπει να ιδρύθηκε το ‘68, πριν εγώ γνωρίσω τον Τζέφρι, ο οποίος διδάσκει σε αυτή τη σχολή. Τζέφρι είναι: J-e-f-f-r-e-y. Έτσι δεν είναι; Jeffrey! Κάρσον, όπως ακούγεται, C-a-r-s-o-n. Jeffrey Carson, πολύ σπουδαίο άτομο, ξέρει τη γλώσσα του πρώτον. Πώς θα κάνουμε μετάφραση άμα δεν ξέρεις τη γλώσσα σου; Αλλά ο Τζέφρι είναι λεξικό ο ίδιος, ας πούμε. Εγώ ακόμα εδώ σήμερα, όταν αντιμετωπίζω ένα πρόβλημα διδάσκοντας ο ίδιος, κάνοντας μάθημα[01:00:00] Αγγλικά στα παιδιά ή στο γιο μου τώρα κάνω μόνο, όταν έχω ένα πρόβλημα θα τηλεφωνήσω: «Τζέφρι, επιτρέπεται αυτό;». Να πάρω την άδεια, δηλαδή, δεν ντρέπομαι να το πω καθόλου, γιατί μπορεί να πέσω σε κανένα ζόρικο φαινόμενο γλωσσικό και να... Μια λέξη άγνωστη και λέω: «Πες μου τι σημαίνει ακριβώς». Μαζί συνεργαστήκαμε λοιπόν με τον Τζέφρι χρόνια ολόκληρα και μεταφράσαμε όλο το έργο το ποιητικό, το οποίο βγήκε σε ένα βιβλίο, και μάλιστα από πολύ σοβαρές... Τώρα υπερηφανεύομαι που τα λέω αυτά σαφέστατα, γιατί αξίζει τον κόπο γιατί είναι και ο Τζεφ, αν δεν ήταν ο Τζεφ δεν θα το έκανα. Λοιπόν, το Johns Hopkins, που το ακούς τώρα πολύ, που αυτό βγάζει τώρα τις... Που είναι επιστήμη, πώς το λένε; Τι είναι το Johns Hopkins; Johns με «s» στο τέλος, Johns Hopkins. Είναι πανεπιστήμιο στη Βαλτιμόρη και θεωρείται από τα… Δεν… Βγάζει μόνο επιστημονικές, οι εκδόσεις του πανεπιστημίου αυτού είναι επιστημονικές, όχι λογοτεχνικές. Κάθε δύο-τρία-τέσσερα χρόνια, μου φαίνεται, κάνει και μια έκδοση λογοτεχνική, που είναι ένα –πώς το λένε;– κερασάκι στην τούρτα, ας πούμε, κλπ. Είχαμε αυτή την τύχη. Πώς την είχαμε την τύχη; Ο Jeffrey είχε κάποιο γνωστό στο πανεπιστήμιο. Τον ρωτάει αν θα ενδιαφερότανε να εκδώσει τις μεταφράσεις μας σε βιβλίο. Ήταν θετικό. Είχε πάρει το Νόμπελ, βέβαια, ο Ελύτης και επειδή ήταν νομπελίστας, γιατί πάλι και αυτό αν δεν συνέτρεχε, δεν θα το... Δεχτήκανε μετά χαράς, και βγάλαν ένα υπέροχο βιβλίο με όλ’ αυτά και δεν πρόφτασε ο Ελύτης ο καημένος –τον οποίο είχαμε επισκεφτεί στη Σκουφά που έμενε και τον γνωρίσαμε– δεν πρόφτασε να το δει. Το ‘96 πέθανε ο Ελύτης, το ‘97 πλέον ήταν έτοιμο, γιατί για να βγει αυτό το βιβλίο πέρασε από σαράντα κύματα, σαράντα δηλαδή ξανά έλεγχο, ξανά έλεγχο κλπ. Εν πάση περιπτώσει, είναι μια δουλειά που τη θεωρώ τη σημαντικότερη της ζωής μου. Είμαστε πάντα στην ξένη κοινότητα των αλλοδαπών, το ρόλο της. Να, λοιπόν, πώς παρεμβαίνει τώρα μια ξένη κοινότητα στα πολιτιστικά δρώμενα, σε μια Πάρο... Πάλι μέσα, λοιπόν, τώρα. Εκείνα τα χρόνια ‘69-’70, το ‘69 παντρεύτηκα εγώ την Αϊλίν, το ‘71 χωρίσαμε. Αυτά τα χρόνια λοιπόν, απ’ το ‘71 δηλαδή και μετά, η Σχολή του John Pack, που υπάρχει ακόμα, φρόντισε να φέρει κάποιους μουσικούς από την Αμερική, κυρίως απ' τη Βοστώνη και λιγότερο από Νέα Υόρκη, από νέους μουσικούς που είχανε τελειώσει… Λαμπρούς μουσικούς που είχαν τελειώσει τις σπουδές τους σε κάποιο όργανο και αυτοί ήρθανε καμιά εφτά οχτώ άτομα και συγκροτήσανε το Paros Chamber Ensemble. Δηλαδή, σε απλά ελληνικά, σε ελληνικά μάλλον, ας το πούμε παριανό, της Πάρου, μουσική δωματίου. Chamber Ensemble είναι η μουσική δωματίου και η παριανή ομάδα, ας πούμε, Paros Chamber, Παριανή Σχολή… Όχι σχολή, δεν είναι σχολή, Παριανή Μουσική Δωματίου. Εκεί εγώ, επειδή είχα ένα ψώνιο με τη μουσική από παλιά, βρήκα την ευκαιρία της ζωής μου. Χώθηκα μέσα, εκεί γνώρισα και τον Τζεφ, ο οποίος επίσης παίζει πιάνο, έχει άρτια μουσική εκπαίδευση –μιλάμε τώρα τι κουβαλάει ο καθένας– και τον εκμεταλλεύτηκα πολλαπλώς. Βελτίωσα τα αγγλικά μου με τη γυναίκα μου, αλλά τα βελτίωσα κυρίως με το... με την συνεργασία που είχαμε με το Τζεφ, που ανοίξαμε χιλιάδες φορές λεξικά και γι’ αυτόν και για μένα, πώς θα πούμε μια λέξη. Αυτό, πλατειάζω πάρα πολύ, γιατί είναι το πιο βαρυσήμαντο, ας πούμε, για μένα που επετεύχθη τότε. Βέβαια, οι μεταφραστές δεν χαίρουν εκτίμησης από τα «ιερά τέρατα», δηλαδή εκείνους, όπως τον... Πώς λεγόταν αυτός ο φιλόλογος, ο πολύ γνωστός φιλόλογος, πέθανε αυτός τελευταία... Πώς λεγότανε; Πολύ γνωστός. Μου διαφεύγει το όνομα του, ήτανε... και πως το γνώρισα αυτό. Έλα… Μερίτης; Τελειώνει σε -μερίτης, κάπως έτσι. Πώς είναι; Θα το θυμηθώ. Δεν το φροντίσαμε και δεν προβλήθηκε καθόλου αυτή, ενώ δηλαδή μια μετάφραση, που είναι τα «Άπαντα», που δεν έχει ξαναγίνει για κανέναν άλλο ποιητή, ας πούμε κλπ., αυτή η δουλειά και το... Εμείς δεν το φροντίσαμε, γιατί δεν είχαμε τέτοια φιλοδοξία, εγώ κυρίως καθόλου. Αλλά που αντικειμενικά θα έπρεπε να πει: «Έλα δω ρε σεις, εδώ υπάρχει κάτι». Κάποιος. Μιλιά, αλλά θα ζήσουμε και με αυτό, γιατί αυτή είναι η κατάσταση και αυτό οφείλεται κυρίως στο ποιοι είναι αυτοί. «Είσαι επώνυμος; Μα τι; Και τι έκανε, λέει; Χεστήκαμε». Δηλαδή, κάπως έτσι. Και εμείς είχαμε την αφέλεια να πιστεύουμε ότι θα βρει το δρόμο του, ρε παιδί μου! Αλλά αφού ήταν και στα αγγλικά, μόνο στα αγγλικά, εδώ κυκλοφόρησε στην Ελλάδα βέβαια, στου Ελευθερουδάκη και κάνα δυο καταφέραν να το πάρουν αυτό το βιβλίο από κει, ας πούμε. Αλλά κυκλοφόρησε σε όλο τον κόσμο, σε όλο τον αγγλόφωνο κόσμο, πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες. Και έχει κάνει δυο εκδόσεις, δυο. Η δεύτερη έκδοση είναι στην εξάντλησή της επίσης, από το ‘97. Ένα άλλο πρόσωπο, πολύ κοντινό –είπαμε πως έχω διεισδύσει στην ξενόγλωσση αλλοδαπή κοινότητα– είναι η Λουίζ Σλόουν. Θα ‘θελα μια μνεία για αυτήν την γυναίκα. Λουίζα δηλαδή, εμείς τη λέγαμε Λουίζ. Αν δεν απατώμαι το spelling είναι: L-u-i-s-e, αν δεν... Λοιπόν! Η Λουίζ Σλόουν λοιπόν, S-l-o-a-n, εδώ Λουίζα. Αφού πήρε τη σύνταξή της, Αμερικανοεβραία. Αυτό όταν το ακούσουν κάποιοι που είναι αντισημιτιστές –πώς το λένε– βγάζουνε σπυράκια, αν τ’ ακούσουν, είναι Αμερικανοεβραία. Εγώ δεν ανήκω σε αυτούς που δαιμονοποιούν και μόνο το γεγονός ότι είσαι Εβραίος. Υπάρχουν Εβραίοι σπουδαίοι: ο Marx, ο Freud, ο Einstein. Αυτοί είναι Εβραίοι, τι να κάνουμε, ρε παιδιά; Με τη Λουίζα ανέπτυξα... Μεγάλη βέβαια σε σχέση με μένα, εδώ πέθανε, όχι στην Πάρο, στην Αθήνα, αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή ήταν εδώ στην Πάρο. Είχε έρθει στην Ελλάδα, να πεθάνει στην Ελλάδα. Της άρεσε και ήτανε αυτή που διείσδυσε πράγματι στη ζωή την παριανή κλπ. κλπ. Εμείς οι... Η Λουίζα… Απ’ τη Λουίζα βοηθήθηκα πάρα πολύ, ας πούμε, στην εξέλιξη των αγγλικών των δικών μου, ας πούμε. Κυρίως όμως από τις από τις κουβέντες που κάναμε και εν συνεχεία από το πιάνο που κληρονόμησε, όταν το Paros Chamber Ensemble, όταν το Ensemble, αυτό το σύνολο –σύνολο θα το πούμε τώρα– όταν αυτό δεν μπορούσε πια να έρχεται στην Πάρο, γιατί ο καθένας είχε πάρει το δρόμο του μουσικά. Άλλος... Κάποιοι από αυτούς μεσουράνησαν στα... στην... Όπως ο Richard Goode, που γράφεται με G-o-o-d-e, ας πούμε, σαν πιανίστας στη Νέα Υόρκη έκανε μεγάλο όνομα και αυτός είχε παίξει… έπαιζε… Αυτοί λοιπόν οι Αμερικάνοι, που ‘κάναν το γκρουπ το μουσικό, ‘φέραν ένα πιάνο Hoffman και μάλιστα απεδείχθη ότι είναι το γνήσιο Hoffman, πανάκριβα πιάνα, αλλά σαράβαλο, γέρικο πολύ γέρικο. Το ψιλοσυντηρήσαν και το ‘φέραν αυτό, γιατί χωρίς πιάνο δε γινόταν να κάνουν το σύνολο τους. ‘Φέραν το πιάνο και όλο το καλοκαίρι ετοίμαζαν μια συναυλία[01:10:00]. Καθότανε ‘δω δυο μήνες και λοιπά. Λοιπόν, με κλασική μουσική, προκλασική και κλασική. Για προκλασική εννοούμε την Baroque κυρίως, την ονομάζουμε προκλασική μουσική. Και την αναγεννησιακή, η οποία είναι πρωτο-... Πρώτη-πρώτη, ας πούμε, εκεί που... αναγεννησιακή μουσική, που ανοίγει πια η δυτική μουσική. Λοιπόν, αυτοί παίρνανε δύσκολα έργα, αλλά λίγο εύληπτα, αλλά δύσκολα στην εκτέλεση τους. Και κάνανε μια υπέροχη, μια υπέροχη συναυλία, δηλαδή σαν μουσικό κίνημα καλοκαιρινό ήτανε αυτό που είχαμε στην Πάρο. Λίγοι. Πολλοί το είδανε, λίγοι το καταλάβανε. Λοιπόν, όταν αυτοί φύγανε, το πιάνο, το Hoffman αυτό, με ουρά τρία τέταρτα μιλάμε υπάρχει ένα τέταρτο, μισό, τρία τέταρτα, ολόκληρο. Τέσσερα μεγέθη. Αυτό ήταν το τρίτο μεγάλο, το δεύτερο μεγάλο, πιάνο. Ήταν το πλήρες, το τρία τέταρτα. Αυτό ξέμεινε στην Πάρο και πού να το πάμε; Δεν είχαμε χώρο, δεν υπήρχε ο Αρχίλοχος ακόμα, που ιδρύθηκε το '6, το '6 είχε τελειώσει, το 1976. Ναι. Λοιπόν, το πήγαμε στο σπίτι της Λουίζας, στης Λουίζας το σπίτι κάναμε συναυλίες. Ποιος τα ξέρει αυτά; Δηλαδή, σκέψου τι διασύνδεση που υπήρχε με την ξένη κοινότητα, ας πούμε, κλπ. Κάναμε συναυλίες. Τη δε… Έπαιζε και η Λουίζα πιάνο βέβαια, παρόλο που είχε παραμορφωτική αρθρίτιδα και τα δάχτυλά της ήτανε τραγικά. Η Λουίζα έπαιζε το πιο ευαίσθητο πιάνο που έχω ακούσει, το πιο απαλό. Ήταν μια προσωπικότητα. Όταν μπήκε στην Ελλάδα, τη ρωτήσανε τι θρήσκευμα είναι και είπε «Απόλλων!», δήλωσε «Απόλλων». Ναι, αυτή ήταν η Λουίζα! Τι να κάνουμε; Δηλαδή, περάσαν προσωπικότητες, βρε παιδί μου! Και αυτό το κεφάλαιο μπορούσε να λέγεται «Η ξένη κοινότητα στην Πάρο», «Η ξένη κοινότητα στην...», «Η αλλοδαπή κοινότητα στην Πάρο». Κοινότητα. Λέω τώρα. Για πες.

Αυτή η σχέση αυτών των ανθρώπων με την Πάρο πώς... Πού την αποδίδετε εσείς αυτή την αγάπη και τη σύνδεσή τους με την Πάρο;

Είπαμε πως ρόλο έπαιξε σε μεγάλο ποσοστό η ύπαρξη, η ίδρυση της Σχολής αυτής, που αυτή από μια σειρά ανθρώπων που είχαν έρθει και τους άρεσε η Πάρος, ξεκίνησε έτσι. Αυτό έφερε την ομάδα των μουσικών, που ήτανε μια όαση, και εγώ το εκμεταλλεύτηκα αυτό. Η Πάρος, λοιπόν, είχε ήδη αποκτήσει μια φήμη σαν νησί που λειτουργεί εκείνα τα χρόνια, τα πρώτα ‘71, ‘74, ‘75 που κρατήσανε, που κράτησε αυτό το πράμα, να ‘ρχονται απ’ τη Βοστώνη μουσικοί. Ήδη φέρνανε και άλλους πολλούς Αμερικάνους. Οι Αμερικάνοι που ερχόντανε φέρναν άλλους, αλλά φέρανε και Εγγλέζους, οι οποίοι είναι σε τόσο στενή συναλλαγή με τους Αμερικάνους και γλωσσικά, όπως ξέρουμε, ας πούμε, κλπ. Θυμάμαι και Εγγλέζους, ας πούμε, που γνώρισα. Και ο Rory που είναι ποιητής και Ιρλανδός στην καταγωγή. Ο Rory έχει γράψει ένα ωραίο βιβλίο – καλά έχω τόνους από τέτοια χαρτιά, αλλά επειδή είμαι τελείως ανοργάνωτος, είναι πεταμένα δεξιά και αριστερά. Δυστυχώς, δεν έκανα ποτέ αρχείο, το θεωρώ πολύ εγωιστικό αυτό, γιατί σημαίνει ότι απολαμβάνεις αυτό που κάνεις κλπ. και δεν δίνει σημασία αν έχει, αν θα ‘χει για τα παιδιά σου ένα νόημα να το δει κανείς αυτά κλπ. Τέλος πάντων. Ρώτησες, ναι. Και απέκτησε ένα όνομα, υποβάλλει και το γεωγραφικό στοιχείο της Πάρου που έχει μια ηπιότητα, αλλά και ταυτόχρονα έχει ένα ωραίο βουνό στο κέντρο, ας πούμε, κλπ. Ένα απόκρημνο απ’ τη μια πλευρά τουλάχιστον, αλλά κυριαρχεί η ηπιότητα στο τοπίο. Αυτό άρεσε πολύ και το κάνανε σπίτι τους. Και σήμερα που μιλάμε, έχουμε και το James Clark και την Κατερίνα, τους ξέρεις αυτούς; Σωστά, πολύ δικαίως και τίποτα. Είναι πολύ λογικό, ας πούμε. Και αυτοί είναι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, που τώρα ζούνε στην Πάρο.

Θεωρείτε, δηλαδή, ότι το τοπίο της Πάρου συνδέεται με μία μουσικότητα; 

Πώς να το πω; Θα ‘λεγα ότι ταιριάζουνε. Παρ’ όλα αυτά, δηλαδή εντάξει, είναι λίγο τραβηγμένο αυτό, αλλά θα ‘λεγα ότι δεν συγκρούονται. Αλλά το τοπίο της Πάρου έχει ένα ψυχικό αντίκρισμα μέσα σου, ας πούμε, το οποίο είναι καλό, είναι θετικό αυτό το ψυχολογικό αντίκρισμα. Να, δες τώρα την... Αυτό το τοπίο από δω κλπ. Σε τραβάει δηλαδή, εντάξει. Αυτό επαναλαμβάνεται, αυτό το τοπίο επαναλαμβάνεται σε πολλά άλλα σημεία και αυτό το προσλαμβάνουν οι άλλοι, ας πούμε κλπ. Και ο ένας με τον άλλο. Έτσι έγινε, δεν έγινε επειδή διαφημίσαμε την Πάρο, αλλά που ο ένας με τον άλλο διέδιδε ότι η Πάρος είναι καλή, ας πούμε. Οι Παριανοί είμαστε και λίγο… Σε αντίθεση με τους Συριανούς που λέγαμε. Εκείνα τα χρόνια ήτανε πολύ πιο φιλόξενοι. Ο Τζέφρι που είναι εδώ από το ‘68. Ο Τζέφρι κατάφερε, επειδή είχε μεγάλη συμμετοχή στα ελληνικά πράγματα εδώ, να πάρει, μετά από αγώνες δέκα ετών πήρε… Και πήρε και την ελληνική υπηκοότητα, αυτός και η γυναίκα του. Εγώ δεν ξέρω πολλούς Αμερικάνους, αλλά αυτοί οι δυο το πετύχανε. Τους βοηθήσαμε και ‘μεις βέβαια. Ναι.

Κύριε Νίκο, κάνατε τελικά ένα σπουδαίο έργο! Τη μετάφραση όλων των ποιημάτων του Ελύτη, τα «Άπαντα» του Ελύτη. Πώς το αποφασίσετε αυτό, πώς οδηγηθήκατε σε αυτήν την απόφαση; 

Εννοείς το να μεταφράσουμε Ελύτη. Ναι, είναι μια απλή ιστορία. Όταν ήμουνα στρατιώτης έλαβα από μία πολύ στενή μου φίλη το Άξιον Εστί του Ελύτη. Εκεί πρωτογνώρισα, στρατιώτης, και αγάπησα τον Ελύτη, γιατί βέβαια, άμα είσαι και Κυκλαδίτης, νομίζεις πως μιλάει μόνο για τις Κυκλάδες σε πάρα πολλά μέρη, ας πούμε. Οπότε εγώ είχα μια μανία να... Όταν γύρισα, τέλειωσα την καριέρα μου του δασκάλου, γύρισα στην Πάρο. Στην Πάρο που γνώρισα τους ξένους ήθελα, επειδή δεν κυκλοφορούσε κάτι μεταφρασμένο και πρόχειρο για τον Ελύτη, ήθελα πάρα πολύ να τους δείξω ότι έχουμε ένα φοβερό ποιητή, και τι έκανα; Πριν γνωρίσω τον Τζεφ, με τον οποίο μεταφράσαμε, γνώριζα τη Λουίζ Σλόουν, τη Λουίζα που είπαμε δυο λόγια νομίζω πριν, για την Λουίζα. Λοιπόν. Όταν γύρισα στην Πάρο –είπαμε για τη Λουίζα– είχα τη μανία, όπως σας είπα, να δείξω στους ξένους, στην ξένη κοινότητα, τον... Τι εστί Ελύτης, τι σημαίνει για μας και όλα αυτά και κάναμε την πρώτη μετάφραση με τη Λουίζα, γιατί εκείνη ήξερα και όχι τον Τζεφ, ακόμα, και το... Εκεί στο ‘70 μέσα, μάλλον ήταν το ‘70 ακριβώς, καθίσαμε, εκείνη είχε μια γραφομηχανή και έβαζε πέντε αντίγραφα για να βγάλουμε… και δαχτυλογράφησε τέσσερις πέντε φορές και βγάλαμε καμιά τριανταριά αντίτυπα από κομμάτια του Άξιον εστί. Γιατί αυτό ήξερα εγώ το έργο κυρίως, και λίγο το πρώτο του έργο. Και αυτά τα μοιράσαμε στην ξένη κοινότητα. Της Λουίζας μετάφραση, την οποία αγαπώ, έχω... Ευτυχώς έχει δοθεί ένα αντίγραφο και το ‘χω κάπου καταχωνιασμένο. Το αγαπώ πάρα πολύ, γιατί έγινε πολύ αυθόρμητα, με πολλή ζέση και νομίζω πως πέτυχε σα μετάφραση, πέτυχε. Με του Τζεφ έγινε πιο ακαδημαϊκή η μετάφραση, ας το πούμε έτσι κλπ. και έχασε απ’ αυτό τη φόρα που είχε και ο Ελύτης, και το πρωτότυπο δηλαδή, και [01:20:00]η μετάφραση που κάναμε με τη μακαρίτισσα τη Λουίζα. Λοιπόν, έτσι ξεκίνησε. Ο Τζεφ ήταν ένας που έλαβε τη μετάφρασή μας και έμεινε, γοητεύτηκε, και λέει: «Προτείνω να μεταφράσουμε και εμείς!». Ο Τζέφρι ο Κάρσον. Και έτσι ξεκινήσαμε τη μετάφραση. Λοιπόν, δυο λόγια ακόμα για την… Είπαμε, η τύχη της μετάφρασης εδώ πέρα είναι δεδομένη, δεν θα της δώσει κανείς από τους σπουδαίους, μια που δεν εμπιστεύονται και τους μεταφραστές και μια που πιστεύουν, αυτό δικαίως, ότι η ποίηση δε μεταφράζεται. Οπότε, ας πούμε, μας γράψανε, δηλαδή τουλάχιστον δεν είπε κάποιος: «Ρε, εδώ έχει γίνει ένα έργο που να αφορά την Ελλάδα –συγγνώμη δηλαδή– η ιστορία της ποίησης στην Ελλάδα, δεν έγινε. Όμως στην Ιταλία έγινε. Και η Πάολα Μινούτσι, η οποία έχει έδρα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Σαπιέντζα της Ρώμης, το παλιό Πανεπιστήμιο, το βασικό, πως είναι εδώ το Καποδιστριακό; Αυτή είχε επαφές με την Πάρο κιόλας, είχε έρθει κάνα δυο φορές και έμενε στο Σπίτι των Λευκών, που φιλοξενούσε τέτοιους ανθρώπους. Και συνάντησε και εμένα και τον Τζεφ η Πάολα. Και σε δυο-τρία χρόνια… το ‘06. Τι; Σε πολλά χρόνια μετά, αρκετά έξι εφτά χρόνια. Τι λέω; Πολλά χρόνια μετά. Ναι, το 2006 έκανε ένα συνέδριο στην... Στο πανεπιστήμιο, με θέμα «Ο Ελύτης των μεταφράσεων», «Ο Ελύτης της Ευρώπης» ή «Ο Ελύτης των μεταφράσεων» και είχε καλέσει από όλο τον κόσμο εκπροσώπους. Η Μινούτσι, δηλαδή, είχε καλέσει για να λάβουνε μέρος σε αυτό το συνέδριο, τριήμερο. Είχε καλέσει μεταφραστές απ’ όλο τον κόσμο και την αγγλική μετάφραση εκπροσωπήσαμε ο Τζεφ και εγώ. Και είχαμε πάει. Παρ’ όλα αυτά όμως η Μινούτσι... Α, πολύ πρόσφατα είδα ότι όλα, τώρα… Όλα, όλες οι εισηγήσεις, τα χαρτιά που λένε –τα papers που λένε στα αγγλικά– όλες οι εισηγήσεις βγήκανε σε βιβλία μετά από λίγα χρόνια, το οποίο λάβαμε και ο Τζεφ και εγώ και τo ‘χω κάπου εδώ το βιβλίο, με το σύνολο των όσων είπε ο Τζεφ, αλλά και τη δικιά μου εισήγηση, την οποία δεν φρόντισα τουλάχιστον να τη δημοσιεύσω σε, εδώ, σε καμιά εφημερίδα τοπική. Γιατί αυτό στην ουσία του δεν... γιατί δεν λειτουργώ έτσι. Δεν ξέρω, τώρα με έπιασε οίστρος ακολασίας. Αλλά εν πάση περιπτώσει, δεν το φρόντισα ποτέ. Και δεν έχω ούτε αρχείο των συναυλιών που έχω κάνει στην Πάρο, τίποτα δεν έχω. Οι φίλοι μου ευτυχώς κρατάνε κάποια πράγματα και λέω, αν έχω προφτάσει, αν το προφτάσω και δεν έχω ακόμα πεθάνει, να κάνω μια συγκέντρωση για τα παιδιά μου, για το… Για τις συναυλίες που έχω κάνει, ας πούμε, και κυρίως για το Άξιον Εστί, που το Άξιον Εστί το κάναμε βέβαια. Τώρα ήρθαμε στην... στα μουσικά θέματα ξαφνικά. Το Άξιον εστί, εντάξει, ήταν το μεγάλο γεγονός της Πάρου, που είδες μια Πάρο να έρχεται στη Σύρο για να ακούσει την εκεί εκτέλεση που του κάναμε, που δεν ήταν εκτέλεση αλλά «εκτέλεση», όπως δήλωσε και ο ίδιος ο Θεοδωράκης. Γιατί κάναμε μια τεράστια δουλειά εκείνο το χρόνο, ‘82 -’83, τη σχολική χρονιά δηλαδή ‘82 - ‘83. Ξεκίνησε από νωρίς, από τον Οκτώβρη του ‘82, για να είμαστε έτοιμοι τον Μάρτη του ‘83. Τι εννοώ; Δηλαδή, η διδασκαλία του Άξιον εστί και εκεί, στη διδασκαλία του Άξιον εστί είχα τη γενική ευθύνη και για τα όργανα, και για το σύνολο, το δέσιμο των οργάνων και των φωνών και της χορωδίας κυρίως. Η χορωδία ήταν το πιο καλό μέρος. Αλλά ήταν ο Τζεφ, ο οποίος είχε μπει στην διαδικασία, κάτι που μπορούσα εγώ να το κάνω, αλλά δεν άδειαζα να το κάνω, δεν πρόφταινα να το κάνω και ο Τζεφ εκεί ήτανε, ο Τζεφ ξαναμπαίνει –είδε πώς συνδέονται τώρα αυτά τα πράγματα– ξαναμπαίνει στην διαδικασία και βοηθάει τους οργανοπαίχτες, για να παίξουν σωστά τα κομμάτια. Και επίσης ο Καναδός, ο φίλος που εκείνο το χειμώνα έτυχε να είναι στην Πάρο και… αλλά δεν πρόφτασε να δει την εκτέλεση, γιατί έπρεπε να φύγει, ο Κέβιν Φίνσερ. Είναι αυτός απ’ το Βανκούβερ, από την άλλη άκρη της γης, ας πούμε κλπ. Αυτός επίσης βοήθησε τον Τζεφ, γιατί ήταν και αυτός μουσικός και καλός πιανίστας. Και βέβαια το πιάνο που χρησιμοποιήσαμε για το αυτό, ήταν το πιάνο της Λουίζας πλέον, το οποίο το κληρονόμησε μετά τη Λουίζα και... Πέθανε το ‘81 η Λουίζα, το πιάνο το κληρονόμησε ο «Αρχίλοχος» και αυτές τις συναυλίες, και αυτή τη βγάλαμε, ένα όργανο από τα βασικά ήτανε το πιάνο αυτό. Και ο πιανίστας ήταν ο Τζεφ, αυτόν είχαμε στη Σύρο, με αυτόν πήγαμε στη Σύρο. Η τότε νομάρχισσα ήτανε η Ελισάβετ Παπαζώη και, αφού είχε δει πρόβες εδώ και είχε ενθουσιαστεί βέβαια, εντάξει, γινότανε κάτι το πρωτόγνωρο, ας πούμε. Τώρα το να κάνεις ένα τραγουδάκι είναι εύκολο, το να κάνεις ένα σύνθετο έργο, ας πούμε, με τόσα πολλά πράγματα, ήτανε… δεν έπαιζε με τίποτα. Το επιχειρήσαμε, δεν πιστεύαμε στην αρχή ότι θα βγει πέρα, και βγήκε πέρα με θαυμαστό τρόπο. Γιατί αυτό –πώς το λένε;– βγήκε καλά, ας πούμε, και η επιτυχία ήταν αυτή, ας πούμε, ότι ο Ελύτης που εκλήθη δεν ταξίδευε πλέον, δηλαδή δεν ήθελε να ταξιδεύει, ήταν και πολύ κοκέτης και δεν έπρεπε να είναι πολύ καλοντυμένος και όλα αυτά τα πράγματα και δεν τα μπορούσε. Ο Θεοδωράκης όμως ήρθε, και μάλιστα ήρθε με ελικόπτερο, και μάλιστα ελικόπτερο που το πλήρωσε ποιος νομίζεις; Ο Γιάννης ο Πάριος, ο οποίος παρέστη. Και τώρα δεν μπορώ να σας παίξω ένα… Δηλαδή δεν ξέρω, κάπου υπάρχει σ’ ένα αυτό, αυτό το μόνο κομμάτι που έχω, ένα κομματάκι για λίγα λεφτά, που δείχνει, ευτυχώς, που δείχνει το Θεοδωράκη να διευθύνει τρία κομμάτια, με μένα έντρομο, διότι εγώ είχα ένα κώδικα συνεννόησης, πότε μπαίνει ο ένας και πότε μπαίνει άλλος, ας πούμε, κλπ., ο αυτός δεν είχε καμία τέτοια έγνοια, νομίζοντας πως οι μουσικοί τα ξέρουν απ’ έξω και ανακατωτά, και το μόνο που έκανε ήτανε «Ωπ!» να δώσει, αυτά τα χέρια τα μεγάλα κλπ. και αυτό τον έφτανε. Δεν χαθήκανε τα παιδιά καθόλου, εγώ έτρεμα, έτρεμα, ότι δεν θα μπούνε, δεν θα μπούνε, δεν θα τους δείξει. Εγώ είχα κάποιες τέτοιες.... κάποια τέτοια νοήματα, κάποια τέτοια νοήματα, ας πούμε κλπ. και τους έδινα το σύνθημα. Λέω: «Τώρα θα την πατήσουμε, θα γίνουμε ρεζίλι!». Ευτυχώς τα κομμάτια που επέλεξε ήταν εύκολα αλλά επέλεξε και το Ναοί στο σχήμα, αν θυμάμαι καλά ή όχι; Ναι! Που αυτό είναι συνθετικό κομμάτι, δύσκολο.

Ποιο είπατε;

Ναοί στο σχήμα του ουρανού. Αυτό είναι δύσκολο, είναι, έχει χορωδίες, έχει πράγματα, δηλαδή εντάξει. Τέλος πάντων. Αυτά ήτανε τα πιο ωραία χρόνια, αυτό. Και βέβαια, μετά την μεγάλη επιτυχία αυτό, θάφτηκε η άλλη μεγάλη επιτυχία που την επόμενη... Α, εμείς αυτό το παίξαμε εδώ στις 25 Μαρτίου, με την ευκαιρία της γιορτής, το κάναμε στην Πάρο. Στην Πάρο το κάναμε και μετά, που γυρίσαμε και μετά που είχαμε παίξει στη Σύρο. Το κάναμε δυο τρεις φορές και μία στη Νάουσα μάλιστα. Ήταν συγκινητικό το ότι είχε έρθει η μισή Πάρος στη Σύρα, ας πούμε. Αλλά και οι Συριανοί το τιμήσανε πάρα πολύ το έργο και γι’ αυτό και ο Θεοδωράκης είπε: «Σήμερα το Άξιον εστί δοξάστηκε και από δω» και έδειξε την ορχήστρα και τη χορωδία «και από δω» και έδειξε το... Αλλά εγώ είχα κάνει τρελά πράγματα, δηλαδή, βιολιά δεν είχαμε καθόλου, που έχουν ένα ρόλο σε πολλά σημεία, και έβαλα τις φλογέρες. Είχα όμως έξι φλογέρες έτοιμες, που είχα αρχίσει. Έτσι ξεκίνησε να κάνω το... Και λέω: «Συγγνώμη που έβαλα φλογέρες στα βιολιά». Μου λέει: «Ήταν, ήτανε η πιο καλή ιδέα!», μου λέει ο Θεοδωράκης μετά. Η μουσική μου καριέρα να μην τα συζητάμε, γιατί είναι γνωστό, και πώς ξεκίνησε η μουσική. Εγώ το ‘χα, το ‘χα, είχα ένα καλό [01:30:00]αυτί και αυτό βοήθησε, ας πούμε. Δεν με προδίδει το αυτί μου. Και πρωτόπαιξα φυσαρμόνικα στην τετάρτη δημοτικού, όταν ήτανε η μάνα μου υπηρέτρια, μου ‘στειλε μια φυσαρμόνικα από το σπίτι που δούλευε. Πως την έλαβα τότε δεν ξέρω, αλλά την έλαβα, την πήρα στα χέρια μου και σ’ ένα μήνα –αυτό το ‘στειλε κατά μήνα Νοέμβρη– και τα κάλαντα τα είπαμε εδώ με φυσαρμόνικα πλέον εκείνη τη χρονιά. Έτσι ξεκίνησε όλη η ιστορία, από μία φυσαρμόνικα. Μετά πήρα... Στο γυμνάσιο πήρα μια κιθάρα σαράβαλο. Και επίσης είχα γοητευτεί από το ακορντεόν που είχε ο Αγγελής ο Περιπάνος, ένας Παριανός που ζει ακόμα. Πιο μεγάλος, ήτανε... είχε και αυτός καλό αυτί αλλά, άσ’ τα. Τέλος πάντων. Πήγαινα και δανειζόμουνα και το ακορντεόν, να βγάλω ό,τι μπορώ ας πούμε εκεί πέρα. Στο γυμνάσιο, λοιπόν, στις εκδρομές… Α! Στις εκδρομές, αν δεν είχαμε όργανα, που σε κάποιες είχαμε ένα… Ήταν ένας –πώς λεγόταν;– ένας καθηγητής φιλόλογος, που έπαιζε βιολί και με χρησιμοποίησε εμένα σαν… Τέλος πάντων, είχαμε παίξει σε δυο εκδρομές, είχα παίξει. Σίγουρα ο Χρήστος θυμάται το όνομά του, Αλεξιάδης, Αλεξιάδης, ήτανε Πόντιος βέβαια εννοείται και ήτανε... ήξερε βιολί. Και εγώ λίγο ακόρντα, ας πούμε, στην κιθάρα, άρτζι μπούρτζι, ας πούμε, λίγο, τον συνόδευα. Αλλά τι έγινε; Με τον Πάριο έχω δυο φωτογραφίες και η μία από αυτές, στη μία από αυτές είναι οι εξής τρεις: Δείχνει τον Αργουζή, τον Πάριο, ο οποίος έχει ανοιχτό το στόμα γιατί τραγουδάει, σε μια εκδρομή, και εμένα δίπλα, με μια κιθάρα, αν θυμάμαι καλά. Ναι. Δηλαδή, πάντα στα μουσικά από τότε ακόμα που... απ’ τις εκδρομές. Και μόλις πήγα στην Παιδαγωγική Ακαδημία το πρώτο που έκανα ήταν να ψάξω μήπως υπάρχει κανένα πιάνο. Όντως, στην αίθουσα συναυλιών, γενικών χρήσεων, ας πούμε, είχε ένα πιάνο. Εκεί ξημεροβραδιαζόμουν, ας πούμε. Λοιπόν, ό,τι μπορούσα έκανα, παρόλο που το όργανό μου στην... Γιατί κάναμε και όργανα στην Παιδαγωγική τότε. Μαζί με τ’ άλλα, είχε τα πάντα έχει ο μπαξές. Όργανο έκανα κιθάρα, εκεί πέρα. Έμαθα πέντε πράγματα στη κιθάρα ας πούμε που την είχα... Ήδη είχα πιάσει κιθάρα και εκεί στην… Α! Είχα δάσκαλο στην βυζαντινή μουσική τον Γιάννη το Μαύρο, έχει πεθάνει. Έναν κοντό που ήταν και ψάλτης και ήξερε βυζαντινή μουσική και έμαθα όλη τη σημειολογία της… Δηλαδή, έβγαζα ένα κομμάτι, τώρα έχω ξεχάσει αρκετά, κάτι λεπτομέρειες. Ακόμα θυμάμαι, βέβαια, το πιο πολύ μέρος, αλλά μετά χρησιμοποίησα την... το πεντάγραμμο, τον ευρωπαϊκό τρόπο, ας πούμε, δεν ξανάπιασα τη Βυζαντινή. Αλλά στη Σχολή κάναμε και βυζαντινή μουσική και όργανο και Δυτική, πεντάγραμμο.

Στην Μαράσλειο Σχολή.

Ναι. Περί στο πρόγραμμα των μαθημάτων ήταν... Είχες δυο βαθμούς: ευρωπαϊκή μουσική και βυζαντινή μουσική. Ναι. Δηλαδή, εγώ ό,τι υπήρχε δηλαδή το εκμεταλλευόμουνα εδώ πέρα και με τον Γιάννη τον Μαύρο, Θεός συγχωρέσ’ τονα κι αυτόν, ήτανε λίγο περίεργος αλλά ήξερε... Είχε καλή φωνή και ήξερε να διαβάζει βυζαντινή μουσική. Ε, μετά εγώ όλες αυτές, όλος αυτός ο εξοπλισμός που είχα ο υποτυπώδης, ο οποίος ενισχύεται από το μεράκι, ας πούμε, το να κάνεις κάτι. Εντάξει, γιατί όλο εκεί... Μόλις εγκαταστάθηκα πλέον στην Πάρο, το ’68, το ‘78, άνοιξα το φροντιστήριο, γιατί όσο κρατούσε αυτό, μέχρι το ‘74 που κρατούσε η δικτατορία, δεν μπορούσα να κάνω δικό μου φροντιστήριο. Το ‘74, μόλις έπεσε, εγώ, για εκδίκηση προς την αυτήν, άνοιξα αμέσως, χωρίς να θέλω, στο βάθος είχα άλλες δουλειές να κάνω, κοσμήματα κλπ., τέτοια πράγματα που έκανα. Αλλά άνοιξα, ήτανε και... είχε, δηλαδή, δεν είχε κανένα που να διδάξει Αγγλικά και άνοιξα εγώ το φροντιστήριο στις... Το ‘74, μόλις έπεσε η Χούντα. Το καλοκαίρι έπεσε, το φθινόπωρο ξεκίνησα φροντιστήριο εγώ. Και μετά, από τα παιδιά που είχα στο φροντιστήριο διάλεξα εφτά: τον Αλέξη τον Γκόκα, τον Δημήτρη τον Μαούνη, την Ευθαλία, έλα ντε, έλα πως λέγεται η Ευθαλία που έχει τώρα παντρευτεί τον φυσιοθεραπευτή τον Σιφναίο. Εν πάση περιπτώσει, ήτανε, ήτανε λεπτομέρειες, είναι, λυπάμαι που... Θα ‘θελα να τους πω. Δυο αγόρια και πέντε κορίτσια –πιο πρόσφορα τα κορίτσια– και τους έκανα, τους δίδασκα φλογέρα. Τώρα που έμαθα τη φλογέρα; Στη Σχολή Μωραΐτη, από μια μαθήτρια μου στη Σχολή Μωραΐτη, τετάρτη δημοτικού. Μου ‘δειξε τα πατήματα. Έχουμε τώρα επαφές ακόμα, είναι ψυχίατρος. Αυτή που μου ‘μαθε τη φλογέρα, είναι ψυχίατρος τώρα και έχουμε επαφές. Ναι, ξεκίνησα δηλαδή μια μουσική προσπάθεια απ’ το ’78, και το ‘79 κάναμε την πρώτη συναυλία με εφτά φλογέρες και μια κιθάρα. Κιθάρα έπαιζα εγώ και εφτά φλογερές ένα αυτό… Τότες, εντάξει, ήταν ένα πολύ ταπεινό γεγονός, αλλά πολύ ενδιαφέρον, γιατί δεν είχε ξαναγίνει κάτι τέτοιο. Να μην τα πολυλογούμε. Από το ‘79, που είχαμε την πρώτη συναυλία και διαφημίστηκε κιόλας με κάποια, κάποιες αφίσες, μέχρι το ‘83 περάσανε τέσσερα χρόνια για να φτάσουμε στο αποκορύφωμα της μουσικής δραστηριότητας στην Πάρο, στο Άξιον εστί δηλαδή, που το κάναμε τον Μάρτιο του ’83, ‘82-’83 το χειμώνα αυτό είπαμε κάναμε τις πρόβες και μετά από την... Μετά από αυτή την συναυλία τη μεγάλη, κάναμε το Πνευματικό Εμβατήριο, αυτό ήταν να το πω, ότι… αλλά πήγε αλλού η ροή του λόγου. Δεν σταματήσαμε στο Άξιον εστί. Την επόμενη χρονιά, ενθαρρυμένοι από κει κάναμε το Πνευματικό Εμβατήριο, το οποίο δεν έτυχε, που και πάλι ήρθε ο Θεοδωράκης, αλλά αυτή τη φορά το παίξαμε στη Μύκονο, αν είναι δυνατόν, στη Μύκονο. Η Μύκονος δεν ήταν πρόσφορη σαν την… Οι Μυκονιάτες ήταν ήδη δοσμένοι στα κέρδη τους, ας πούμε κλπ. Δεν είχαμε την υποδοχή στην… ήρθανε, ήρθε κάποιος κόσμος αλλά έμεινε... Και εκεί είχανε γίνει πολλά πειράματα για τα μουσικά έργα, που δεν είχαμε μουσικούς τόσους ώστε να καλύψουνε το Πνευματικό Εμβατήριο. Δεν ξέρω αν το ξέρεις το Πνευματικό Εμβατήριο; Του... δηλαδή, υπάρχει ένα γνωστό τραγούδι που είναι απ’ αυτό, ένα εύκολο, το λέει η Φαραντούρη και ένας… Κυρίως η Φαραντούρη: «Μπρος να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω απ’ την Ελλάδα». Αυτό είναι, αυτό είναι ένα. Δεν μπορώ να τραγουδήσω πλέον όπως καταλαβαίνετε. Νανανανανανανα… Ταρανανανανανα. Και αυτό είναι ένα κομμάτι απ’ αυτό, απ’ το Πνευματικό Εμβατήριο. Το πιο γνωστό: «Εμπρός παιδιά και δεν μπορεί μοναχός του να ανέβει ο ήλιος. Σπρώξτε». Σου λέει κάτι ο σκοπός, δεν ξέρω.

Ναι, ναι! 

Αυτό ήτανε, αλλά δεν είναι… αυτό είναι το πιο απλό τραγουδάκι, τα άλλα είναι δύσκολα, δύσκολα κομμάτια. Το βγάλαμε και αυτό ολόκληρο βέβαια, ήτανε πολύ πιο εύκολο από το Άξιον εστί. Όσο και αν ήτανε δύσκολο το κομμάτι, ήτανε πιο εύκολο, πιο περιορισμένο δηλαδή. Το Άξιον εστί ήτανε… Νομίζω πως πρέπει να τελειώσουμε κάπου εδώ.

Η εμπειρία σας από τον Ελύτη και το [01:40:00]Μίκη Θεοδωράκη τι σας άφησε;

Απ’ τον Μίκη Θεοδωράκη… Α, από το έργο, απ’ το πρόσωπο, εντάξει το πρόσωπο το είδα δυο φορές, μια στη Σύρο μια στη Μύκονο, καθίσαμε μαζί και με άλλα όλα τα παιδιά, ας πούμε, κλπ. και ήπιαμε τον καφέ μας ή το ρακί μας σε αυτό… Δεν έχω να παρατηρήσω κάτι, ας πούμε, κλπ. Μια χαρά ήταν ο άνθρωπος. Αλλά όταν μου είπε, όταν συζητούσαμε περί μουσικής, λέει: «Ναι, μα αυτό το λέω εγώ στο βιβλίο μου». Και του λέω: «Εγώ δεν το ‘χω διαβάσει.», «Δεν το ‘χεις διαβάσει!», με επιτίμησε, ας πούμε. Εγώ λέω: «Τώρα την πατήσαμε!», ας πούμε. Αλλά να του πω ψέματα ότι το έχω διαβάσει, δεν το ‘χα, γιατί θα με έπιανε κάπου εξάλλου. Τη στοιχειώδη πονηριά την είχα, ας πούμε, κλπ. Και έτσι, του είπα «Δεν το έχω διαβάσει!», και θεώρησε: «Καλά, κάνεις το Άξιον εστί και δεν έχεις διαβάσει το βιβλίο μου αυτό;». Δεν καταλάβαινε ο ίδιος. Οπότε τώρα χέστηκε για τον μαέστρο του Άξιον εστί που είχε δει και στην... Γιατί αυτό, αυτόν. Γιατί στη Σύρο δεν τον είδα. Έφυγε αμέσως πίσω με το ελικόπτερο πάλι. Ενώ στη Μύκονο είχε έρθει με καράβι και είχαμε ώρα να καθίσουμε μαζί. Με τον Ελύτη πήγα στο... Πήγαμε με τον Τζεφ και την γυναίκα του Τζεφ, με μια φωτογραφική, γιατί η γυναίκα του διδάσκει στη σχολή, δίδασκε δηλαδή, τώρα έχει μείνει –πώς το λένε– με εγκεφαλικό και δεν μπορεί εύκολα να περπατήσει πια, πλέον η γυναίκα του Τζεφ. Πήγαμε και τον είδαμε στη Σκουφά, στο διαμέρισμα του, για να κουβεντιάσουμε και για την έκδοση του βιβλίου. Και είδαμε έναν άνθρωπο, θα τον έλεγα διστακτικό, περίεργο, δηλαδή περίεργο να δει ποιοι είμαστε εμείς που μπλέξαμε σε τέτοια δουλειά, ας πούμε κλπ., και την οποία ενέκρινε, είπαμε, και αυτό φαίνεται από όλα τα γράμματα κλπ. που έχει κάνει. Δεν μπορείς να έχεις εμπειρία για τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου κλπ. Από άλλα πράγματα μαθαίναμε ότι ήτανε πολύ κοκέτης και φρόντιζε πάρα πολύ, δεν ήθελε να φωτογραφίζεται, γιατί λέει: «Να πάρουμε μία φωτογραφία». Ο Τζέφρι καθόλου κοκέτης, σαν γύφτος πήγαινε πάντα, και εγώ πάνω-κάτω τα ίδια, αλλά η Λιζ ήθελε να απαθανατίσει τη στιγμή που πήγα, που ήμαστε εκεί. Δεν ήτανε μακιγιαρισμένος, το λέω τώρα έτσι, ας πούμε, δεν ήταν σε κατάσταση. Λέει: «Όχι, φωτογραφίες δε βγάζω». Και όντως δεν βγάζει φωτογραφίες και αυτές που τις κυκλοφορούν έχει… τις έχει ο ίδιος –το ξέρω αυτό από άλλα, από άλλες πηγές– ότι είναι διαλεγμένες και είναι, έχουν εγκριθεί από τον ίδιο, ας πούμε, κλπ. Τώρα βέβαια όταν πεθάνει κανείς παίρνει από τη σημαία την άδεια, οπότε μπορεί να... Αλλά τότε, ίσαμε να πεθάνει, δεν κυκλοφορούσε φωτογραφία του Ελύτη, αν δεν την είχε εγκρίνει. Και φυσικά εκείνη τη στιγμή, μέσα σε κακό φως του διαμερίσματος, το να έχει βγει μια, το θεωρούσε πολύ πρόχειρο αυτό. Και η φουκαριάρα η Λιζ, η γυναίκα του Τζεφ, στεναχωρέθηκε πάρα πολύ, κουβαλούσε ολόκληρη μηχανή, γιατί είχε μια από αυτές τις μπατάλικες φωτογραφικές μηχανές και βγήκε, δεν βγήκε, δεν πέτυχε, ας πούμε. Κατά τ’ άλλα, ο διάλογος μας ήτανε απλός, εγώ του είπα τι μου άρεσε από αυτό, από τη δουλειά του και πως… Του εξήγησα πώς αρχίσαμε κλπ. αυτή την ιστορία, ήτανε μια πιο πολύ σαν μια κοινωνική, κοινωνικής φύσεως επαφή και λιγότερο σαν συμβουλές, γιατί τι συμβουλές να μας δώσει; Άλλωστε δεν επέτρεπε αυτο το πράμα. Δηλαδή, αν του ‘χαμε στείλει εφτά ερωτήσεις: «Τι εννοεί με αυτή τη λέξη». Και δεν απάντησε σχεδόν σε καμία. Αλλά θυμάμαι που απάντησε σε μία ότι Τα ελεγεία της Οξώπορτας είναι μία... Οξώπετρας, Οξώπετρας, είναι μία από τις τελευταίες συλλογές, υπάρχει μέσα εδώ, «Τι είναι η οξώπετρα;» Α, είναι ένα μικρό –πώς το λένε;– ακρωτήρι στην Κάρπαθο. Τρέχα γύρευε! Η «Οξώπετρα», έτσι το λένε στην Κάρπαθο. Πού είναι αυτό, στην «Οξώπετρα». Λέει, λοιπόν, Τα ελεγεία της Οξώπετρας αυτό και θυμάμαι. Μου έχει μείνει αυτό που τον ρωτούσα. Τον ρωτήσαμε, όχι όταν πήγαμε αλλά στο γράμμα που του στέλναμε εμείς: «Τι σημαίνει. Τι είναι η Οξώπετρα;» Εμείς φανταζόμαστε, ξέρω ‘γω, φιλοσοφικές έννοιες κλπ. κλπ. Όλοι έτσι ξέραμε. Εντάξει, πάντα υπάρχει το κωμικό στοιχείο πάντα! Και δυστυχώς δεν το χρησιμοποίησα καθόλου, γιατί σε όσες ιστορίες πάω να πω σε φίλους κλπ. η τάση μου είναι να κάνω λίγη πλάκα, κυρίως. Η σοβαροφάνεια είναι αρρώστια. Εντάξει, τώρα συγνώμη, αλλά νομίζω... Δεν έχεις τίποτα άλλο; 

Θα ήθελα να σας ρωτήσω τι σημαίνει για σας τελικά μουσική και τι σημαίνει ποίηση; Για σας, προσωπική ερώτηση.

Τι να σημαίνει; Η μουσική είναι ένας τρόπος ύπαρξης, αν δηλαδή, αν το ‘χεις… Είναι κάτι που το ‘χεις ανάγκη, που δεν... Συμβαίνει και κάποιοι να μη το ‘χουνε ανάγκη. Κάποιοι το ‘χουν περισσότερο ανάγκη, σαν τρόπο ύπαρξης, ας πούμε, κλπ., να εκφράζονται μουσικά, ας πούμε, κλπ. κλπ. και να... Εξάλλου, παλιά τραγουδούσανε οι λυρικοί, όπως ο Αρχίλοχος, τα τραγουδούσανε τα κομμάτια, τα ποιήματα τους τα τραγουδούσαν, ήταν συνδεδεμένο, έτσι; Οι λυρικοί ήτανε... Επειδή το παίζανε και στη λύρα, γι’ αυτό τους βγάλανε λυρικούς, ας πούμε. Τα ποιήματά τους τα τραγουδούσαν. Ο χορός της αρχαίας τραγωδίας, όταν πήγε προς το θέατρο πλέον όλη η ιστορία, που ξεκίνησε απ’ αυτό, ξεκίνησε από την... ξεκίνησε από τους λυρικούς και από τον Αρχίλοχο συγκεκριμένα, η εξέλιξη της ποίησης σε τραγωδία και κωμωδία. Λοιπόν, τρόπος έκφρασης. Και η ποίηση. Με την ποίηση έχω, ‘ντάξει, κάποιες ενστάσεις, πολλές ενστάσεις για τον τρόπο που κανείς αντιλαμβάνεται και πώς τη γράφει, ας πούμε. Αλλά ποιος νοιάζεται γι’ αυτό; Δεν, δεν...

Τελικά, ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος του πολιτισμού στον άνθρωπο και πώς γίνεται βίωμα του; 

Δύσκολες ερωτήσεις, και πολύ στημένες. Συγγνώμη! Για ξαναπές την, γιατί δεν την κατάλαβα.

Ο ρόλος του πολιτισμού στον άνθρωπο ποιος πιστεύετε ότι είναι και πώς τον κατακτά;

Θα απαντούσε κάποιος ότι εξημερώνει τον άνθρωπο, ας πούμε, κλπ. Τον ευαισθητοποιεί τον άνθρωπο, τον κάνει πιο ανθρώπινο. Να μου επιτρέψετε όμως να αμφιβάλλω πάρα πολύ αν όλα αυτά που συμβαίνουν. Είναι, δηλαδή εντάξει, είναι… Μπορεί ένας ποιητής, ας πούμε, που διαβάζεις τις έννοιές του και τον τρόπο που το λέει και συγκινείσαι, σε συνεπαίρνει, ο ίδιος να είναι βάναυσος. Δηλαδή εκεί πώς θα πεις. Ευχόμαστε να είναι να είναι θετικός ο ρόλος του κλπ. Δεν συμβαδίζουν όμως αυτά, γιατί μπορεί να είσαι, μπορεί να είσαι, και ευαίσθητος σε πολύ σοβαρό βαθμό, χωρίς να σ' έχει επηρεάσει κανένα ποίημα και καμιά μουσική. Sorry. Λοιπόν, δεν ξέρω αν σου αρέσει η απάντησή μου αλλά...

Όπως νιώθετε. Αυτή είναι η απάντησή σας. 

Ναι.

Και για να κλείσουμε έτσι τη συνέντευξη μας, ποιο είναι, αν μπορείτε να προσδιορίσετε, το καταστάλαγμα της ζωής σας και τι θα θέλατε να μεταφέρατε στις νέες γενιές;

Καταστάλαγμα; Τι εννοείς με αυτό; 

Οι αξίες που κρατάτε, που κατακτήσατε εσείς μέσα απ’ τη ζωή σας, οι διαχρονικές αξίες.

Ναι, και το άλλο σκέλος; 

Τις οποίες θα θέλατε να μεταφέρετε σ[01:50:00]τη νέα γενιά, ως συμβουλή, ίσως;

Ναι, δύσκολο να το περιγράψεις, είναι δύσκολο, το θεωρώ δηλαδή ότι πρέπει να το ψάξεις κλπ., να το συνειδητοποιήσεις εσύ ο ίδιος τι κράτησες, τι πέταξες κλπ. στη ζωή σου, ας πούμε. Κράτησα, κράτησα κυρίως την –πώς το λένε;– κάτι που είναι που δεν συμβαίνει στη δική μας εποχή, που είναι όλα έτοιμα ηλεκτρονικά και εύκολα και καταργούνται και οι διαπροσωπικές σχέσεις κλπ. και γίνονται μέσω Facebook και μέσω, μέσω, μέσω... Αυτά εγώ, σ’ αυτά έχω μείνει πίσω, δεν μπορώ να συμβουλέψω, ας πούμε, τα παιδιά να μην κάνουν αυτά τα πράγματα, ίσα-ίσα αυτό είναι αναπόφευκτο, είναι στοιχείο τρόπου ζωής που δεν ξεπερνιέται. Αλλά θα καλούσα κάποιον να δει αυτό που λέει ο Ελύτης πάλι σ’ ένα σημείο, το λέει πολύ ωραία μάλιστα, ότι στη Γένεση, που είναι και το ανώτατο ποίημα του, στο Άξιον εστί, η Γένεση για μένα είναι πολύ υψηλή ποίηση. Λέει, έχει τον ποιητή που έχει έναν Σηματωρό και Κήρυκα, ξέρω γω, κλπ., έχει κάποιον που του δείχνει το Θεό, έχει το χέρι του Θεού που του δείχνει, και έχει μία επικοινωνία με αυτό στην Γένεση. Και λέει σε κάποιον: «Και τότε, λέει, εννόησα το τάδε, το τάδε, το τάδε». Και λέει ονόματα φυτών, ξέρω γω, λέει, ας πούμε, κλπ., λέει ο ποιητής. Και λέει, του απαντάει ο σύμβουλος του, ο Θεός: «Εύγε, μου είπε, και ανάγνωση γνωρίζεις και πολλά μέλλει να μάθεις αν το Ασήμαντο εμβαθύνεις». Εγώ θα καλούσα λοιπόν, αυτό είναι που κρατώ απ’ τον Ελύτη, όχι μόνο βέβαια, αλλά να εγκύψεις πάνω στο Ασήμαντο. Κάτσε, αυτό θα σε μάθει πολύ περισσότερα, να δεις πώς δουλεύει, πώς δουλεύει κλπ.; Άλλος μου ‘λεγε για τα μυρμήγκια και τι θαυμαστά πράγματα κάνουν και πώς συνεννοούνται κλπ. Για σκύψε και δες το, και ν’ αρχίσεις να εισπράττεις το θαύμα, που βλέπεις μπροστά σου. Ε, αυτό θα ‘λεγα. Και κόντρα στην εποχή που δεν σ’ αφήνει για τέτοια πράγματα, που έχει στερέψει από την... από την προσέγγιση του τι γίνεται, του τι είναι αυτό, ας πούμε, κλπ. Τίποτα άλλο δεν έχω κρατήσει, τ’ άλλα… Τέρμα. 

Πάρα πολύ ωραία όλα όσα μας είπατε και σας ευχαριστούμε πολύ, που τα μοιραστήκατε μαζί μας. Μπράβο για όλα όσα πετύχατε επίσης, πολύ σπουδαία, και εύχομαι να συνεχίσουν όλα τα έργα σας να σκορπούν τον αντίκτυπό τους εις το διηνεκές. 

Φχαριστώ πολύ, να ‘στε καλά! Είπαμε, σας είχα πει πριν αρχίσουμε την κουβέντα ότι δεν τα πολυπάω αυτά τα πράγματα, ας πούμε κλπ. Δεν… Όπως δεν κρατάω αρχείο καθόλου, ας πούμε κλπ., δεν συσσωρεύω υλικό για να με υμνήσει, έχω μια απέχθεια σε όλο αυτό το πράγμα. Λοιπόν, και παραμένω το ίδιο, αλλά αυτό το τελευταίο που σας είπα είναι ένα σημείο κομβικό, ας πούμε, εντάξει. Γιατί εκεί βρίσκω, εκεί βρίσκω, ας πούμε, πολλά. Πολλά μέλλει να μάθεις, να μάθεις και να αισθανθείς αν το Ασήμαντο, που όταν λέει Ασήμαντο, όχι μονάχα ασήμαντο, ευτελές, ας πούμε, αλλά που δεν έχει σημανθεί, δεν το ‘χεις επισημάνει. Έχει διπλή έννοια. Δεν το επισημαίνει το... Για κάτσε! Ωπ, σταμάτα, σταμάτα αυτούς τους ρυθμούς, γρήγορα ταπ-ταπ. Και όλα γίνονται γρήγορα. Αχ, Παναγία μου! Δεν αντέχεται αυτό με τίποτα!