[00:00:00]Καλημέρα. Σήμερα έχουμε Σάββατο 23 Οκτωβρίου 2021 και βρισκόμαστε στη Θεσσαλονίκη. Εγώ είμαι ο Κωστής Κοτσώνης, Ερευνητής στο Istorima, και έχω μαζί μου εδώ μία πολύ ενδιαφέρουσα, πιστεύω, συνεντευξιαζόμενη, η οποία έχει μία ιστορία ζωής ιδιαίτερη, και καλλιτεχνική και μεταναστευτική, την κυρία Λία Ελευθεριάδου, η οποία θα μας μιλήσει για όλα αυτά. Καλημέρα, Λία.

Καλημέρα, Κωστή.

Ευχαριστώ πολύ που με δέχτηκες σήμερα εδώ στο εργαστήριο να τα πούμε.

Παρακαλώ. Κι εγώ ευχαριστώ που ήρθες και θα τα πούμε.

Να ‘σαι καλά. Θα ήθελες, λοιπόν, ξεκινώντας να μας πεις πού γεννήθηκες και πότε;

Ναι. Γεννήθηκα στην Τιφλίδα της Γεωργίας, 1960, σε μία οικογένεια ποντιακής καταγωγής. Γεννήθηκα… Απλώς, δεν είχα πολλές επαφές με τους Έλληνες, μόνο στο χωριό όταν πήγαινα μάθαινα κάτι διαφορετικό για την καταγωγή μου. Το θέμα είναι ότι εμείς ήμαστε τότε στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Δεν ξέραμε ποιοι είμαστε, δεν μαθαίναμε. Ας πούμε, ήταν μία σιωπή που οι Έλληνες οι Πόντιοι δεν μιλούσανε για την καταγωγή και γενικά. Απλώς, ήξερα ότι είμαι μία Ελληνίδα. Λάτρευα την Ελλάδα. Είναι μία άλλη σχέση της διασποράς. Τώρα βλέπω πως… Είναι άλλη σχέση, αυτό θέλω να πω, ότι ήταν μια μεγάλη συγκίνηση, ας πούμε. Πληροφορίες που είχαμε για την Ελλάδα ήταν λίγες, αλλά είχαμε πολλά βιβλία για την ιστορία Τέχνης στην Ελλάδα, της Ελλάδος, και διάβαζα ασταμάτητα για την ιστορία Τέχνης και ήξερα αρκετά πολλά για την Τέχνη και γενικά. Ενδιαφερόμουνα και ρωτούσα τους καθηγητές μου να μάθω περισσότερα για την Ελλάδα. Δεν είχαμε εμείς δυνατότητα τότε. Τα σύνορα ήταν κλειστά. Και καμιά φορά που έβλεπα στην τηλεόραση κάτι εκπομπές για τα ταξίδια και για τέτοια, κάποιες εικόνες είχα για την Ελλάδα. Είχαμε μεγάλη λατρεία. Αυτό θέλω να πω, ότι δεν ήταν μόνο αγάπη και μία… αυτό. Λάτρευες, λάτρευες την Ελλάδα. Και, δεν ξέρω, ήταν ένα όνειρο να ‘ρθούμε κάποτε, να δούμε την πατρίδα μας, επειδή δεν ξέραμε εμείς ούτε απ’ το σχολείο ότι υπήρχε και μία ιστορία ποντιακού Ελληνισμού, ας πούμε. Και όπως έχω καταλάβει και εδώ, ας πούμε, πολλοί τα χρόνια εκείνα δεν είχανε μάθει και εδώ, ας πούμε, οι Έλληνες πολύ για ποντιακή ιστορία, για ποντιακό Ελληνισμό. Αυτό είχα συνειδητοποιήσει όταν ήρθα. Μερικοί με ρωτούσανε «Οι Πόντιοι είναι χριστιανοί;», επειδή… Τώρα, εντάξει, είναι άλλη κατάσταση, αλλά τότε, ας πούμε… Εγώ έχω έρθει πριν είκοσι χρόνια. Τι άλλο να πω; Μία ιστορία θα σας πω επειδή είναι πολύ ενδιαφέρουσα για να καταλάβετε πόσο ήθελα και πόσο σκεφτόμουνα και τι όνειρο είχα για την Ελλάδα. Ήμουνα… πρώτη Λυκείου, δευτέρα Λυκείου; Δεν θυμάμαι. Ένας συγγενής του μπαμπά μου έρχεται στο σπίτι και μας λέει ότι έχει έρθει ένας μακρινός συγγενής απ’ την Ελλάδα. «Σε μένα», λέει, «είναι, στο σπίτι, και ελάτε να τον γνωρίσετε και να μιλήσετε και να μάθετε για την Ελλάδα». Αυτό ήταν, πω πω, μεγάλη χαρά! Πήγαμε, τον γνωρίσαμε. Νομίζω ήταν —δεν ξέρω— περίπτωση, επειδή νομίζω ότι οι Έλληνες δεν ερχότανε τότε στη Σοβιετική. Σπάνια ερχότανε. Και γνώρισα τον άνθρωπο. Καλέσαμε στο σπίτι. Ήρθε ο κύριος Κώστας τότε —εντάξει, τώρα δεν ζει ο άνθρωπος— και είδε τα έργα μου, ας πούμε —ζωγράφιζα εγώ από μικρή ηλικία—, είδε τα βιβλία μου, είδε τη γωνία που είχα όλες τις αφίσες, τέλος πάντων, φωτογραφίες για την Ελλάδα. Και μου λέει «Τόσο πολύ θέλεις να ‘ρθεις… Θα σου στείλω βίζα», βίζα, ξέρετε, βίζα για να έρθω στην Ελλάδα. Αχ! Τρελάθηκα. Και αμέσως στο σχολείο, τη δεύτερη μέρα, ανακοίνωσα ότι εγώ πάω στην Ελλάδα, τέλος πάντων. «Θα μου στείλει ο κύριος Κώστας τη βίζα και θα πάω στην Ελλάδα». Είχα μία κολλητή φίλη που ειρωνικά μού είπε ότι «Αποκλείεται», λέει, «Πουθενά δεν θα πας. Ξέρεις τι γίνεται εδώ». Και όλοι οι φίλοι με κοιτάξαν, έτσι, με υποψία και: «Μήπως τρελάθηκε αυτή;». Τέλος πάντων, εγώ επέμενα και περίμενα τη βίζα από τον κύριο Κώστα, αλλά περίμενα σχεδόν έναν χρόνο και δεν ήρθε βίζα. Και είχα καταλάβει ότι υπάρχει δυσκολίες ή με ξέχασε ή κάτι τέτοια. Δεν είχαμε και επικοινωνίες, ας πούμε, αλληλογραφία και ήταν δύσκολο. Αλλά, εγώ επέμενα και ήθελα τόσο πολύ να έρθω στην Ελλάδα, τέλος πάντων, ότι στις φίλες μου είπα ένα μεγάλο ψέμα. Αυτό έχει πλάκα. Είπα τις φίλες μου ότι έχω λάβει τη βίζα, ετοιμάζω τα χαρτιά και για το καλοκαίρι πάω στην Ελλάδα. Ένα μεγάλο ψέμα ελπίζοντας ότι θα πάω. Και τέλος πάντων, φτιάχνω ένα τετράδιο Το Ταξίδι στην Ελλάδα για να αποδείξω ότι… Τελείωσε η σχολική χρονιά. Όλοι πήγανε για διακοπές. Εγώ πήγα στο χωριό του μπαμπά στα βουνά πάνω. Κάθισα εκεί και έγραφα, συμπλήρωσα, τέλος πάντων, έγραφα ένα τετράδιο ολόκληρο, Το Ταξίδι στην Ελλάδα. Να φανταστείτε τώρα, αυτό ήτανε —πώς θα πω;— από φαντασία μου, ας πούμε, τι θα ήθελα να δω. Και όταν τελείωσε το καλοκαίρι και βρεθήκαμε πάλι οι φίλες μου έδωσα το τετράδιο σαν ημερολόγιο, ας πούμε, κάθε μέρα τι έβλεπα στην Ελλάδα! Και με πιστέψανε!

Ωραία!

Είχα αγοράσει κάποια πράγματα, τέλος πάντων, σαν σουβενίρ από την άλλη πόλη, κάπως έτσι. Αλλά, αυτό το ψέμα, τώρα που γελάω, επειδή εδώ φαίνεται πως ήθελα μάλλον για να έρθω στην Ελλάδα.

Πάρα πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή. Θα ήθελα, όμως, να ρωτήσω κάτι που μου ανέφερες, ότι δεν μιλούσατε και οικογενειακά αλλά και γενικά οι άνθρωποι εκεί ποντιακής καταγωγής για αυτή σας την καταγωγή. Πώς και έτσι υπήρχε αυτή η σιωπή;

Εγώ ξέρω τους ανθρώπους… Ξέρετε μάλλον, έχετε ακούσει για καθεστώς αυτό εκείνα τα χρόνια. Επί Στάλιν όλοι οι ξένοι και όλοι οι άνθρωποι που είχαν ξένο διαβατήριο, ας πούμε, οι Έλληνες, που είχανε ελληνική ταυτότητα, διαβατήριο, αυτά πήγαιναν για εξορία, επειδή υπήρχε καθεστώς ότι αυτοί οι άνθρωποι είναι εχθροί της χώρας. Αυτή η ιστορία είναι μεγάλη και ξέρετε, νομίζω. Όλοι έχετε ακούσει. Και αυτόν το φόβο, που να μη μαθαίνουνε ότι έχουμε σχέση με την Ελλάδα… Ήμασταν όλοι Σοβιετικοί, ας πούμε. Δεν υπήρχε εθνικότητα ή, τέλος πάντων… Δεν μπορούσες να μιλήσεις για τον εαυτό σου έτσι.

Για την κουλτούρα.

Για την κουλτούρα. Ναι. Αυτό. Ξέραμε ότι είμαστε Έλληνες, εντάξει, η Ιστορία της χώρας, αλλά ακριβώς τι έγινε στον Πόντο, πώς ήρ[00:10:00]θαμε, πού πήγαμε, αυτό δεν έλεγαν οι παππούδες. Ναι, ναι, δεν μας έλεγαν. Και εγώ τώρα εξηγώ ότι μάλλον απ’ το φόβο, επειδή πολλοί άνθρωποι πήγαν και χαθήκανε στην εξορία. Στη Σιβηρία και στην Τασκένδη και, τέλος πάντων, στην Κεντρική Ασία εξόρισαν πολλούς Πόντιους. Και αυτό μάλλον ήταν η αιτία που δεν μιλούσαν οι άνθρωποι. Και στο σχολείο, στο μάθημα Ιστορίας, ήταν μόνο Ιστορία της Ελλάδος γενικά και… ξέρετε πώς… Ναι.

Φαντάζομαι, όμως, ότι κάποια στιγμή έμαθες πώς βρέθηκαν οι γονείς σου στη Γεωργία και για την καταγωγή γενικά πιο πίσω, από τον Πόντο.

Ναι. Έμαθα απ’ τη γιαγιά μου αργότερα, όταν μεγάλωσα, όταν ήμουνα 16, 17 χρόνων. Μου έλεγε ιστορίες πώς ήρθαν, φύγανε από τον Πόντο κυνηγημένοι, πώς ήρθανε στην κοντινή χώρα, στη Γεωργία μερικοί. Ας πούμε, η γιαγιά μου έλεγε ότι η αδερφή της, δύο αδελφές σκορπιστήκανε. Μία έφυγε στη Βουλγαρία, που σε λίγα χρόνια πέθανε, και μία άλλη πήγε στην Αμερική, που χάθηκε εντελώς, ας πούμε. Ναι, ναι. Πάλι, όμως, δεν είχα ολόκληρη εικόνα, ας πούμε, τι έγινε, πώς έγινε, επειδή ήταν μία πληροφορία απ’ τη γιαγιά μου, που δεν φοβήθηκε τότε και μου είπε όλα. Ναι.

Θες να μας πεις και σε εμάς κάποια;

Μου είπε ότι ήτανε από την Τραπεζούντα —και ήταν μικρή η γιαγιά μου τότε. Από την Τραπεζούντα φύγανε στο Καρς επειδή εκεί ήταν οι Ρώσοι και, εντάξει, στην Τραπεζούντα ήταν πολύ επικίνδυνο. Και ήταν… Μου έλεγε σκηνές, ότι οι Τούρκοι είχανε αποφασίσει να εξοντώσουν τους Πόντιους και τους Αρμένιους, αυτό που μου είπε, δηλαδή αυτά τα λίγα που μου είπε. «Γιατί, γιαγιά;», έλεγα, «Γιατί;». Ε, τώρα δεν μπορούσε και να εξηγήσει πολλά πράγματα. Μετά μου είπε ότι πήγαμε στο Καρς. Εκεί ελπίζαμε ότι… Ήταν οι Ρώσοι εκεί. Είχαν… Ένα χρονικό διάστημα πήγαν οι Ρώσοι, όπως μετά κατάλαβα, και ελπίζανε ότι οι Ρώσοι θα είχανε μία προστασία, ας πούμε. Δεν θα υπήρχε πρόβλημα για αυτούς. Αλλά, ξέρετε μετά, και οι Ρώσοι τούς προδώσανε και έτσι κυνηγημένοι φύγανε. Σκορπιστήκανε. Μερικοί πήγανε στη Ρωσία, μερικοί πήγανε στη Γεωργία, αυτά, τις χώρες που ήτανε κοντινές. Μερικοί καταφέρανε και ήρθανε στην Ελλάδα, επειδή εγώ γνώρισα πολλούς Πόντιους πού εκείνα τα χρόνια έχουν έρθει στην Ελλάδα. Τώρα, δεν αξίζει να λέω αυτές τις πολύ βαριές σκηνές που μου έλεγε η γιαγιά, ας πούμε, τι… Νομίζω σήμερα όλοι ξέρουμε αυτά που έγιναν. Τι να πω; Είναι και για μένα πολύ δύσκολο αυτό, ναι, επειδή δεν υπήρχε… Μου έλεγε για τους συγγενείς, ότι «Είχα έναν ξάδελφο που χάθηκε γυναίκα του με τα δύο παιδιά. Πριν να φύγει ήρθανε οι Τούρκοι στο σπίτι της και σκοτώσανε και τα παιδιά και την ίδια». Τέτοιες περιπτώσεις, που ήταν πολύ δύσκολες, ναι.

Εννοείται ότι εμείς είμαστε ανοιχτοί στο να μοιραστείς ό,τι πιστεύεις, αλλά σημασία έχει να το θες και να μπορείς να το κάνεις.

Ναι, ναι. Κοίτα, αυτά είναι τώρα γνωστά. Όλοι μιλάνε τώρα. Γράφτηκαν πολλά βιβλία. Δεν είναι κάτι καινούριο που θα πω, ας πούμε. Αυτό είναι μία ιστορία που μάλλον ξέρουμε και οι Έλληνες και στη Σοβιετική Ένωση τώρα, που τότε ήταν όλα κλειστά. Όλα ήτανε… Υπήρχε μία —σιωπηλή… Πώς να πω;— σιωπή, συγνώμη, σιωπή, που δεν μπορούσες να καταλάβεις τι γίνεται. Παρόλο που μου μίλησε έτσι η γιαγιά, δεν είχα καταλάβει εγώ, δεν είχα αυτό το πράγμα, δεν ήξερα ότι είμαι Πόντια, ας πούμε. Εγώ έμαθα ότι είμαι «Πόντια» εδώ στην Ελλάδα. Εκεί ήμουνα «Ελληνίδα» και είχα έναν πολύ μεγάλο σεβασμό από τους Γεωργιανούς, από τη χώρα. Δεν ξέρω, ο γεωργιανός λαός, τουλάχιστον εγώ που έχω συναντήσει —επειδή ακούγεται και άλλα πράγματα, αλλά εγώ που έχω συναντήσει—, σέβεται, πολύ σέβεται την Ελλάδα και σέβονται τους Έλληνες. Σεβότανε και σέβονται. Και η λέξη, ας πούμε, «Έλληνας» στα γεωργιανά είναι «berdzeni». Αυτό σημαίνει «σοφός άνθρωπος, σοφός». Και θυμάμαι εγώ στο πανεπιστήμιο ο καθηγητής Φιλοσοφίας έλεγε… Καταρχήν, μου έβαζε όλα «Άριστα» επειδή είμαι Ελληνίδα και στη Φιλοσοφία, λέει, τέλος πάντων, «Σου βάζω ‘‘Άριστα’’ επειδή είσαι Ελληνίδα», λέει. Ναι, έτσι.

Ότι τα ξες όλα ήδη από γεννησιμιού.

Ναι. Λέει: «Έχεις μέσα στο αίμα αυτό και δεν μπορώ να σου βάλω», λέει, «πιο κατώτερο βαθμό». Ναι. Αυτό θέλω να πω, ότι εγώ μεγάλωσα με πολύ σεβασμό και αγάπη. Παρόλο που μεγάλωσα στη Γεωργία, δεν είχα νιώσει ποτέ ότι είμαι ξένη.

Θέλεις τώρα λίγο να μας δώσεις μία εικόνα για την οικογένεια, αν είχες αδέρφια, οι γονείς με τι ασχολούνταν;

Ναι. Δύο αδέλφια είχα. Οι γονείς μου… Ο μπαμπάς μου ήταν εργολάβος, αλλά εργολάβος στη Σοβιετική Ένωση έχει άλλη σημασία, τέλος πάντων. Αλλά, ήτανε εργολάβος. Δεν είναι το ίδιο όπως εδώ, ας πούμε. Ο εργολάβος είναι πιο ανεξάρτητος εδώ, έτσι δεν είναι; Εκεί ήτανε ό,τι έλεγε το κράτος, ας πούμε, ναι. Η μαμά μου δεν δούλευε επειδή μεγάλωνε τα τρία παιδιά. Παρόλο που είχε τελειώσει σπουδές, αποφασίσαν οι γονείς μου —μάλλον ο μπαμπάς μου— ότι καλύτερα να μεγάλωνε σωστά τα παιδιά, έτσι. Τι άλλο να πω; Αυτό.

Θα σε βοηθήσω εγώ. Θα έχει, νομίζω, ενδιαφέρον να μας πεις εικόνες, να μας κάνεις μία περιγραφή της γειτονιάς και του σπιτιού στην Τιφλίδα ή του χωριού του πατέρα σου, τι θυμάσαι εκεί, πώς ήτανε.

Ναι. Τώρα… Στην Τιφλίδα, όταν ήμασταν μικρά παιδιά, ο μπαμπάς μου μιλούσε ποντιακά για να μάθουμε τη γλώσσα. Αλλά, όταν μεγαλώσαμε μετά κάπως μιλούσαμε πιο πολύ γεωργιανά και ρώσικα, τη γλώσσα επικοινωνίας στη χώρα. Τα καλοκαίρια, όταν πήγαινα για διακοπές στο χωριό του μπαμπά μου, εκεί έβλεπα τους Πόντιους και από κει έχω πάρει πολλές εικόνες που[00:20:00] μέχρι σήμερα ζωγραφίζω. Και από κει έχω πάρει κάτι εντυπώσεις που έχω μέσα μου ακόμα και σκέφτομαι, ονειρεύομαι και χρησιμοποιώ. Δεν ξέρω αν… Θα πω και αυτό, ότι εδώ και πολλά χρόνια ζωγραφίζω. Έχω θεματολογικές εκθέσεις. Ας πούμε, πολλές εκθέσεις έχω κάνει για το ποντιακό θέμα. Και μάλλον η πηγή είναι από κει, από παιδικά μου χρόνια. Αυτές οι εικόνες έρχονται και εγώ δημιουργώ έργα Τέχνης, αν μπορώ να πω έτσι. Αλλά, πάλι… Τι θέλω να πω; Συνειδητοποίησα ότι τα έργα που ζωγραφίζω με ποντιακές στολές και εκείνα τα χρώματα που θυμάμαι πάλι είναι με μεγάλη επιθυμία να μάθω περισσότερα για το λαό αυτό. Όχι ότι ακριβώς κάνω απεικονίσεις εκείνες τις εικόνες που θυμάμαι. Προσπαθώ, αλλά όσο μπορώ τώρα, ναι.

Παρόλα αυτά, πριν δούμε και τις εικόνες, θα μπορούσες ενδεχομένως να μας δώσεις κάποιες εικόνες, ας πούμε, για τα σπίτια, για τους ανθρώπους, με τι ασχολούνταν, τη φύση ενδεχομένως;

Ναι. Στην Τιφλίδα δεν είχα επικοινωνίες. Δεν είχα πολλές επικοινωνίες με τους Έλληνες, με τους Πόντιους. Στο χωριό μόνο τούς έβλεπα. Τους θαυμάζω τώρα που σκέφτομαι μετά από τόσα χρόνια ότι αυτός ο λαός, αυτός ο κόσμος, οι Πόντιοι, κρατήσανε… Ήταν ένα χωριό ποντιακό πάνω στα βουνά. Γιατί διαλέξανε εκεί δεν ξέρω. Μάλλον ανάλογα με τη φύση της Τραπεζούντας ή ήταν… Ναι, αυτά τα πράγματα μετά έμαθα, ότι είχανε αγοράσει οι Έλληνες ένα μέρος που ήθελαν να μείνουν και ήταν πάνω στα βουνά. Ήταν πολύ όμορφο μέρος. Από το μπαλκόνι της γιαγιάς μου έβλεπα τους λόφους, τις εκκλησίες ελληνικές. Κρατήσανε την πίστη, τα έθιμα… Τέλος πάντων, μιλούσανε μόνο ποντιακά και άσχημα, πολύ άσχημα ρώσικα και γεωργιανά, επειδή είχανε φτιάξει έναν κόσμο ελληνικό, ποντιακό.

ΟΚ. Θα μπορούσες να μας πεις λίγο πιο συγκεκριμένα ενδεχομένως κάποιο έθιμο που θυμάσαι και από το χωριό; Ελληνικό, ποντιακό; Που έζησες;

Θυμάμαι πολύ έντονα ότι… Όπως σας είπα, εμείς ζούσαμε στη Σοβιετική Ένωση, που «απαγορευότανε» και έτσι, τέλος πάντων, απαγορευότανε για να πας στην εκκλησία. Σε παρακολουθούσανε. Πολύ λίγοι άνθρωποι πήγαιναν και είχαμε λίγες εκκλησίες στη Γεωργία. Παρόλο που ήτανε Ορθόδοξοι, επί Στάλιν, επί Λένιν καταστρέψανε πολλές εκκλησίες και δεν υπήρχανε εκκλησίες, τέλος πάντων, στην πόλη. Πώς δεν υπήρχανε, αλλά ήτανε πάλι επικίνδυνο. Από KGB σε παρακολουθούσανε. Δεν ήτανε εύκολο να μπεις στην εκκλησία να ανάψεις ένα κεράκι. Ήτανε πολύ δύσκολο, δύσκολο εννοώ με έννοια αν ήθελες να προχωρήσεις στη ζωή, να κάνεις μία καριέρα. Οι απλοί άνθρωποι δεν είχανε αυτό το θέμα, ας πούμε. Έμπαιναν και παρακολουθούσανε και λειτουργίες. Αλλά, οι άνθρωποι που ήθελε να κάνουν μία καριέρα, να προχωρήσουν στη ζωή τους ήταν επικίνδυνο αυτό το πράγμα. Εκεί στο χωριό οι Πόντιοι κρατήσανε και κάθε λειτουργία και όλο το χωριό παρακολούθησαν. Και αυτό μ’ άρεσε πάρα πολύ, ότι εκεί ένιωθες το Θεό, παιδί μου, ότι υπάρχει Θεός, επειδή σκεφτόσουνα… Εγώ από τα παιδικά μου χρόνια —μάλλον έτσι έγινα και μία Ορθόδοξη, αλλιώς θα ήμουνα τώρα άθεη. Αλλά, εκεί, βλέποντας την κατάσταση, ας πούμε, πώς πάνε στην εκκλησία, τι σεβασμός υπάρχει, τι προσευχές υπάρχει, αυτό λίγο άνοιξε μέσα από αυτό το θέμα, ναι. Τώρα, όλα τα έθιμα που βλέπω τώρα… Δεν μπορώ εγώ να πω κάτι. Ας πούμε, τους γάμους. Όπως κάνουν εδώ τους γάμους οι Πόντιοι ακριβώς ίδια εικόνα είχα και εκεί, ας πούμε. Δεν μπορώ, δεν θυμάμαι κάτι ιδιαίτερα. Α, θυμάμαι αντικείμενα που είχανε φέρει από τον Πόντο. Είχανε φέρει κάποιες εικόνες, είχανε φέρει κάτι χάλια και κάποια πράγματα, χάλκινα πράγματα, που για μένα ήταν κάτι καινούριο σαν… Ήταν πράγματα που έβλεπα μόνο στο χωριό και πουθενά αλλού, αυτό που θέλω να πω. Και ήταν, έτσι… Μου έμειναν αυτά τα πράγματα.

Το όνομα του χωριού θέλεις να μας το πεις;

Ναι. Είναι γεωργιανό χωριό, γεωργιανή ονομασία. Sakire, Sakire λέγεται. Αλλά, μερικοί, νομίζω, έλεγαν και κάτι… Δεν ξέρω αν είναι ποντιακό η τούρκικο. Kashxatala. «Kashxatala» δεν ξέρω τι σημαίνει. Ναι.

Θα σε ρωτήσω μετά πώς γράφεται αυτό!

Χα χα, ναι. Sakire… Καλύτερα Sakire. Είναι εύκολο. Ναι.

Ωραία. Και να έρθουμε τώρα λίγο στην παιδική ηλικία και στο σχολείο. Από κει μας είπες για το πανεπιστήμιο, αλλά στο σχολείο πώς ήτανε τα πράγματα; Τι μαθαίνατε;

Στο σχολείο… Σε όλο το σχολείο μόνο εγώ ήμουνα Ελληνίδα, έτσι, να πούμε. Διάλεγες, ας πούμε, εκεί. Ήταν μία επιλογή. Ένα παιδί μπορούσε να πάει στο γεωργιανό σχολείο ή στο ρώσικο σχολείο. Ας πούμε, ο αδελφός μου έχει πάει στο ρώσικο σχολείο επειδή σκεφτότανε, οι γονείς περισσότερα, ότι θα συνέχιζε τις σπουδές στη Ρωσία, στη Μόσχα, στην Πετρούπολη. Εγώ πήγα… Αυτό μάλλον ήταν η απόφαση των γονιών και εκτιμώ αυτό και ευχαριστώ πάρα πολύ τους γονείς, ότι με πήγανε σε ένα γεωργιανό σχολείο, επειδή θεωρώ ότι στη χώρα που ζεις πρέπει να μάθεις οπωσδήποτε τη γλώσσα, έτσι δεν είναι; Γιατί λέω αυτό; Επειδή ήταν πολύ Πόντιοι που και μέχρι τώρα δεν ξέρουνε γεωργιανά. Μιλούσανε ρώσικα και είχανε τελειώσει ρώσικο σχολείο. Στο γεωργιανό σχολείο οπωσδήποτε ήταν απαραίτητο να μάθουμε ρωσική γλώσσα. Και έτσι, έμαθα δύο γλώσσες. Μιλάω γεωργιανά και ρώσικα. Αυτοί που κάνανε μία επιλογή και πήγανε στο ρώσικο σχολείο ξέρουν μόνο ρώσικα, γιατί η γλώσσα επικοινωνίας στη Σοβιετική Ένωση ήταν ρώσικη γλώσσα. Ήταν απαραίτητη γλώσσα, απαραίτητο για να μάθουμε τη ρώσικη γλώσσα. Στο σχολείο εγώ γενικά θεωρώ ότι είμαι πολύ τυχερή, τυχερός άνθρωπος. Συνάντησα στη ζωή μου πολλούς σπουδαίους και αξιόλογους, εξαιρετικούς ανθρώπους. Είχα τύχη ότι πήγα σε ένα σχολείο που ήταν ειδικό σχολείο, έτσι. Από πρώτη τάξη μέχρι και τρίτη Λυκείου είχαμ[00:30:00]ε μαθήματα Τέχνης και ζωγραφικής. Δεν ήταν όλο το σχολείο, δεν ήταν Καλλιτεχνικό Σχολείο, απλώς υπήρχαν στο σχολείο κάποιες τάξεις, ας πούμε. Αυτή η τάξη, ας πούμε, αυτό το τμήμα θα πάει έτσι, άλλοι κανονικά. Σαν ήταν Πειραματικό αυτό το πράγμα. Και είχα πολύ καλό δάσκαλο και καθηγητές μετά. Ήταν ένας γλύπτης, Tamaz Gotua, που δεν ξέρω… Αυτός ήταν πολύ καλός καλλιτέχνης και καλός άνθρωπος και σαν… Αν δεν θα γνώριζα τον Tamaz Gotua, δεν θα ήμουνα σήμερα ζωγράφος. Ήταν ένας άνθρωπος που —δεν ξέρω τι να πω— μέσα μου ξύπνησε αυτό το καλλιτεχνικό και… Τι άλλο να πω; Ότι και αυτός έλεγε ότι «Σε ανακάλυψα. Έχεις ταλέντο. Να συνεχίσεις, να μην παρατάς» και μου έδινε δύναμη. Και, έτσι, δούλευα πολύ. Ζωγράφιζα πολύ, έκανα γλυπτά. Ασχολούμουνα. Και αυτό που σας είπα, ότι είχα διαβάσει πολλά βιβλία ελληνικά για την Τέχνη, ήταν και απ’ αυτόνα, ότι μου έδινε κάποια βιβλία, ας πούμε, για να ξέρω την Ιστορία της Ελλάδος. Και γενικά, έμαθα από αυτόνα πολλά πράγματα για την Ελλάδα. Λάτρευε ελληνική κουλτούρα και έτσι ήτανε μία ευκαιρία για να μάθω και εγώ περισσότερα.

Θες τώρα να μας πεις λίγο πώς ζούσε ο λαός στην Τιφλίδα τότε, της Σοβιετικής Ένωσης;

Ναι. Στη Σοβιετική Ένωση ζούσανε… Ξέρετε, στη Σοβιετική Ένωση και γενικά στη Γεωργία, τώρα, ήταν… καθεστώς. Όταν λέμε «καθεστώς» είναι… Τι σημαίνει αυτό τώρα; Αυτό το κομμουνιστικό. Η θεωρία του Κομμουνισμού το ξέρουν: Όλοι οι άνθρωποι είμαστε ίσοι και δεν υπάρχει εθνικότητα, δεν υπάρχει ιδιαιτερότητα. Είμαστε όλοι Σοβιετικοί. Τι σημαίνει αυτό; Περίπου πάνω-κάτω είχανε όλοι τον ίδιο μισθό, ας πούμε, που ήταν πολύ χαμηλό. Και τι ήτανε; Το κράτος… Δεν είχαμε ελευθερία. Το κράτος σού έλεγε ότι: «Εγώ ξέρω τι θέλεις εσύ και εγώ θα καθορίζω τι πρέπει να κάνεις», όλη τη θεωρία φιλοσοφική είναι αυτό. Η Σοβιετική Ένωση είναι πάνω σε αυτό, ότι η κυβέρνηση… Η θεωρία, τέλος πάντων, όλο αυτό το κομμουνιστικό που είχαμε, αυτό έχω καταλάβει, ότι επαναλάμβανε, ότι δεν μπορούσες να γράψεις ένα βιβλίο και να εκδόσεις αν δεν θα συμφωνούσανε στη Μόσχα. Έπρεπε να στείλεις όλα αυτά, να κάνουν έλεγχο τι έκανες, πώς έκανες, και οπωσδήποτε μέσα για να εκδοθεί ένα βιβλίο έπρεπε να κάνεις πολύ μεγάλη εισαγωγή πόσο αγαπάς τη Σοβιετική Ένωση και πώς πιστεύεις σ’ αυτά τα πράγματα. Ωραία. Δεν μπορούσες να ζωγραφίσεις αυτό που θέλεις. Δεν μπορούσες να βγάλεις μία ταινία. Οι σκηνοθέτες μας, οι σκηνοθέτες της Γεωργίας είναι πάρα πολύ σπουδαίοι εκείνα τα χρόνια και γενικά στη Σοβιετική Ένωση. Ξέρετε τον Ταρκόφσκι, τον Παρατζάνοφ. Παρατζάνοφ, αν έχετε ακούσει, δύο φορές, τρεις φορές βάλανε στη φυλακή, επειδή όποιος ήταν ελεύθερος και όποιος ήθελε να κάνει κάτι δημιουργικό, ελεύθερο οπωσδήποτε θα περνούσε απ’ τη φυλακή. Αυτό ήτανε σίγουρα. Δεν λέω και σε εκείνα τα χρόνια που εξοντώσανε, σκοτώσανε τόσους σπουδαίους ανθρώπους, ας πούμε, που μπορούσανε… Ήταν —πώς το λέει;— η ενέργεια της χώρας, ας πούμε, αυτή που δημιουργεί. Οι δημιουργικοί άνθρωποι όλοι εξόρισαν ή σκότωσαν. Και αυτός ο φόβος μετά επικρατούσε. Φοβότανε οι άνθρωποι, υπήρχε φοβία, ας πούμε. Φοβόσουνα να κάνεις κάτι που να μην τους άρεσε, εννοώ στην κυβέρνηση και αυτοί που κυβερνούσαν. Παρόλο που ήτανε πολύ αυστηρά αυτά, είχαμε και καλά πράγματα. Είχαμε τι; Σπουδές. Δεν πληρώναμε. Τα βιβλία —αυτά τα βιβλία που μας επέτρεπαν τουλάχιστον— ήταν πολύ φθηνά. Η εκπαίδευση ήταν σχεδόν απαραίτητη. Και, ας πούμε, εκεί που δεν ήταν κομματικό και θέμα πολιτικής μπορούσες να προχωρήσεις πολύ, ας πούμε. Σε μερικά θέματα μπορούσες να προχωρήσεις πολύ. Ναι. Για αυτό δεν μπορώ να πω. Στη μουσική, ας πούμε. Κλασική μουσική, για αυτό έχουμε, στο μπαλέτο… Αλλά, υπήρχε και συν και πλην, έτσι να πω. Επειδή πάλι που μιλούσα για σκηνοθέτες, παρόλο που υπήρχε αυτή η απαγόρευση και αυτό το έλεγχο, αυτοί οι άνθρωποι διάλεξαν έναν συμβολισμό, ένα αλληγορία, ένα κάτι για να πούνε αυτό που ήθελαν με άλλο τρόπο, ας πούμε, ναι.

Το καλύπταν.

Ναι. Καλύπτανε με μεταφορικό, με μεταφυσικό κάπως, επειδή ένας έξυπνος άνθρωπος πάντα καταλάβαινε τι ήθελε να πει ένας σκηνοθέτης, ένας συγγραφέας, όχι με ανοιχτό τρόπο, έτσι, με αλληγορικό. Ναι.

Και όταν πήγες στο Πανεπιστήμιο… Καταρχήν, πού σπούδασες; Στην Τιφλίδα;

Ναι. Τώρα, πώς έγινε… Σας είπα ότι εγώ δέκα χρόνια έντεκα στο σχολείο κάθε μέρα σχεδόν, όχι, στα τελευταία χρόνια είχαμε τρεις φορές ζωγραφική και μαθήματα Τέχνης. Όταν ήμουνα για τρίτη Λυκείου, ας πούμε, αυτός ο γλύπτης, ο καθηγητής, φώναξε τους γονείς μου και τους είπε ότι έχω ταλέντο και πρέπει να πάω στη Σχολή Καλών Τεχνών. Αλλά, πάλι χρειάζεται φροντιστήριο. Στη Σοβιετική Ένωση δεν υπήρχανε τα φροντιστήρια. Αυτά γινότανε κρυφά. Ναι, δεν υπήρχανε. Και αυτά όλα ήτανε ανώνυμα. Και ο άνθρωπος είπε ότι: «Οπωσδήποτε σου χρειάζεται περισσότερες ώρες για να ζωγραφίσεις, για προετοιμασία για Σχολή Καλών Τεχνών». Και τότε στη Σχολή Καλών Τεχνών ήταν πάρα πολύ δύσκολο να περάσεις επειδή ήταν οχτώ θέσεις κάθε χρόνο και ήτανε, ας πούμε, ένα μεγάλο διαγωνισμό. Από εξακόσιους ανθρώπους έπρεπε να διαλέξουνε οχτώ. Από το οχτώ… Συγνώμη, να σας πω και αυτό και μετά θα με καταλάβετε. Παρόλο που ήταν όλα αυτά τα πολύ αυστηρά, υπήρχε πολύ μεγάλη… Бюр[00:40:00]ократия; Πώς λέγεται;

Γραφειοκρατία.

Γραφειοκρατία. «Бюрократия» είναι στα ρώσικα. Συγγνώμη. Ναι, γραφειοκρατία. Και άνθρωποι του κόμματος, άνθρωποι που είχανε υψηλές θέσεις, άνθρωποι που είχανε γνωριμίες, είχανε τα πάντα, και το μισθό -έκλεβαν αυτοί οι άνθρωποι-, ναι, είχανε περισσότερα λεφτά, καλύτερη ζωή, καλύτερες θέσεις…. Και υπήρχε και θέμα γνωριμιών, ότι μπορούσες να έχεις πολύ καλή δουλειά αν είχες καλή γνωριμία στην κυβέρνηση, στο κράτος, ξέρω ‘γώ, σε κάποιο κόμμα κομμουνιστικό, σοσιαλιστικό, κομμουνιστικό. Δεν ξέρω… Και γιατί θυμήθηκα αυτό; Ότι από οχτώ θέσεις ήταν καθορισμένο ότι τρεις θέσεις οπωσδήποτε θα ερχότανε από Αζερμπαϊτζάν, από διπλανές χώρες, που δεν είχανε Σχολή Καλών Τεχνών. Και να φανταστείτε τώρα από οκτώ θέσεις οπωσδήποτε θα ήτανε δύο θέσεις για αυτούς που δούλευε στη Σχολή Καλών Τεχνών από γνωριμίες. Και ήταν πολύ μικρή η πιθανότητα να περάσω στη Σχολή Καλών Τεχνών. Για αυτό, μου μίλησαν οι γονείς. Μου έλεγαν «Βλέπεις εκείνον», σαν παραδείγματα, «πόσα χρόνια δίνει εξετάσεις; Δεν περνάει. Μήπως να διαλέξεις ένα άλλο επάγγελμα να έχεις και εσύ, να συνεχίσεις να ζωγραφίζεις;». Κάπου έτσι σαν… Ήταν πολύ λογική συμβουλή από τους γονείς μου, ιδιαίτερα από τη μάνα μου. Και εγώ, δεν ξέρω, έτσι, σαν φοβήθηκα, σαν κατάλαβα ότι ήταν πολύ δύσκολο. Και δέχτηκα ότι καλύτερα να τελειώσω, να έχω ένα επάγγελμα που θα έχω και μία δουλειά. Αυτό το καλό είχανε στη Σοβιετική Ένωση: Όταν τέλειωνες εσύ το Πανεπιστήμιο αμέσως 100% είχες μία θέση να δουλέψεις. Σε φρόντιζε το κράτος. Ναι. Τελειώνεις ένα τμήμα. Δεν ψάχνεις δουλειά, ας πούμε. Σου προτείνουν δυο τρεις θέσεις και διαλέγεις και πας και έχεις έναν μισθό, αυτόν το στάνταρ, και δουλεύεις και συνεχίζεις τη ζωή σου. Και έτσι, δεν ήξερα. Επειδή εγώ μόνο ήθελα στη Σχολή Καλών Τεχνών να πάω, και δεν ήξερα πού να πάω. Και λέγαμε στο σπίτι… Ήμουνα καλή μαθήτρια και πήγαμε στο Πολυτεχνείο και εκεί που είχε… Α, πώς ήταν; Άλλο σύστημα. Δηλαδή, πήγαινες στο Πανεπιστήμιο, στο Πολυτεχνείο, και κατέθεσες χαρτιά εκεί. Δεν ήτανε όπως εδώ, κανείς Πανελλήνιες και… Είναι άλλο σύστημα. Και υπήρχανε εκεί ουρές, ας πούμε, εκεί που ήτανε για να καταθέσεις τα χαρτιά. Υπήρχε πάντα κόσμο. Και εγώ βρήκα εκεί που ήταν λιγότερη η ουρά και πάω και καταθέσω τα χαρτιά. Και τι, πού κατέθεσα; Ήτανε Ράδιοφυσική, Ραδιοεπικοινωνία και… Ραδιοφυσική. Να φανταστείτε ένα τμήμα εδώ στο Πολυτεχνείο. Πάω στα τυφλά. Και πέρασα. Πέρασα στο Πολυτεχνείο. Τέλειωσα με «Άριστα». Ήμουνα πολύ καλή στη Φυσική, στα Μαθηματικά και γενικά καλή μαθήτρια ήμουνα. Τέλειωσα, αλλά έβλεπα ότι δεν μπορώ να ζήσω με το επάγγελμά μου ενώ… Δεν αγαπούσα αυτό το πράγμα. Αν θα με ρωτήσετε τώρα για το —πώς το λένε;— Πολυτεχνείο τι σπούδασα και πώς, όλα έχω ξεχάσει, γιατί δεν αγαπούσα και ήταν απλώς παπαγαλία, επειδή έβλεπα ένα κείμενο και μάθαινα για να δώσω εξετάσεις. Ήμουνα καλό παιδί. Και, τέλος πάντων, αποφάσισα να δώσω ξανά εξετάσεις στη Σχολή Καλών Τεχνών. Και έτσι, κατάφερα, έδωσα και πέρασα. Αλλά, μου έμεινε αυτό το -πώς το λένε;- Πολυτεχνείο, που με βοήθησε πάλι. Αφού είχα το πτυχίο, μου δώσανε μία δουλειά στο Υπουργείο Επικοινωνίας, σε ένα τμήμα για να μετράω, να έχω υπαλλήλους να μετράμε συχνότητες, να φανταστείτε συχνότητες τότε για telex, για fax, για κάτι. Τέλος πάντων, αυτή ήταν η δουλειά μου. Αλλά, είχε μία πολύ καλή ευκαιρία, ότι μπορούσα να δουλέψω σε βάρδιες, επειδή αυτό γινότανε όλο το εικοσιτετράωρο, ας πούμε, επειδή οι συχνότητες έπρεπε να είναι άψογες για να πάει το fax ή telex ή κάτι τέτοια χωρίς λάθος, επειδή ήταν Υπουργείο Επικοινωνίας.

Και αυτό μου έδωσε αυτή η δουλειά, μου έδωσε η οικονομική άνεση για να συνεχίσω να σπουδάσω στο πανεπιστήμιο, στη Σχολή Καλών Τεχνών, που πέρασα. Και μετά άλλα πέντε χρόνια σπούδασα εκεί και μετά ήρθε η περεστρόικα. Περεστρόικα ήτανε… τι να σου πω; Ήταν ένα… θαύμα που δεν περιμέναμε και περιμένανε αυτοί που ήταν έξυπνοι, ας πούμε. Από τη ζωή που είχανε κάνει και από καταχρήσεις και από το σύστημα που είχαμε… γκρεμίστηκε. Τέλος πάντων, ήταν μεγάλη χάρη, πάρα πολύ μεγάλο.

Ήτανε; Δεν άκουσα.

Πολύ χαρήκαμε. Εγώ ιδιαίτερα!

Ναι.

Χαρήκαμε γιατί το πρώτο ήτανε ότι ανοίξανε τα σύνορα και ήρθανε πολλοί τότε Έλληνες. Και εμείς ήρθαμε μετά στην Ελλάδα.

Αλλά, ένα πράγμα θέλω να σας πω. Αυτό μου έμεινε. Ήμουνα 14 χρόνων και πολύ σπάνια ερχότανε οι Έλληνες καλλιτέχνες στη Γεωργία, στη Ρωσία, στη Γεωργία. Ήμουνα 14 χρόνων και μάθαμε ότι έχει συναυλία για τρεις μέρες στην Τιφλίδα, στο κέντρο της πόλης, στη филармония, η Μαρίζα Κωχ, η κυρία Μαρίζα Κωχ. Και βέβαια, όλοι οι Έλληνες οι Πόντιοι της πόλης… Ήταν απίστευτη συναυλία αυτό. Γιατί λέω αυτό; Εκεί κατάλαβα ότι αυτό που ένιωθα εγώ για την πατρίδα, για την Ελλάδα, για αυτό, δεν ήταν μόνο δικό μου αυτό. Έβλεπα πώς αγαπώ, πώς λατρεύανε, πώς… τι… Πώς να πω; Τι μεγάλη αγάπη υπήρχανε αυτοί οι Πόντιοι για την Ελλάδα και πώς ήθελαν και πώς λατρεύαν την Ελλάδα. Τη Μαρίζα Κωχ, θυμάμαι… Δεν ξέρω. Είχε θάλασσα γύρω-γύρω, είχε θάλασσα λουλουδιών. Και τρελαθήκανε όλοι οι Πόντιοι. Και αυτή η αίσθηση πως διψάσανε την επικοινωνία. Τώρα, η Μαρίζα Κωχ ήτανε Ελλάδα για εμάς. Και γιατί λέω αυτό; Λέω ότι μετά από τόσα χρόνια συνάντησα τη Μαρίζα. Η Μαρίζα Κωχ είναι η φίλη μου τώρα. Είμαστε… Πιο σωστά να πω είναι φίλη της φίλης και εγώ συν-φίλη, ας πούμε.

Αποκαλύψεις!

Αποκαλύψεις. Και όταν πρώτη φορά, στην πρώτη συνάν[00:50:00]τηση ήταν μεγάλη συγκίνηση. Έκλαιγα και εγώ και η Μαρίζα Κωχ, ας πούμε. Θυμόταν η Μαρίζα Κωχ τους Πόντιους τους Έλληνες, τι αίσθηση είχανε, ότι πώς ένιωθαν κάθε Πόντιος, ας πούμε. Ήταν αυτό που σας λέω. Η Μαρίζα Κωχ ήταν η Ελλάδα τότε, και λάτρευαν. Να φανταστείτε, έβγαζαν ό,τι μπορούσαν. Ήθελαν να χαρίσουν, να δώσουνε. Ήταν συγκλονιστικές στιγμές εκεί. Και η Μαρίζα θυμότανε αυτό και έκλαιγε και αυτή και εγώ και συγκινήθηκε και αυτή ότι εγώ από 14 χρονών είχα στην καρδιά μου τη Μαρίζα Κωχ, που ήτανε σαν σύμβολο της Ελλάδας και πώς… Τέλος πάντων, αυτό όλα που τα είπαμε ήταν πολύ ωραίο. Τι ήθελα να πω τώρα; Κάπου σταμάτησα και ξέχασα. Για τις σπουδές, ε;

Και για την περεστρόικα μάς είπες μετά.

Α, για περεστρόικα, ναι, για περεστρόικα. Για περεστρόικα… Για περεστρόικα χαρήκαμε πάρα πολύ που ανοίξανε τα σύνορα, που άλλαξε το σύστημα, ότι υπήρχε ένα μέλλον, μία ελπίδα ότι θα αλλάξει η ζωή σε εβδομήντα χρόνια Μετά από εβδομήντα χρόνια καθεστώς άνοιξε μία πόρτα, ας πούμε. Ήταν ωραία. Αλλά… Α, εκείνα τα χρόνια άρχισαν και ερχότανε οι Πόντιοι, οι Πόντιοι οι Έλληνες στην Τιφλίδα. Ας πούμε, τότε γνωριστήκαμε και έμαθα η Μέριμνα Ποντίων Κυριών, εδώ που υπάρχει ένας σύλλογος. Ήρθανε με ένα πούλμαν. Μετά διάφορες… Πιο πολύ ερχότανε οι Πόντιοι από ποντιακούς συλλόγους για να μάθουνε για μας, για Πόντιους, για τη ζωή μας, για να γράψουμε. Μάλλον είχανε και μερικοί πολλούς συγγενείς, μετά από τόσα χρόνια να βρεθούνε, να μάθουνε τις ιστορίες, τι έγινε, τι έγιναν με τους ανθρώπους που χωριστήκανε όταν έγινε διωγμός. Μερικοί έμειναν στην Ελλάδα, μερικοί έμειναν στη Σοβιετική Ένωση και δεν είχαν επαφές πολλές. Αυτό θέλω να πω. Αλλά, ναι, έτσι που ήρθανε η Μέριμνα Ποντίων Κυριών, ένα πούλμαν στην Τιφλίδα, υπήρχε ποντιακό… Δεν ήταν ποντιακός σύλλογος, ήταν σύλλογος Ελλήνων νεολαίας, κάπως έτσι, που ήταν όλοι είναι οι νεολαίοι που διψάσανε για να μάθουν για την Ελλάδα. Και κάνανε και κάποιες εκδηλώσεις στην Τιφλίδα για να κρατήσουνε πάλι αυτό το πνεύμα, ας πούμε, ελληνικό. Ναι, αυτό το ξέχασα να σας πω, ότι ήταν… Νομίζω είχε αρχίσει η περεστρόικα. Κάνανε η πρώτη έκθεση Ελλήνων ζωγράφων στην Τιφλίδα. Κάνανε κάτι συναυλίες ελληνικής μουσικής. Είχαμε πολλούς καλούς μουσικούς εκεί. Είχανε… Από σπουδές ήμασταν… ας πούμε, δεν είχαμε πρόβλημα και από τους ταλαντούχους ανθρώπους, ας πούμε. Ήταν πολύ… Μετά ανακάλυψα πολλούς Έλληνες που είχανε κάνει συγκρότημα και τραγουδούσαν ελληνικά, επειδή μετά σιγά-σιγά, επί περεστρόικα, μαθαίνεις ότι υπάρχουν πολλοί Έλληνες, πολλοί Πόντιοι που κάνουνε κάτι ελληνικό, που κρατάνε το πνεύμα, τέλος πάντων. Και κάναμε μία έκθεση τότε, θυμάμαι. Ήμασταν οχτώ ή επτά καλλιτέχνες και κέντρο της πόλης κάναμε πολύ μεγάλη έκθεση. Μετά ήρθαν εδώ διάφοροι σύλλογοι από δω, από Θεσσαλονίκη, από Αθήνα. Και είχε έρθει η Μέριμνα Ποντίων Κυριών. Γενικά, η Γεωργία είναι πολύ όμορφη χώρα. Και κάνανε μία εκδρομή από την Τουρκία, ας πούμε, για να δούνε τα μέρη ποντιακά, Τραπεζούντα, τέλος πάντων, Παναγία Σουμελά. Και κάνανε μία εκδρομή. Από τον Πόντο ήρθανε μετά στη Γεωργία για να δούνε εκεί τα ελληνικά στοιχεία και ποντιακός Ελληνισμός πώς προχωράει και… Ήθελαν να… Ήξεραν, είχαν κάποιες πληροφορίες και είδανε και τα χωριά ποντιακά, που μέχρι τώρα υπάρχουνε στη Γεωργία. Και έτσι, όταν ήρθανε στην Τιφλίδα μάς είδανε και μας κάνανε μία μεγάλη πρόσκληση για να ‘ρθούμε πάλι από την Τιφλίδα ένα πούλμαν οι καλλιτέχνες, η νεολαία, αυτός ο σύλλογος που με νύχια και με δόντια κρατούσε αυτά για να υπάρχει αυτός ο σύλλογος, αυτός ο Ελληνισμός στην Τιφλίδα. Μας καλέσανε και εμείς ήρθαμε με ένα πούλμαν 1991 ή ‘90, ναι. Ήρθαμε και μας κάνανε μία εκδρομή, ένα θαύμα. Αυτό είναι απίστευτο. Ήρθαμε και εμείς πάλι μέσω Τουρκίας, μέσω του Πόντου. Πήγαμε στην Παναγία Σουμελά, Τραπεζούντα, είδαμε κάποια μέρη εκεί που ζούσανε οι πρόγονοί μας, ναι. Και ήρθαμε μετά στη Θεσσαλονίκη. Από Θεσσαλονίκη… Άψογη, άψογη οργάνωση μάς κάνανε η Μέριμνα Ποντίων Κυριών, που πολλές φορές θέλω να τους πω ένα μεγάλο ευχαριστώ. Είναι… Και έτσι και στην πορεία της ζωής μου με βοηθήσανε πολύ και σταθήκανε πάρα πολύ δυνατά στη ζωή μου. Έτσι, είδαμε σχεδόν ό,τι μπορούσαμε σε έναν μήνα να δούμε. Πήγαμε στη Λάρισα, στη Δράμα, έτσι, σαν εκδρομές μας κάναν. Και πήγαμε στην Αθήνα και επιτέλους είδα εγώ τότε εκείνα που ονειρευόμουνα και ό,τι είχα δει στα βιβλία: την Ακρόπολη και, τέλος πάντων, το Αρχαιολογικό Μουσείο. Ήταν απίστευτη χρόνια τότε. Ήμουνα πάρα πολύ ευτυχισμένη και πολύ χαρούμενη. Ήταν τα καλύτερα χρόνια τότε, οι αρχές της περεστρόικας.

Αλλά, οι αρχές περεστρόικας μετά χειροτέρεψε η κατάσταση, επειδή η περεστρόικα έφερε μετά ένα μεγάλο χάος, που ήταν φυσιολογικό, νομίζω, αλλά κάπως, από τη γνώμη μου, δεν πήγε μετά ομαλά τα πράγματα. Ήταν μεγάλες αναστατώσεις, γιατί κάθε χώρα… Η Σοβιετική Ένωση… αποτελείται;

Αποτελείτο.

Αποτελείτο από δεκαπέντε χώρες, έτσι δεν είναι; Και κάθε χώρα, αφού γκρεμίστηκε Σοβιετική Ένωση, κάθε κράτος, κάθε χώρα ζητούσε και διψούσε ανεξα[01:00:00]ρτησία. Και αυτό δεν ήθελε η Ρωσία και στη Ρωσία έγινε μεγάλες αναστατώσεις και η Ρωσία δεν ήθελε να δώσει ελευθερία στους κράτους. Ήθελε πάλι να κρατήσει αυτές τις χώρες και δεν δίνει εύκολα ελευθερία. Για αυτό, άρχισαν μεγάλες αναστατώσεις. Και στη Γεωργία ιδιαίτερα είχαμε δύο τρεις πολέμους, δύο πολέμους με τη Ρωσία ουσιαστικά, στην Οσσετία και στην Αμπχαζία. Και ένας πόλεμος ήταν εμφύλιος πόλεμος, που ήταν πάλι πολύ, πολύ… Τραγική κατάσταση είχαμε. Τέλος πάντων…

Εσύ ήσουν εκεί τότε.

Εγώ ήμουνα εκεί. Και να πούμε, ας πούμε, εκεί που η Γεωργία αποφάσισε να είναι ανεξάρτητη χώρα, άρχισαν τιμωρίες από τη Ρωσία, από τη Ρωσία, από τον Πούτιν. Δεν φοβάμαι. Και μας κόψανε ρεύμα, νερό, φυσικό αέριο. Η φιλοσοφία ήταν αυτό, η τιμωρία: «Αν θέλετε ανεξάρτητη χώρα να είστε, σας κόβω». Αλλά, η Σοβιετική Ένωση, ο Στάλιν και ο Λένιν και όλη τη φιλοσοφία, ήτανε ότι ένας κράτος ήταν δεμένο με άλλο για να μη φύγει κανείς, ας πούμε. Δεν μπορούσε η Γεωργία να είχε φυσικό αέριο επειδή… Υπήρχε μία μεγάλη εξάρτηση των χωρών μεταξύ τους για να μη θελήσει κάποια χώρα να αποκοπεί. Επειδή τότε, αν κάποια χώρα θα αποκοπεί από τη Σοβιετική Ένωση, υπάρχει μία μεγάλη τιμωρία, επειδή δεν θα έχεις φυσικό αέριο. Θα σου κόψουμε. Δεν θα έχεις ενέργεια, τέλος πάντων. Όλη τη φιλοσοφία ήτανε για να κρατήσουνε αυτό το καθεστώς έτσι μαζεμένο όλο σε μία γροθιά και όλο το σύστημα ήταν έτσι δεμένοι, με μία μεγάλη εξάρτηση από τη χώρα την άλλη και από το κέντρο, απ’ τη Ρωσία. Και εγώ -δεν ξέρω τι να πω- εκείνη την εποχή αποφάσισα να παντρευτώ!

Μέσα στο χαμό;

Μέσα στο χαμό! Δεν ξέρω… Επειδή είχαμε μία πολλών χρόνων γνωριμία με τον άντρα μου τότε… Και έτσι, δεν ξέρω, αποφασίσαμε να παντρευτούμε. Και να σας πω, ας πούμε, μία σκηνή. Πάμε στο σινεμά με τον άντρα μου και… Στο σινεμά πάμε και να φανταστείτε τώρα ανοίγει η πόρτα, μπαίνουν άνθρωποι με όπλα

Καλάσνικοφ;

Ναι, με καλάσνικοφ. Και τέλος πάντων, τέτοιες σκηνές είχαμε. Πολύ δύσκολες σκηνές, επειδή έγινε χάος μέσα στη χώρα. Άρχισε πόλεμος με την Οσσετία, ουσιαστικά με τη Ρωσία. Η Ρωσία δεν ήθελε να φύγει Γεωργία, να έχει ανεξαρτησία. Κάθε χώρα δεν ήθελε να έχει από Σοβιετική Ένωση. Αλλά, ήταν μεγάλη η τιμωρία. Τιμώρησαν τους Γεωργιανούς και κάνανε τον πόλεμο Οσσετία της Γεωργίας. Εγώ έτσι θεωρώ. Και συν ότι κάνανε πολύ λάθη και οι Γεωργιανοί και οι Οσσετίνοι και οι Αμπχάζιοι και οι Γεωργιανοί. Δεν ήταν έτοιμοι τότε, για τη γνώμη μου, για την ανεξαρτησία. Έπρεπε να γίνει όλα αυτά ομαλά και σιγά-σιγά για να μην υποφέρουν οι ανθρώποι και να μην γινότανε και οι πόλεμοι και... Δεν ξέρω. Αλλά, από την άλλη, δεν έχω πολλές ελπίδες, ας πούμε, ότι θα ήτανε καλύτερα. Είναι πολιτικό θέμα, νομίζω. Να μη λέμε πολλά επειδή είναι… Δεν ξέρω. Μπορεί να είναι… Να λέμε για άλλα πράγματα. Ήταν πολύ δύσκολη η ζωή εκεί. Δεν υπήρχανε δουλειές, σταματήσανε όλα και για να πάρεις, να αγοράσεις το ψωμί έπρεπε να πας στις 04:00 το πρωί να πιάσεις μία σειρά για να έχεις. Ήταν στέρηση, μεγάλη στέρηση, ας πούμε. Ήταν μία μεγάλη τιμωρία από τη Ρωσία επειδή σαν… Μας έκανε блокада. Ήταν πολύ μεγάλη οικονομική κρίση. Και σε έναν χρόνο γέννησα και το παιδί, το μωρό, το γιο μου, και ήταν πολύ δύσκολο, καταρχήν, να ζήσουμε εκεί. Αλλά, δεν ήταν το… Α, ξέχασα και ένα άλλο θέμα, ότι 1992… Καταρχήν, όταν ήρθαμε εδώ για την εκδρομή… Λίγο μπερδεμένα λέω τώρα.

Δεν πειράζει.

Ναι, ναι. Όταν είχαμε κάνει μία εκδρομή εδώ στην Ελλάδα γνώρισα πολλούς ανθρώπους, που υπήρχε, ας πούμε, μία ελπίδα ότι να έχουμε μία επικοινωνία και μία σχέση, ας πούμε. Μετά ήρθανε και οι Έλληνες στην Τιφλίδα. Και -δεν θυμάμαι τώρα. 1991, νομίζω- είχε έρθει ο πρόεδρος του Ιωνικού Κέντρου της Αθήνας, ο κύριος Ισίδωρος Κιολέογλου, και ενδιαφέρθηκε για τους καλλιτέχνες της Τιφλίδας. Και μας υποσχέθηκε… Είχαμε κάνει μία έκθεση τότε και του του άρεσε τα έργα μας και μας είπε ότι θα οργάνωνε μία έκθεση στην Αθήνα, στο Ιωνικό Κέντρο, στην Πλάκα. Διάλεξε κιόλας κάποια έργα. Ήταν, ας πούμε, κανονισμένο 100% ότι εμείς θα κάναμε μία έκθεση, επτά καλλιτέχνες, στην Αθήνα. Και έτσι, κάναμε… Α, δεν κάναμε. Κάναμε τελικά, αλλά αργότερα. Έτσι, είχαμε έναν σκοπό και για να δουλέψουμε περισσότερα για να κάνουμε έκθεση στην Ελλάδα. Ήταν μία μεγάλη χαρά για μας αυτό. Αλλά, αυτές οι καταστάσεις που έγιναν στην Τιφλίδα, τους πολέμους και το χάος που έγινε, η έκθεση αναβλήθηκε. Και εγώ είχα παντρευτεί, είχα γεννήσει το γιο μου σε άθλιες καταστάσεις. Ας πούμε, εκεί που γέννησα το γιο μου δεν είχαμε φως. Παραλίγο να χάσω τη ζωή μου. Ήταν αυτό. Δεν είχανε θέρμανση. Ήταν δύσκολες στιγμές. Και μετά ήταν πολύ δύσκολο.

Και ξαφνικά 1995 μάς καλεί ο κύριος Ισίδωρος και λέει: «Οργανώνουμε μία έκθεση. Να στείλετε τα έργα και να ‘ρθείτε για τα εγκαίνια». Από κει και μετά άρχισα να σκέφτομαι —να σκέφτομαι… όχι. Από την έκθεση και μετά, όταν ήρθα… Εγώ ήρθα στην Αθήνα, στην έκθεση και η έκθεση πήγε πάρα πολύ καλά, π[01:10:00]ούλησα πολλά έργα και από κει και μετά σκέφτηκα για μετανάστης, για να έρθω στην Ελλάδα, επειδή κατάλαβα ότι μπορεί να είμαι χρήσιμη εδώ στην Ελλάδα. Αλλιώς είναι δύσκολο να αλλάξεις τη χώρα. Εντάξει, πολλοί Πόντιοι ήρθανε. Ναι, 1995 έγινε η έκθεση στο Ιωνικό Κέντρο στην Αθήνα, η έκθεση ζωγραφικής που είχα πολλά έργα, τέλος πάντων, μία συμμετοχή. Ναι. Και ήταν για μένα σημαντική έκθεση. Για ποιον λόγο; Ότι πουλήθηκαν πολλά έργα, γνώρισα πολλούς ανθρώπους και έτσι κατάλαβα και ένιωσα ότι μπορεί να είμαι χρήσιμη στην Ελλάδα, μπορεί να κάνω κάτι στην Ελλάδα, μπορεί να αλλάξω, να έρθω στην Ελλάδα. Τότε σκέφτηκα εγώ για τη μετανάστευση, αλλιώς ήταν πολύ δύσκολο να αλλάξεις τη χώρα, να αρχίσεις από μηδέν. Παρόλο που ήταν δύσκολες οι καταστάσεις εκεί, δεν ήταν εύκολη απόφαση. Από κει και μετά, 1995 ήρθαμε εδώ στην Ελλάδα και προτιμούσα… Κανονικά, τώρα, πολλές φορές έχω σκεφτεί ότι μάλλον θα είχα μία άλλη ζωή και πιο πλούσια ζωή αν θα πήγαινα στην Αθήνα, επειδή είχα πολλούς φίλους, πολλές προτάσεις τότε για να κάνω πολλές εκθέσεις και με πρότειναν και τη δουλειά τότε —δεν θυμάμαι καλά. Αλλά, προτιμούσα και ήρθα στη Θεσσαλονίκη επειδή εδώ ήθελαν να μείνουνε οι γονείς μου, τα αδέλφια μου και αποφάσισα να είμαι κοντά τους. Από κει και μετά, άρχισε η καλλιτεχνική πορεία εδώ στη Θεσσαλονίκη σιγά-σιγά. Δεν μπορώ να πω ότι ήταν εύκολη. Πέρασα πολύ δύσκολα. Όταν έχεις και ένα μικρό παιδί είναι πιο δύσκολο για να κάνεις, να προχωρήσεις στη δουλειά σου. Αλλά, δόξα τω Θεώ, έκανα μαθήματα, έχω κάνει πολλές εκθέσεις, πολλές οργανώσεις, οργάνωνα εκθέσεις. Αυτό μου έδινε από το Υπουργείο Μακεδονίας και Θράκης, κάποια προγράμματα που ερχότανε από Ευρωπαϊκή Ένωση. Ας πούμε, έχω κάνει πολλές εκθέσεις, έχω συμμετάσχει σε οργανώσεις, ας πούμε, τους καλλιτέχνες από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Έχουμε κάνει πολλές εκθέσεις εδώ.

Και αυτό που θα ήθελα να πω, ότι εκτός ζωγραφικής διδάσκω ταπισερί. Στη Σοβιετική Ένωση και παντού γνωστό γκομπλέν, εδώ ταπισερί είναι. Έτσι εδώ είναι γνωστό στην Ελλάδα, ξέρουμε σαν ταπισερί. Τώρα, να σας πω από πού ξέρω ταπισερί και τι είναι αυτό το πράγμα. Ταπισερί… Όταν σπούδασα στη Σχολή Καλών Τεχνών εγώ έχω τελειώσει τμήμα ζωγραφικής. Στη Σοβιετική Ένωση και όχι μόνο, και στη Γαλλία και παντού στην Ευρώπη, στις Σχολές Καλών Τεχνών υπάρχει ένα τμήμα διακοσμητικής Τέχνης και υπάρχει το τμήμα γκομπλέν, έτσι λένε, που πέντε χρόνια οι φοιτητές μαθαίνουνε από μηδέν, ας πούμε, να κάνουν το σχέδιο —ήδη είναι ζωγράφοι, ε; Έτσι, στη Σχολή Καλών Τεχνών όταν δίνεις εξετάσεις ήδη ξέρεις ζωγραφική καλά. Μετά από μηδέν μαθαίνουνε βαφή των νημάτων, να κάνουν σχέδιο. Κάνουν τα δικά τους έργα. Ουσιαστικά θέλω να πω ότι κάνουν αριστουργήματα σε Σχολές Καλών Τεχνών και τώρα. Και τώρα, ας πούμε, στην Τιφλίδα, στις Βαλτικές Χώρες, ας πούμε, υπάρχει αυτό το τμήμα. Γιατί λέω αυτό; Ότι δεν υπάρχει στην Ελλάδα στη Σχολή Καλών Τεχνών δεν υπάρχει τμήμα ταπισερί και κρίμα. Και έτσι, πέντε χρόνια μαθαίνουνε τα πάντα οι φοιτητές. Και μετά κάναμε τεράστια έργα, τεράστιες εκθέσεις και είναι πολύ προχωρημένη στον κόσμο. Τέλος πάντων, εννοώ είναι μεγάλα έργα Τέχνης. Αυτό με λεπτομέρειες γιατί λέω; Πάλι για να ξέρει ο κόσμος εδώ στην Ελλάδα ότι αυτή η τέχνη δεν είναι λαϊκή τέχνη. Αυτή είναι —πώς να πω;— έργα Τέχνης με έννοια… σαν Τέχνη.

Νομίζω ότι θα το δει ο κόσμος και στις φωτογραφίες και στο site κτλ. ότι, ίσως επειδή έχει να κάνει με νήματα, τους θυμίζει τον αργαλειό ενδεχομένως; Δεν ξέρω. Για αυτό το θεωρούν λαϊκή τέχνη;

Ναι, ναι. Η βάση αυτή της τέχνης είναι η λαϊκή τέχνη, έτσι δεν είναι; Το πλέξιμο, η πλέξη, πώς πλέκουμε είναι το… Αλλά έχει τεράστιες δυνατότητες τεχνικές, ας πούμε, που δεν υπάρχει στη λαϊκή τέχνη και στον παραδοσιακό αργαλειό. Ας πούμε, δεν μπορείς να κάνεις αυτές οι παρεμβάσεις που κάνουμε εμείς σ’ απλό τελάρο. Έμαθα εκεί στη Σχολή Καλών Τεχνών επειδή έβλεπα αριστουργήματα που είχανε κάνει. Κάνανε πολύ καλές εκθέσεις και είχα δει τα εργαστήρια, τι κάνανε και γοητεύτηκα. Και έτσι, ζήτησα από τη φίλη μου και από τους καθηγητές για να παρακολουθήσω μερικά μαθήματα, για να μάθω αυτήν την τεχνική. Αυτό καθαρά για μένα, έτσι αισθανόμουνα στην Τιφλίδα. Δεν ήξερα ότι κάποτε αυτό θα μου χρησιμεύει τώρα εδώ. Πάρα πολλά χρόνια διδάσκω αυτήν την τέχνη. Απ’ την αρχή ήταν σαν έκπληξη αυτή η τέχνη για τους Έλληνες εδώ, για τους… Είχα κάνει πολλές εκθέσεις για ταπισερί και ζωγραφική μαζί και όταν έβλεπαν αυτό το υφαντό, ας πούμε, δεν είχανε καταλάβει τι είναι. Με ρωτούσανε «Αυτό πού βάζουμε;», ας πούμε, «Στον τοίχο ή στο κρεβάτι, στον καναπέ;», επειδή δεν είχανε πολλές πληροφορίες. Δόξα τω Θεώ, τώρα δεν κάνουν τέτοιες ερωτήσεις. Είναι η εποχή που ξέρουνε οι άνθρωποι, έχουμε ίντερνετ και βλέπουν πολλά έργα και είναι ενημερωμένοι τι είναι ταπισερί και γκομπλέν, αυτό. Και τι άλλο να πω; Ότι είναι ενδιαφέρουσα και πολύ πλούσια τέχνη, ας πούμε. Χαίρομαι που διδάσκω και που έχω μαθητές που ενδιαφέρονται. Έχουμε κάνει πολλές εκθέσεις των μαθητών εδώ. Οι μαθητές μου έχουν κάνει καλά έργα, τέλος πάντων. Τι άλλο να πω; Δεν ξέρω. Χαίρομαι. Απλώς χαίρομαι που η τέχνη, ας πούμε, υπάρχει εξέλιξη και δεν τελειώνει, ας πούμε. Υπάρχει ενδιαφέρον, ναι.

Θες να μας περιγράψεις όσο γίνεται τι ακριβώς κάνει κάποιος για να φτιάξει μία ταπισερί;

Ναι. Ένα απλό τελάρο χρειάζεται για να κάνουμε, επειδή δεν είναι αυτό το παραδοσιακό αργαλειό, που για να στήσεις θέλει μέ[01:20:00]ρες και πολλά χέρια. Εδώ είναι απλοποιημένα όλα. Θέλει ένα απλό τελάρο με καρφάκια, με στημόνι, και ένα σχέδιο, ένα σχέδιο που… Εντάξει, αν κάποιος δεν έχει φαντασία να κάνει δικό τους σχέδιο, δικό του έργο, κάνουν αντιγραφές ή από φωτογραφίες. Δεν ξέρω. Για να κάνεις εντελώς έργο Τέχνης πρέπει να είσαι και καλλιτέχνης, έτσι δεν είναι; Αλλά, μερικές κυρίες ή μαθητές ή φίλες μου κάνουν και κάποια χρηστά… τα πράγματα, ας πούμε, τσάντες, κάτι χαλάκια για τα παιδάκια, για τον τοίχο καλύτερα, επειδή έχει πολλή δουλειά αυτό. Δεν γίνεται γρήγορα. Και ανάλογα τι θέλουνε. Και χαλάκια μπορούνε να κάνουνε και πίνακα μπορούνε να κάνουν και αντικείμενα, αξεσουάρ, ας πούμε τσάντες, βραχιόλια, κάτι κοσμήματα. Πολλές δυνατότητες.

Άρα, θέλει υπομονή.

Υπομονή… Χρόνο θέλει, επειδή δεν είναι δύσκολη τεχνική. Απ’ την αρχή έτσι φαίνεται, σαν πολύπλοκη τεχνική, αλλά δεν είναι. Είναι που θέλει χρόνο, χρόνο, επειδή δεν γίνεται γρήγορα. Αν θέλεις να κάνεις λεπτή δουλειά… Ανάλογα. Και γρήγορα γίνεται αν θα βάλεις χοντρό νήμα, ας πούμε. Και τώρα η σύγχρονη Τέχνη μάς προτείνει και άλλα υλικά. Αντί να βάλεις το νήμα, να πλέξεις με νήμα, μπορείς να κάνεις ένα σύγχρονο έργο με σύρμα, με κάτι πλαστικά, με κάτι τέτοια, επειδή η φαντασία πάντα προχωράει μπροστά. Και ανάλογα τι θέλει ο καθένας, ναι, ναι.

Ωραία. Και σιγά-σιγά, κλείνοντας αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη, θα ήθελα, αν γίνεται, να μας πεις ένα σχόλιο σχετικά με τις εκθέσεις που είπες ότι έχεις κάνει και τα έργα με αφορμή το ποντιακό στοιχείο.

Ναι.

Γιατί φαντάζομαι ότι και συναισθηματικά για εσένα ήταν πολύ δυνατό το να εκφράζεσαι καλλιτεχνικά μ’ αυτό το θέμα, έτσι;

Ναι. Αυτό το θέμα δεν έχει λήξει, ας πούμε. Ναι, για αυτό θα ήθελα να μιλήσω. Όταν ήρθα στην Ελλάδα τότε πιο πολύ ένιωσα ότι είμαι Πόντια. Ένιωσα Πόντια επειδή μάλλον ξέρετε και εσείς το κλισέ αυτό. Παντού με ρωτούσαν: «Είσαι Ρωσοπόντια; Είσαι Πόντια; Από πού είσαι;». Τότε είχα συνειδητοποιήσει ότι εκεί που στη Γεωργία που ήμουνα Ελληνίδα εγώ εδώ έμεινα Πόντια, αλλά έμεινα και Ρωσοπόντια. Και έλεγα, ας πούμε: «Τουλάχιστον δεν είμαι Ρωσοπόντια. Είμαι Γεωργιανοπόντια», ας πούμε, κάπως έτσι: «ή Ελληνοπόντια», κάπως. Δεν μ’ άρεσε αυτό το πράγμα, Ρωσοπόντιοι, και ήθελα κάπως… Από κει άρχισε και να ψάξω τη λέξη «Πόντια», γιατί είμαι Πόντια, γιατί είμαι Ρωσοπόντια. Και ευτυχώς, έχω πει και πάλι λέω, είμαι πολύ τυχερή ότι έχω συναντήσει πολλούς καλούς ανθρώπους και εξαιρετικούς. Τότε είχαμε κάνει εκθέσεις σε διάφορα μέρη εδώ στη Θεσσαλονίκη και γνωρίστηκα με τον εκδότη, με τον Τάσο Κυριακίδη, που χάσαμε φέτος από Covid δυστυχώς. Να είναι καλά εκεί που είναι, καλά. Αυτός ο άνθρωπος για μένα άνοιξε μία πόρτα. Επειδή ήταν εκδότης, καταρχήν, αγόρασε από μένα αρκετά έργα. Και πηγαίνοντας στον εκδοτικό οίκο είδα πολλά βιβλία για ποντιακό Ελληνισμό, για Πόντιους. Και έτσι, μιλώντας, έτσι σιγά-σιγά άρχισα να διαβάζω ιστορία του Πόντου για να μάθω τι έγινε τότε και πώς έγινε και τι, γιατί είμαι Πόντια και τι είναι να είμαι Πόντια. Και από κει και μετά ήταν αυτή μεγάλη ζήτηση ουσιαστικά να κάνω τα ποντιακά θέματα, να ζωγραφίζω για την Ιστορία, για γενικά. Έχω κάνει πολλά ιστορικά έργα. Παραγγελίες είχα… Έχω κάνει πάρα πολλά έργα για θέμα ποντιακό. Και πάλι επαναλαμβάνω ότι έκανα αυτά τα έργα όχι ότι ξέρω και κάνω, κάνω επειδή θέλω να μάθω περισσότερα για το λαό μου, για τους Πόντιους, και να προσφέρω και κάτι. Αυτό θέλω.

Ωραία. Και μία τελευταία-τελευταία που μου ήρθε τώρα: Υπάρχουν ακόμα Έλληνες του Πόντου που ζουν σήμερα στη Γεωργία; Έχεις νέα τους; Πώς ζουν τώρα εκεί;

Ναι. Ζούνε και είναι αρκετά μεγάλο -πώς το λένε;- αριθμό των ανθρώπων-

Μέρος.

-ένα μέρος. Χαίρομαι ότι στην Τιφλίδα, καταρχήν, υπάρχουν ελληνικά σχολεία. Τότε δεν υπήρχανε. Υπάρχει τμήμα στο πανεπιστήμιο, ελληνική φιλολογία μπορούνε να μάθουνε άνθρωποι. Οι Έλληνες οι Πόντιοι ζούνε εκεί και έχουν και συλλόγους. Και τώρα δεν είναι εκείνη την εποχή. Μπορούνε να έρθουνε, να… Υπάρχει αυτό, η επικοινωνία, υπάρχει οι πληροφορίες, είναι όλα ανοιχτά τώρα. Δεν είναι η εποχή που ζήσαμε εμείς. Και βλέπω ότι μερικοί Πόντιοι, ας πούμε, που είχανε έρθει εδώ, που είχανε αφήσει τα σπίτια τους, μερικοί ηλικιωμένοι επιστρέφουν πίσω —συγκινητικό είναι αυτό το πράγμα—, μάλλον γιατί εκεί αφήσανε τα παιδικά τους χρόνια και τα… Ένα σπίτι είμαι μεγάλο πράγμα. Μάλλον μερικοί δεν ριζώσανε εδώ και επιστρέφουν πίσω. Εγώ προσωπικά ελπίζω και έτσι νιώθω ότι πάλι…

Θα γυρίσεις;

Όχι. Δεν θα γυρίσω. Είμαι εδώ επειδή ο μπαμπάς μου πέθανε εδώ και έχω και ένα μνημείο εδώ, επειδή… Αυτό κατάλαβα όταν πέθανε ο μπαμπάς μου και έχουμε έναν τάφο στο χωριό Μεσημέρι, ότι ανήκω εδώ, επειδή έχω τον μπαμπά μου εδώ. Από κει και μετά, είχα αυτή αίσθηση ότι είναι η πατρίδα μου, ας πούμε, ή η πατρίδα του γιου μου, επειδή ο γιος μου εδώ μεγάλωσε, εδώ κάνει σπουδές, τέλειωσε, εδώ… ναι. Η επιστροφή δεν υπάρχει. Ας πούμε, υπάρχουν… Έχω πολλές και πολλούς φίλους εκεί και αναμνήσεις στην Τιφλίδα. Αγαπημένη πόλη, πανέμορφη, οι άνθρωποι πολύ καλοί. Όπως και εδώ έχω πολλούς φίλους και τώρα η ζωή μου είναι εδώ, ο γιος μου είναι εδώ, οι φίλοι μου είναι εδώ, και ο μπαμπάς μου είναι εδώ… η θάλασσα είναι εδώ. Και αγαπάω την Ελλάδα και τη δουλειά μου προχωράω. Δεν ξέρω τι άλλο μπορώ. Ό,τι μπορώ να κάνω για τη χώρα και για μας.

Κι εμείς το ευχόμαστε ολόψυχα. Ευχαριστώ πάρα πολύ. \Και να πω σε αυτό το σημείο ότι στην αρχή της συνέντευξης είχαμε πει ότι θα μιλάμε στον ενικό, για αυτό και εγώ είχα αυτό.

Ναι, βέβαια, βέβαια.

Αλλά, εσύ είχες, έτσι, μία επισημότητα μετά. Ήταν σαν να μιλάς σε πολύ κόσμο.

Κοίτα, ναι, αυτό αυθόρμητα βγήκε μάλλον. Συγγνώμη!

Όχι, δεν πειράζει.

Επειδή όλη τη συνέντευξη είναι πολύ αυθόρμητη, μπορεί να έχω κάνει πολλά λάθη. Ζητώ συγνώμη. Ναι…

Ούτε καν. Όχι, όχι, καθόλου. Ήταν εξαιρετικά. Ευχαριστούμε πάρα πολύ και πάλι.

Και εγώ, και εγώ.

Και ευχόμαστε ό,τι πιο δημιουργικό και όμορφο από δω και πέρα.

Ναι. Ευχαριστώ, ευχαριστώ, Κωστή. Ευχαριστώ πάρα πολύ και για την υπομονή σου!

Ούτε καν, ούτε καν. Καλή συνέχεια.

Ευχαριστώ.