Ωραία.

Γεια σας!

Γεια σας! Γεια σας!

Θα μας πείτε το όνομά σας;

Ναι, ονομάζομαι Καραμούζα Ευγενία.

Λοιπόν σήμερα είναι 21/5 του 2021. Είμαι μαζί με την κυρία Ευγενία Καραμούζα, η οποία βρίσκεται στον Κεραμεικό. Εγώ ονομάζομαι Άρης Νικάκης, βρίσκομαι στη Νέα Σμύρνη, είμαι ερευνητής στο Istorima και ξεκινάμε τη συνέντευξη. 

Πολύ ωραία.

Λοιπόν, κυρία Καραμούζα, αν θέλετε μπορούμε να μιλάμε και στον ενικό, ό,τι είναι πιο άνετο για σας.

Όπως βγει στη συνέντευξη, δεν ξέρω πώς θα ξεκινήσω και πώς θα τελειώσω.

Τέλεια!

Ωραία!

Λοιπόν, θέλω για αρχή να μου πείτε κάποια πράγματα για εσάς, να σας γνωρίσουμε λίγο.

Πολύ ωραία! Ονομάζομαι Καραμούζα Ευγενία, Τζένη για τους φίλους. Μεγάλωσα και γεννήθηκα, γεννήθηκα και μεγάλωσα στον Κεραμεικό, Δημοτικό σχολείο εδώ στην περιοχή, Γυμνάσιο-Λύκειο στην Ακαδημία Πλάτωνος. Σπουδές σαν φοιτήτρια στην Πάτρα, στο Αρσάκειο Παιδαγωγικό Τμήμα. Απ΄ τα 20 μου χρόνια λοιπόν, έμεινα στο Αιτωλικό, στον νομό Αιτωλοακαρνανίας, γιατί παντρεύτηκα εκεί, ως ερωτική, όχι μετανάστης, εσωτερικός μετανάστης, διότι εγώ μεγάλωσα εδώ. Ήταν, όμως, τόπος καταγωγής μου το Αιτωλικό, γιατί ήταν ο τόπος γέννησης του πατέρα μου.  Λοιπόν παντρεύτηκα, γέννησα και μεγάλωσα τα παιδιά μου στο Αιτωλικό. Δασκάλα στην ευρύτερη περιοχή, Μεσολόγγι, Αιτωλικό, Νιοχώρι. Αυτές ήταν οι περιοχές που δούλεψα επαγγελματικά. Λοιπόν, το Αιτωλικό έχει μια μεγάλη ιστορία. Είναι η πρώτη, απ΄ τις πιο παλιές κωμοπόλεις, δήμος δηλαδή, δεν ήταν ποτέ κοινότητα, δεν υπήρξε κοινότητα, το Αιτωλικό, με μεγάλη ιστορία. Τόσο για τα χρόνια της ελληνικής επανάστασης, γιατί στο Αιτωλικό και στην κεντρική πλατεία έγινε η δίκη του Καραϊσκάκη. Εκεί, βεβαίως. Επίσης, βρίσκεται ο τάφος της Κυρα-Φροσύνης, της γυναίκας του Αλή Πασά, στον Ταξιάρχη, στην άλλη εκκλησία του Αιτωλικού, και υπάρχει ο τάφος κανονικά, και γράφει: «Τάφος της Κυρα-Βασιλικής». Και είναι και ο τοπικός ήρωας, Γρηγόρης Λιακατάς, ο οποίος έδωσε μεγάλη μάχη στο νησί του Ντολμά, πριν την έξοδο του Μεσολογγίου, ήταν δηλαδή προπύργιο. Έπεσε ο Ντολμάς και έγινε και η έξοδος μετά στο Μεσολόγγι.  Αυτά λίγα κομμάτια απ΄ την ιστορία του τόπου. Υπάρχει ένα μεγάλο πανηγύρι, το πανηγύρι της Αγίας Αγάθης, που γίνεται 23 Αυγούστου, είναι η Παναγία, που λέγεται και ένα άλλο όνομα της Παναγίας, Αγαθή. Το μοναστήρι βρίσκεται στη Σταμνά Αιτωλοακαρνανίας και το διεκδικούνε οι Αιτωλικιώτες και οι Σταμνιώτες. Απ΄ τη Σταμνά κατάγεται κι ο Νίκος Αλιάγας, εξού ντύνεται τότε, την εποχή, αρματωμένος, φοράει τ΄ άρματα, τα φυσέκια του και γίνεται ένα πανηγύρι με ζουρνάδες, με νταούλια, πίπιζες. Έχουμε αυτό, και την ημέρα αυτή, καβαλάρηδες με άλογα και φορεσιές, με φουστανέλες, διασχίζουν τον κεντρικό δρόμο του Αιτωλικού και το πανηγύρι κρατάει μετά της Παναγίας, απ΄ τις 16 Αυγούστου μέχρι τις 23, που είναι και η ημέρα που ολοκληρώνονται οι εκδηλώσεις. Είναι τοπική γιορτή κι είναι πολύ μεγάλη και ξακουστή στην περιοχή! Τι άλλο θα θέλατε να σας πω για το Αιτωλικό; Κι έχω κι άλλα να σας πω, σας λέω κάποια συγκεκριμένα πράγματα.  Πολιούχος της πόλης του Αιτωλικού, πολιούχοι είναι οι Άγιοι Ταξιάρχες, που βρίσκονται στον κεντρικό δρόμο, στην Κωνσταντίνου Λάσκαρη, έρχονται αγήματα απ’ το Μεσολόγγι, στρατιώτες, η φιλαρμονική του Δήμου Μεσολογγίου, είναι μία γιορτή δηλαδή, που την τιμούν με μεγάλη μεγαλοπρέπεια, όπως γίνεται σ΄ αυτές τις περιοχές. Η ντοπιολαλιά τώρα, είναι κομμένα κάποια φωνήεντα κι ακούγονται τα σύμφωνα. Αγαθός κόσμος σαν χαρακτήρες, τους λένε και ψαρόμυαλους, να ξέρετε, τους Αιτωλικιώτες, ναι, γιατί το Αιτωλικό είναι, το λένε και μικρή Βενετία. Αν το δείτε στο διαδίκτυο, στο Google, έχει το προσωνύμιο αυτό. Διότι ακριβώς με τη στεριά συνδέεται με δύο τοξωτά πέτρινα γεφύρια, που αν δεν υπήρχαν αυτά, δεν υπήρχε άλλη πρόσβαση στο νησί.  Κόσμος, όμως, μένει και στο νησί και στις γύρω περιοχές. Είναι ένα πυκνοκατοικημένο μέρος, με μικρή έκταση. Γι΄ αυτό και ήτανε κωμόπολη απ΄ τα πρώτα χρόνια και μεγάλο εμπορικό λιμάνι. Για να καταλάβετε, το Αιτωλικό εξυπηρετούσε τους εμπόρους κι αυτούς που είχαν καράβια, απ΄ το λιμάνι της Πάτρας άραζαν στο λιμάνι του Αιτωλικού. Δεν υπάρχει πια αυτό, έτσι; Δεν υπάρχει, δεν υφίσταται. Η λιμνοθάλασσά του όμως, είναι πλούσια και σε ψάρια και σε ένα είδος πάπιας, που λέγεται φαλαρίδα. Ε[00:05:00]ίναι ένα είδος πάπιας, μαύρο, μαύρου χρώματος, επειδή θρέφεται με τα ψάρια που βγάζει η λιμνοθάλασσα, γι΄ αυτό και τον Γενάρη με Φλεβάρη, όλη η λιμνοθάλασσα, εκεί, μαυρίζει απ΄ τις πάπιες αυτές. Είναι ένα είδος, που ευδοκιμεί στην περιοχή αυτή. Και γενικότερα η περιοχή είναι ένας μεγάλος υδροβιότοπος. Τι άλλο θα θέλατε να σας πω για το μέρος; Πέστε μου.

Λοιπόν, να το πάρουμε με τη σειρά.

Με τη σειρά.

Ήταν πολύ ενδιαφέρον, έτσι, που ενώ έχετε μεγαλώσει στην Αθήνα, 20 χρονών τ΄ αφήνετε όλα πίσω και κάνετε μια καινούρια αρχή στο Αιτωλικό. 

Βεβαίως.

Θέλω λίγο να μου πείτε, ποιες είναι αυτές οι πρώτες εντυπώσεις. Δηλαδή πώς είναι οι κάτοικοι; Πώς είναι η πόλη; Τι θυμάστε από εκείνη την περίοδο;

Ωραία. Για μένα το Αιτωλικό ήταν ένας γνώριμος τόπος, γιατί ήτανε τόπος αναψυχής, οι καλοκαιρινές μου διακοπές, το Πάσχα. Ο μπαμπάς μου, όπως σας είπα, γεννήθηκε εκεί, οπότε στη διάρκεια των χρόνων, και το 1982 συγκεκριμένα, φτιάξαμε ένα εξοχικό, οπότε από μαθήτρια Α’ Λυκείου, πηγαίναμε τακτικά, Πάσχα-καλοκαίρι στο Αιτωλικό. Μνήμες παιδικές, εφηβικές, και μετά παντρεύτηκα, όπως σας είπα, για εμένα ήταν και οι άνθρωποι γνώριμοι, οι κάτοικοι, και η νοοτροπία τους. Όπως σε όλες τις κλειστές κοινωνίες, αντιλαμβάνεστε ότι υπάρχει αυτό το κοινωνικό σχόλιο, για εμένα δεν υπήρχε πρόβλημα, γιατί εγώ πάντα με τον κόσμο έχω μια καλή σχέση και γενικά ζούσα με τον κόσμο και όχι για τον κόσμο. Δεν με άγγιζε εμένα το σχόλιο του καθενός. Διασκέδαζα και διασκεδάζω πάρα πολύ μ΄ αυτά, είναι μέρος της κουλτούρας του τόπου. Πιο πολύ κουτσομπολεύουν οι άντρες, θα ήθελα να σας πω, και όχι οι γυναίκες, έχει βγει λάθος αυτό, είναι μύθος.  Είναι ανοιχτοί άνθρωποι, ζεστοί, φιλόξενοι. Με χαρά να σε φιλοξενήσουν, να σου δώσουν τις λιχουδιές του τόπου. Δεν φοβούνται τους ξένους ανθρώπους, ίσα-ίσα, θα έλεγα, και είναι και πάρα πολύ ανοιχτοί σε οποιαδήποτε δηλαδή και ξένους ανθρώπους να γνωρίσουν, τους δέχονται με μεγάλη καλοσύνη και ενδιαφέρονται. Δηλαδή ενδιαφέρονται να τους δείξουνε πράγματα απ΄ το νησί. Η εντύπωση μου, λοιπόν, το πρώτο πράγμα που... Ο πρώτος χειμώνας για εμένα στο Αιτωλικό, γιατί χειμώνα δεν είχα ζήσει ποτέ. Δεν είχα ζήσει. Ήτανε δύσκολος απ΄ την εποχή που θυμάμαι ότι πρώτη κίνησή μου ήταν να ανέβω στην ταράτσα του σπιτιού μου, να κοιτάξω τον ουρανό και να πω: «Πω, πω! Πώς θα ΄ναι τώρα από δω και πέρα, εγώ να βλέπω αυτόν τον ουρανό κι όχι τον της Αθήνας;». Μπορεί να ακούγεται κουτό αυτό, ο ουρανός ένας είναι, αλλά για εμένα τότε, σαν 20 χρονών παιδί, παιδί ουσιαστικά, δεν πρόλαβα, ότι τελείωσα και είχα πάρει το πτυχίο απ΄ την Ακαδημία, βρέθηκα κάπου αλλού.  Αλλά είμαι ένας άνθρωπος που, χαμαιλέοντας, θα έλεγα. Εγώ αμέσως προσαρμόζομαι στις καταστάσεις. Και θα σας πω και το άλλο, ότι δεν πρόλαβα να μείνω μόνη μου, πολύ μόνη μου, δηλαδή με τον σύζυγό μου. Αμέσως κάνω το πρώτο μου παιδί στα 21 και το δεύτερό μου γιο στα 22. Όπως αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, ή αντιλαμβάνεσαι Άρη, η οικογένειά μου αμέσως ξεκίνησε. Οπότε δέθηκα με τον τόπο και με τους ανθρώπους. Τα παιδιά μου γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, φιλίες μου έγιναν εκεί. Έχω φίλες και φίλους εικοσαετίας και παραπάνω, γιατί εγώ απ΄ το Αιτωλικό έφυγα το 2007 και ξαναήρθα την Αθήνα. Βάλε απ΄ το… θα σου πω, απ΄ το 1987 μέχρι το 2007 ζούσα στο Αιτωλικό και εκεί δραστηριοποιήθηκα και επαγγελματικά και κοινωνικά. Ήταν ένα μεγάλο βήμα, αλλά σου ξαναλέω ότι στην ηλικία των 20 ετών όλα τα βλέπεις με άλλο μάτι. Ενδιαφέρον να γνωρίσεις, να δεις πώς είναι.  Δεν μ΄ ένοιαζε, μόνο οι δικοί μου άνθρωποι, αυτό λίγο με πλήγωνε, γιατί η μαμά μου, ο μπαμπάς μου και οι αδερφές μου ήτανε στην Αθήνα, έρχονταν βέβαια, αλλά δεν τους είχα όλους μαζί. Κι εγώ, δεν ξέρω αν... Θα στο πω, έχω μια δίδυμη αδερφή. Με την μία μου την αδερφή είμαστε δίδυμες, δασκάλα. Αλλά ήτανε και λίγο το δύσκολο κομμάτι του χωρισμού, γιατί ήμασταν πάντα μαζί. Και στην Ακαδημία μαζί και όλα μας τα χρόνια. Γεννιέσαι μ΄ έναν άνθρωπο μαζί και περνάς όλο αυτόν τον καιρό, και ξαφνικά, εγώ φεύγω και πάω Αιτωλικό. Αλλά δεν μπορώ να πω ότι το μετάνιωσα, μου άρεσε πάρα πολύ! Είχε ποιότητα η ζωή αυτή.Ναι, έτσι είναι, στην επαρχία ζεις αλλιώς, ο χρόνος σταματάει. Δεν είναι ο χρόνος της πόλης. Τι άλλο θα ΄θελες να σου πω; Πες μου! 

Κάνοντας τη σύγκριση…

Ναι, ναι. 

Αθήνας, που είναι μια μεγάλη πόλη και Αιτωλικού, που είναι μια μικρή, τι ζήσατε εσείς στο πετσί σας, σαν υπέρ και σαν κατά αυτής της απόφασης;

Θα σου πω αμέσως! Τα υπέρ του ήταν η ποιότητα του χρόνου. Δηλαδή δεν με κυνηγούσε ο χρόνος, να προλάβω να πάω στη δουλειά μου, να γυρίσω πίσω, να ετοιμάσω για την άλλη μέρα. Ήταν όλα πολύ κοντά, οι αποστάσεις είναι πολύ μικρές και δεν υπάρχει αυτή η κίνηση στους δρόμους. Δηλαδή, φαντάσου Άρη, ότι το πρώτο σχολείο απ΄ το σπίτι μου, ήταν απέναντι απ΄ το σπίτι μου. Δηλαδή με τα πόδια πήγαινα. Δίπλα είχα το Νηπιαγωγείο, παραδίπλα ο παιδικός σταθμός, που τα παιδιά μου τα ΄παιρνα απ΄ το χέρι, τα πήγαινα κι έκανα τη δουλειά μου και το μεσημέρι σπίτι. Τα[00:10:00] καλά, λοιπόν, του τόπου αυτού ήταν ότι και τα παιδιά μου έπαιξαν στις γειτονιές. Δεν φοβόμασταν να βγούμε έξω και να παίξουνε με τους φίλους τους, να μπορώ το απόγευμα να τους βγάλω βόλτα, να συναντηθούμε με άλλες φίλες, μετά καθόμαστε, αν θα περάσουν τα αυτοκίνητα, αν θα γίνει χαμός, σε ποια παιδική χαρά να πάμε, η κυκλοφορία γενικά, είναι πολύ στα συν αυτά, ότι εκμηδενίζεις την απόσταση εκεί.  Ακόμα και στο Αγρίνιο να ΄θελα να πάω, για να δούμε κάτι άλλο, ένα σινεμά, ένα κινηματογράφο, που δεν έχει το Αιτωλικό, ήταν τίποτα για μας, ούτε είκοσι λεπτά το Αγρίνιο, και να μην πω και το Μεσολόγγι, που είναι δέκα λεπτά με το αυτοκίνητο. Αν θέλαμε κάτι και η Ναύπακτος επίσης πολύ κοντά. Το Αιτωλικό είναι ένα σημείο, είναι σ΄ ένα σημείο κομβικό, στη μέση των πολλών τόπων. Να φανταστείς ότι για να πας στον Αστακό Αιτωλοακαρνανίας, απ΄ το Αιτωλικό θες είκοσι πέντε λεπτά. Ο Αστακός είναι ένα μεγάλο λιμάνι, που σε συνδέει με Κεφαλονιά, Ιθάκη, δηλαδή έχεις πρόσβαση και στα Επτάνησα, απ΄ αυτήν τη μεριά. Το δύσκολο, θα σου πω ποιο είναι, ότι δεν αλλάζεις παραστάσεις, δηλαδή είσαι στο ίδιο μέρος, οι ίδιες εικόνες συνέχεια, ενώ όταν ζεις σε μια μεγάλη πόλη, όπως η Αθήνα, μόνο γειτονιά ν΄ αλλάξεις, έχεις αλλάξει εικόνες. Το κομμάτι αυτό είναι διαφορετικό. Θα μου πεις, αν μου 'λειπε; Όχι σε πληροφορώ και καθόλου. Γιατί έζησα και στην Αθήνα, μεγάλωσα και στην Πάτρα σαν φοιτήτρια, κι αν ήθελα να πάω να δω και κάτι άλλο, έμπαινα στο αυτοκίνητό μου και πήγαινα. Ας μην ήτανε κάθε μέρα, αλλά μπορούσα, είχα την πρόσβαση, δεν ήμουνα σ΄ ένα χωριό, σε ορεινό χωριό, να μην έχω... Δεν ήμουνα στο Λιθοχώρι Ευρυτανίας, να μην μπορώ να κατέβω κάτω, κατάλαβες. Όχι, γιατί έκανα δασκάλα κι εκεί. Έκανα δασκάλα εκεί πέντε μήνες, πήγα να τρελαθώ, να στο πω κι αυτό! Ναι, δεν είναι ορεινό, είναι θαλασσινός ο τόπος, ό,τι θάλασσα ή λιμνοθάλασσα, το μάτι σου απλώνεται, δεν σε εγκλωβίζει, αυτό είναι αλήθεια! Ρώτα με! Πες μου, Άρη, τι άλλο θες; 

Λοιπόν, πολύ ωραία. Τώρα θέλω λίγο… 

Ναι.

Ένας επισκέπτης, εγώ, ας πούμε, που δεν έχω έρθει στο Αιτωλικό, τι αντικρίζω μπαίνοντας στην πόλη; 

Ωραία.

Πώς είναι; Τι ιστορικά κτήρια έχει;

Το πρώτο πράγμα που θα δεις είναι τα πρώτα γεφύρια, τα πέτρινα γεφύρια, είναι πάρα πολύ, είναι απ΄ το 1830, μπορεί και παλιότερα. Βέβαια, έχουνε γίνει επιδιορθώσεις, γιατί; Επειδή δημιουργήθηκε το λιμάνι του Αστακού, περνούσαν νταλίκες και φορτηγά, μεγάλα, φορτωμένα με τόνους εμπορευμάτων. Αυτό έκανε τα γεφύρια να έχουν μια καθίζηση και έπρεπε να επιδιορθωθούν. Για να καταλάβεις, και τα δύο γεφύρια που ενώνουν το νησί με την υπόλοιπη περιοχή έχουνε τοξωτές από κάτω, τούνελ, που τα καΐκια, οι γαΐτες που λέμε, που έχουν οι ψαράδες, περνούν από κάτω και μπαίνουν απ΄ το ένα σημείο της λιμνοθάλασσας στην άλλη. Τώρα, για να μπορέσουν να το κάνουν, δεν είναι όλες οι καμάρες ανοιχτές, γιατί έχει κάτσει η γέφυρα, είναι κάποια σημεία, και για να μπορέσουν να περάσουν οι ψαράδες, ξαπλώνουν πάνω στη γαΐτα και φεύγουν έτσι, σαν σαΐτα, σαν μια σαΐτα. Τις λέμε γαΐτες, γιατί είναι σαν τις γόνδολες στη Βενετία, στενόμακρες, όχι με τα ψηλά αυτά, την πρύμνη την ψηλή, χαμηλή, είναι στενόμακρα, βαρκούλες θα τις πω, που είναι ιδανικές για τη λιμνοθάλασσα.  Το πρώτο, λοιπόν, πράγμα που θα αντικρίσει ένας επισκέπτης είναι το γεφύρι με τις καμάρες, τις γαΐτες δεξιά κι αριστερά της λιμνοθάλασσας με τους επίδοξους ψαράδες, γιατί είναι και κατεξοχήν ψαρότοπος. Μπορεί να συναντήσει το σταφνοκάρι, ένα είδος ψαρικής. Ακριβώς, όπως το λέω, έχει το σχήμα σταυρού, έχει δυο μεγάλα ξύλα από πάνω και κάτω είναι το δίχτυ. Αυτό, λοιπόν, οι ψαράδες το ρίχνουνε μες στη λιμνοθάλασσα και όταν το σηκώσουν, έχουν εγκλωβίσει τα ψάρια, που θέλουν να ψαρέψουν. Και είναι ένα πράγμα, που το βλέπεις, όταν μπαίνεις στα γεφύρια, δεξιά ή αριστερά. Υπάρχει αυτό. Λοιπόν, το πρώτο πράγμα για έναν επισκέπτη είναι η εικόνα της λιμνοθάλασσας με το πέτρινο γεφύρι και τα τούνελ, που σας είπα, τις γαΐτες δεξιά κι αριστερά. Και αν τ΄ αφήσεις το μάτι σου να πάει προς τον ορίζοντα, αριστερά βρίσκεται το Κατράκειο, το Mουσείο Xαρακτικής της Βάσως Κατράκη, η οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Αιτωλικό και προς τιμήν της έχει δημιουργηθεί αυτό, το Κατράκειο ίδρυμα, που μπορεί ο επισκέπτης να δει τα εκθέματά της, ό,τι έχει κάνει και σε πέτρα κυρίως και με το μολύβι, που ΄χει κάνει κάποια σκίτσα.  Αριστερά δηλαδή, με το που μπαίνουμε στο πρώτο γεφύρι, αριστερά του νησιού. Αν βαδίσουμε στον κεντρικό δρόμο, στην Κωνσταντίνου Λάσκαρη, είναι οι Άγιοι Ταξιάρχες, που σας είπα, και το Λαογραφικό Μουσείο της πόλης, που φιλοξενεί υφαντά, εικόνες, ακόμα και άρματα, που φορούσανε, αυτό που σας είπα, οι πανηγυριστές της Αγίας Αγάθης από πολύ παλιότερους όμως, συμμετέχοντες, και βρίσκεται στο Μουσείο, που μπορεί κάποιος να δει και την ιστορία, να δει πώς μαγείρευαν... Μάλλον τα σκ[00:15:00]εύη μαγειρικής, που χρησιμοποιούσαν, σας είπα είναι κατεξοχήν ψαρότοπος. Άρα, ο πλούτος της θάλασσας ήτανε και το βασικό είδος διατροφής τους. Το ψάρι σε όλες τις εκδοχές. Δεξιά κι αριστερά θα δείτε πάγκους από ψαρομάγαζα, δηλαδή θα το δείτε αυτό έτσι κι αλλιώς, δεν υπάρχει περίπτωση να μη δεις τέτοια πράγματα.  Μπαίνοντας στα γεφύρια λοιπόν, είναι ο κεντρικός δρόμος, η Κωνσταντίνου Λάσκαρη κι ένας λοξός δρόμος, σαν διχάλα χωρίζει, που σε οδηγεί στην κεντρική πλατεία του Αιτωλικού, πού βρίσκεται η Παναγία, η εκκλησία της Παναγίας, και είναι και το Δημαρχείο. Πια, δεν είναι Δημαρχείο, γιατί με τον καλλικρατικό νόμο ανήκουμε στον Δήμο Μεσολογγίου, Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου, και είναι απλά, γράφει Δημαρχείο, αλλά είναι το ΚΕΠ του μέρους, του νησιού. Εκεί μέσα στην Παναγία, μάλλον θα δείτε στην πλατεία, όπως είναι η Παναγία, υπάρχει μια μαρμάρινη επιγραφή που λέει: «Εδώ έγινε η δίκη του Καραϊσκάκη, στην κεντρική πλατεία του Αιτωλικού!».  Μέσα στην Παναγία βρίσκεται ο παλαιότερος επιτάφιος, χρυσοκέντητος, πέντε υπάρχουνε σε όλον τον κόσμο. Ένας απ΄ αυτούς φιλοξενείται στην Παναγία του Αιτωλικού και είναι μέσα σε ένα τέμπλο, γυάλινο, για να μην μπορεί να το αγγίξει κανείς, για να διατηρηθεί στα χρόνια.  Είναι πέντε σε όλον τον κόσμο, για να καταλάβετε. Δεν θυμάμαι τώρα, και στα Ιεροσόλυμα υπάρχει, δεν θυμάμαι πού αλλού, αλλά υπάρχει και στο Αιτωλικό. Στους Άγιους Ταξιάρχες, στη δεύτερη μεγάλη εκκλησία, που είναι και πολιούχος της πόλης μας, υπάρχει ένα πηγάδι μες στην εκκλησία, που φημολογείται ότι την περίοδο της Επανάστασης, όταν γυναικόπαιδα είχαν μείνει, είχαν φυλακιστεί μέσα, για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων και δεν είχαν να πιουν νερό, θα πεθαίναν από δίψα, έγινε ένα θαύμα και λένε, ότι μία βόμβα, απ΄ αυτές που ήταν να πέσει και να σκοτώσει κόσμος, έπεσε μέσα στην εκκλησία κι άνοιξε αυτό το πηγάδι. Και υπάρχει το πηγάδι αυτό, μέσα στην εκκλησία, μαρμάρινο. Και έσωσε τότε τον κόσμο, που βρήκε καταφύγιο στους Ταξιάρχες, για να μην πεθάνουν απ΄ τη δίψα. Και επίσης στον αύλειο χώρο του ναού, σας είπα, είναι κι ο τάφος της κυρα-Βασιλικής, της γυναίκας του Αλή Πασά, που γεννήθηκε στο Αιτωλικό.  Επόμενα… Τα άλλα που μπορείτε να δείτε, διασχίζοντας, είναι η παραλία του Αιτωλικού, που αξίζει να καθίσεις για καφεδάκι, για φαγητό, βλέπεις τη λιμνοθάλασσα, τα ωραία ηλιοβασιλέματα. Το πρωί με τη δροσιά να βλέπεις αυτό το όμορφο τοπίο και να πιεις τον καφέ σου, να χαλαρώσεις. Σου είπα και πάλι Άρη, ο χρόνος παγώνει στο Αιτωλικό, δεν σε νοιάζει τίποτα. Ούτε να ακούσεις τι γίνεται στον έξω κόσμο ούτε να πεις ότι «Χάνω πολύτιμο χρόνο απ΄ την καθημερινότητά μου». Ένας επισκέπτης λοιπόν, πέραν ότι θα δει αυτά που σας είπα, να τριγυρίσει, θα φάει πάρα πολύ καλό φαγητό και στην παραλία που σας είπα, σε σοκάκια του νησιού. Υπάρχουνε μικροί διάδρομοι, σοκάκια τα λέμε στο Αιτωλικό, που για να καταλάβεις, το ένα σπίτι είναι σαν να βλέπει το άλλο. Με το που ανοίγει μία πόρτα, βλέπεις την πόρτα του άλλου του σπιτιού, πιο κοντά κι από τις πολυκατοικίες των Αθηνών.  Είναι πυκνοκατοικημένο, σαν να μην ανασαίνουν εκεί μέσα, πώς να στο πω; Είναι ακριβώς αυτό που σου λέω, ο ένας δίπλα και απέναντι απ΄ τον άλλον και να τους χωρίζουνε σοκάκια, μικρά διαδρομάκια, τα οποία κάποια είναι πέτρινα και κάποια είναι ασφαλτοστρωμένα, έτσι; Υπάρχουνε μονοκατοικίες, δεν υπάρχουν πολυκατοικίες στο Αιτωλικό, εννοείται, άντε μέχρι δύο ορόφους αν δεις ένα σπίτι, τα πιο πολλά είναι με κεραμίδια, τα σπίτια αυτά. Βέβαια, το μέρος έχει και πολλή υγρασία, αντιλαμβάνεσαι ότι πριν γίνει, πριν τη χούντα, πριν το ’67, δεν υπήρχε ένας δρόμος, που λέγεται περιμετρικός. Γύρω-γύρω απ΄ το νησί υπάρχει ένας δρόμος, που τα αυτοκίνητα, αν δεν θέλουν να μπουν μέσα, τον διασχίζουν περιμετρικά και πάνε στα υπόλοιπα χωριά. Πριν τη Χούντα λοιπόν, αυτός ο δρόμος δεν υπήρχε και τα νερά έσκαγαν στα σπίτια. Και έπρεπε, πώς κάνουν στη Βενετία, με τη γόνδολα να παν να πάρουνε μαναβική, μπακαλική. Έτσι γίνοταν, γι΄ αυτό ονομάστηκε μικρή Βενετία, γι΄ αυτόν τον λόγο! Και έχει υγρασία, τα πιο παλιά σπίτια, που είναι και πέτρινα, την έχουν την υγρασία αυτή, είναι λογικό. Δεν είναι βέβαια σε μεγάλο βαθμό πια, αλλά υπάρχει. Αυτό, το Αιτωλικό, μπορεί να θεωρηθεί και η αρχή, για να κάνεις και εξορμήσεις στη γύρω περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας. Είναι σε κεντρικό σημείο, σου ξαναλέω ότι μπορεί να πας Ναύπακτο, μπορεί να πας Αστακό και να φύγεις για Επτάνησα. Το Αγρίνιο είναι κοντά, με την ενδοχώρα δηλαδή επικοινωνείς απόλυτα. Και πολλοί, που θέλουν να σταθούν στο Αιτωλικό, μπορούν να κάτσουνε και δεκαπέντε μέρες, δεν μιλάμε για τους ντόπιους, που έχουνε σπίτια, μιλάμε για τους περαστικούς. Υπάρχει, βέβαια, ένα ξενοδοχείο, που είναι πάρα πολύ καλά φτιαγμένο, στην παραλία του Αιτωλικού, όπου και φιλοξενεί αξιοπρεπώς επισκέπτες, αλλά συνήθως εμείς έχουμε και τουρίστες με τροχόσπιτα, που αράζουνε στην λιμνοθάλασσα. [00:20:00] Και κάνουνε και μπάνιο, παλιά κάναμε μπάνιο άνετα. Μετά τη Χούντα πέσανε πολλά γλυκά νερά στην περιοχή κι υπάρχουν τα γνωστά νερόφιδα, γιατί; Γιατί δημιουργήθηκε ένας δρόμος, ο οποίος έφραξε ένα μεγάλο μέρος της λιμνοθάλασσας, αυτός ο δρόμος οδηγεί στα διβάρια. Τα διβάρια είναι για την ιχθυοκαλλιέργεια. Για κάποιες τέτοιες παράνομες ενέργειες, να το πω εντός κι εκτός εισαγωγικών, καταδικάστηκε ένα μέρος να μην μπορεί να κάνει μπάνιο. Δηλαδή, εγώ να πάρω το καλοκαίρι τώρα, δεν μπορώ να πάω να κάνω εκεί μπάνιο, μόνο ιαματικά λουτρά μπορείς να κάνεις, έχει τον βούρκο η θάλασσα, τον βούρκο που λέμε, τη λάσπη αυτή, που κάνει καλό για ανθρώπους που πάσχουν από αρθρίτιδες. Βέβαια, δεν το ΄χουν εκμεταλλευτεί οι συντοπίτες μου. Θα μπορούσαν εκεί να κάνουνε και ιαματικό τουρισμό, άνετα. Να δημιουργηθεί δηλαδή ένα μοτέλ και να γίνει ιαματικός τουρισμός. Δεν ξέρω πώς το σκέφτονται και πώς θα γίνει, να πραγματοποιηθεί.  Όμως, εγώ ας πούμε, όταν πηγαίνω στο Αιτωλικό και μένω, οι κοντινές μου παραλίες για να πάω για μπάνιο, είναι ο Λούρος, στο Νεοχώρι, μια πολύ μεγάλη έκταση και το Κρυονέρι ή η Κάτω Βασιλική, που είναι απ΄ την άλλη μεριά του νησιού. Σου είπα, λοιπόν, για το Κατράκειο, σου είπα για τις δύο μεγάλες εκκλησίες, σου είπα για το Λαογραφικό μουσείο και υπάρχει κι ένα πολιτιστικό κέντρο, που λέγεται Ευανθίας Καρβέλη, αυτό ήταν η πρώτη αγορά της πόλης απ΄ το 1800, δηλαδή πώς είναι η αγορά της Αθήνας, η κεντρική αγορά Αθηνών, που έχει ένα, αψίδα; Πώς λέγεται αυτή, Άρη; Αψίδα να την πω; Ναι. Λοιπόν, αυτό υπάρχει το πέτρινο, μόνο που πια δεν είναι αγορά, εκεί έχει γίνει ένα πνευματικό κέντρο, που φιλοξενεί εκδηλώσεις, γιορτές από Δημοτικά σχολεία ή και Γυμνάσια. Και όποιος θέλει να παρουσιάσει μια έκθεση ζωγραφικής ή κάτι άλλο μπορεί να το παρουσιάσει στο πνευματικό κέντρο Ευανθίας Καρβέλη, είναι δωρεά, γι΄ αυτό κι ονομάστηκε.  Αυτά, σου λέω και μπορεί να περιδιαβαίνει, βέβαια, μέσα στα σοκάκια, μες στην πόλη, να χωθεί μες στα σοκάκια, να χαθεί εκεί και να δει την ομορφιά των σπιτιών, να ακούσει τη ντοπιολαλιά, που θα πεθάνει στο γέλιο, δεν υπάρχει περίπτωση. Και όλες οι μυρωδιές από τα ψάρια, απ΄ τον τρόπο, τηγανητά, στο φούρνο. Οι νοικοκυρές είναι πάρα πολύ καθαρές, να ασβεστώσουνε τα πεζοδρόμια, να δεις δηλαδή αυτήν την καθαριότητα παντού, να μοσχοβολάει ο τόπος. Είναι ένα μικρό νησάκι! Αυτό. Πες μου τι άλλο θέλεις να σου πω. Ρώτα! 

Πολύ όμορφες εικόνες, απ΄ την περιγραφή τουλάχιστον.

Ναι.

Αφού είμαστε στο φαγητό, θέλω να μου πείτε, ποιες είναι οι τοπικές σπεσιαλιτέ. 

Βεβαίως! 

Δηλαδή τι ιδιαίτερο μπορείς να φας κι αν ξέρετε και πώς γίνεται κάποιο φαγητό.

Καταρχάς, καταρχάς το αυγοτάραχο που βγαίνει. Το αυγοτάραχο, που το διεκδικεί το Μεσολόγγι, η λιμνοθάλασσα είναι μία. Δεν είναι λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, είναι λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου-Αιτωλικού. Αυτός είναι ένας μύθος, λοιπόν, και στο λέω. Υπάρχει το αυγοτάραχο. Το αυγοτάραχο βγαίνει από το θηλυκό ψάρι κέφαλος, που λέγεται αλλιώς μπάφα, το θηλυκό. Το αυγοτάραχο, λοιπόν τι γίνεται; Μόλις το βγάζουν απ΄ το ψάρι και το στεγνώσουν, να μην έχει τα υγρά, το βάζουν μέσα σε κερί, το κερώνουν. Το κερί που παίρνουμε στην εκκλησία, αυτό. Υπάρχει μια διαδικασία και γιατί το κάνουν αυτό; Γιατί διατηρείται φρέσκο κι όταν εσύ... Φαντάσου ότι το κιλό, έχει 120 ευρώ το κιλό! Μία πλάκα αυγοτάραχου περίπου 500 με 600 γραμμάρια αντιλαμβάνεσαι πόσο έχει, αν την πάρεις απ΄ το μαγαζί. Το κερωμένο, λοιπόν, αυγοτάραχο, αυτό, το κόβεις ρόδες και το σερβίρεις, αφού αφαιρέσεις το κερί, με ψωμάκι σαν ορεκτικό, αλειμμένο με βουτυράκι.  Είναι φοβερό ορεκτικό! Έχει πολύ βιταμίνη C, συνίσταται στις έγκυες γυναίκες, έχουν... Αλλά είναι λίγο πικάντικο, αλμυρό θα στο πω και όποιοι έχουνε πίεση, ας μην το φάνε τόσο, ας φάνε λίγο. Επίσης, με το αυγοτάραχο κάνουνε μακαρονάδες. Το τρίβουν, το τρίβουν πάνω σε μακαρόνια, πώς τρίβουμε το τυρί; Κάνεις το μακαρόνι και τρίβεις το αυγοτάραχο, είναι μια πολύ θρεπτική τροφή. Τα ψάρια τώρα. Ο κέφαλος, το λαβράκι, η τσιπούρα και η λίγδα, η λίγδα είναι η μικρή τσιπούρα, αυτά βγαίνουν στη λιμνοθάλασσα Αιτωλικού-Μεσολογγίου. Τι γίνεται; Τις μικρές τσιπούρες, τις λίγδες, τις τηγανίζουν κι αφού τις τηγανίσουν βάζουνε ξύδι και λάδι από πάνω και είναι ένα καταπληκτικό φαγητό. Η μεγάλη τσιπούρα γίνεται στα κάρβουνα, δεν το συζητώ. Δεν μπορεί να γίνει κάτι άλλο. Το λαυράκι γίνεται σαβόρο. Το σαβόρο είναι ιταλικό φαγητό. Επειδή το Αιτωλικό κυρίως οι Ιταλοί το ΄χανε καταλάβει την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γι΄ αυτό και μιλάνε και πολύ, θα ακούσεις ιταλικές λέξεις μπερδεμένες. Το σαβόρο λοιπόν, ήταν ιταλικό φαγητό, μαγειρευτό, δηλαδή το ψάρι το τσιγαρίζεις μες στην κατσαρ[00:25:00]όλα με κρεμμυδάκι και μετά το σβήνεις με ξύδι και προσθέτεις σταφίδες κόκκινες, και γίνεται γλυκό, παίρνει αυτήν την γλύκα από τη σταφίδα, και λέγεται σαβόρο, και φρέσκια ντομάτα φυσικά. Επίσης, ψάρι στο φούρνο με πατάτες, όπως κάνουνε, μπορεί να το κάνουνε κι αλλού αυτό, αλλά συνήθως το βάζουνε στο φούρνο σαν… με ριγανούλα, με σκορδάκι. Δεν θα σου πω για τις ψαρόσουπες, γιατί η ψαρόσουπα εννοείται ότι μπορείς να φας. Αλλά η γαρίδα, η πολύ μικρή γαρίδα που βγαίνει κάποια περίοδο, κάποια εποχή του χρόνου, πολύ μικρή, που την τρως έτσι κατευθείαν ή βραστή, γιατί για τηγάνι δεν γίνεται, χάνεται, είναι τόσο μικρούλα η γαρίδα.  Δεν μοιάζει με τη γαρίδα του Αμβρακικού, που βγαίνει στην Αμφιλοχία, είναι άλλου είδους γαρίδες, μικρούλα κι αυτή, γαριδάκι το λένε, που τρώγεται με λεμονάκι και λαδάκι. Επίσης, έχουμε τα χέλια. Τα χέλια είναι σαν το νερόφιδο. Αυτά πώς τα τρώνε στο Αιτωλικό; Μόνο στο Αιτωλικό πιο πολύ τα τρώνε έτσι. Τα ανοίγουνε στη μέση, πώς ανοίγω ένα ψάρι πετάλι; Το στεγνώνουν και αφού το στεγνώσουν καλά, το αλατίζουν. Ανάλογα με το πάχος του χελιού, χέλι λέγεται αυτό, και στην τοπική διάλεκτο πριντσπάτο. Πριντσπάτο, στο λέω ακριβώς όπως το λένε. Μόλις το αλατίσουν σε συγκεκριμένο χρόνο, πρέπει υποχρεωτικά μετά να τινάξουν το αλάτι και να το ψήσουνε στα κάρβουνα και σερβίρεται με μπόλικο λεμόνι. Έχει πολύ καλά λιπαρά οξέα, λιπαρά, δηλαδή το τρως ευχάριστα, ακόμα κι αυτοί, πού ΄χουν χοληστερίνη, μπορούν να φάνε αυτό το ψάρι, δεν τους κάνει κακό, το χέλι, χέλι. Ένας άλλος τρόπος παρασκευής είναι το οχτάρι χέλι, δηλαδή να μην το ανοίξουν και να το βάλουνε στη σούβλα, πώς είναι το οχτώ; Σαν νερόφιδο! Πώς κάνει το νερόφιδο; Αυτό λέγεται οχτάρι, το ψήνουνε κι αυτό. Ή το κάνουν με ανηθοκρέμμυδο στον φούρνο. Εγώ θα σου πω την αλήθεια, προτιμώ το άλλο, το ψητό στα κάρβουνα, μ΄ αρέσει πιο πολύ σαν μεζές, και το σερβίρουνε στο Αιτωλικό πριν το κοκορέτσι το Πάσχα! Δηλαδή για μας είναι το πρώτο ορεκτικό, που βγαίνει πριν το κοκορέτσι. Μετά το κοκορέτσι και το αρνί. Χέλι, όμως, μπορεί να βρεις κι άλλες περιόδους του χρόνου και το καλοκαίρι να βρεις χέλι και να φας. Ένα άλλο φαγητό, τοπικό που θα σου έλεγα... Ο τόπος βγάζει τις ιφάδες. Οι ιφάδες είναι σαν… πώς να το πω τώρα; Η αχιβάδα που λένε. Τις λένε ιφάδες και πάνω έχουν ένα πράσινο, όπως είναι το φύκι και τις τρώνε την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας. Ή τις βράζουνε, πώς είναι το μύδι, το βράζουμε και βάζουνε λεμόνι, έτσι τρώγονται και οι ιφάδες. Και έχουμε και τα καβούρια. Ξέρεις ότι πολλές φορές τα καβούρια βγαίναν απ΄ τη λιμνοθάλασσα. Αυτά τα κάνουνε γεμιστά με ρύζι στην κατσαρόλα την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας και τον Δεκαπενταύγουστο, που νηστεύει ο περισσότερος κόσμος, τρώνε και καβούρια γεμιστά με ρύζι, και σπανάκι βέβαια και ρύζι. Τι άλλο να σου πω; Σκέφτομαι λίγο τα φαγητά, να θυμηθώ. Κυρίως είναι αυτές οι γεύσεις. Για κρέατα δεν θα σου μιλήσω, κρέας βρίσκεις παντού, αυτές είναι οι ντόπιες, είναι οι κλασικές συνταγές του τόπου αυτού. Είπαμε ό,τι έχει ο τόπος προσφέρει. Δεν θα σου πω για τις πίτες, τις σπανακόπιτες, τις μακαρονόπιτες που φτιάχνουν οι νοικοκυρές με φύλλο δικό τους, τα ψάρια όμως έχουν την τιμητική τους στο δικό μας μέρος.  Και κάτι άλλο, τώρα το θυμήθηκα, τα παστά. Η λίγδα μπορεί να γίνει και παστή, δηλαδή να στεγνώσει, να στεγνώσει με αλάτι, έτσι; Να βγει το δέρμα της και να σερβιριστεί με λάδι και λεμόνι, και τρώγεται ωμή. Πώς είναι το σούσι; Φαντάσου μικρή λίγδα σούσι και γαύρος παστός. Όλα τα ψαράδικα στο Αιτωλικό, το ΄χουν κι έτοιμο, και σερβίρεται με λάδι και λεμόνι κι είναι φοβερός μεζές. Πιο πολύ πίνουν ούζο στο Αιτωλικό παρά τσίπουρο. Και μάλιστα υπάρχει ντόπιο ούζο, που λέγεται Τρικενές. Υπάρχει στο Μεσολόγγι ένα παλιό μαγαζί, που το πουλάει, και έχουνε και τα μαγαζιά του Αιτωλικού, πουλάνε Τρικενέ, ούζο. Κυρίως δηλαδή το ούζο έχει την τιμητική του με τους μεζέδες που σου είπα. Αυτό. Αυτά είναι τα πιο βασικά φαγητά. 

Πάρα πολύ ωραίες οι γεύσεις, μας ανοίξατε την όρεξη, έτσι…

Περίμενε, να φτερνιστώ. Φτερνίζομαι, γιατί έχω αλλεργία!

Γείτσες, γείτσες! 

Ναι, Άρη μου. Ευχαριστώ! 

Ωραία! Πάρα πολύ ωραία κι αυτή η εικόνα με τα φαγητά! Να έρθουμε τώρα στα τοπικά έθιμα, που έχετε ζήσει εσείς στο Μεσολόγγι. 

Ωραία!

Δηλαδή μου ‘πατε για το πανηγύρι της Αγίας Αγάθης. Τι άλλο υπάρχει;

Έχουμε... Η Αγια-Αγάθη κανονικά γιορτάζεται 5 Φεβρουαρίου, είναι χειμωνιάτικη, αλλά επειδή δεν υπάρχει κόσμος πολύς στο Αιτωλικό, πέραν απ΄ τους ντόπιους κι επειδή όλοι οι απανταχού Αιτωλικιώτες μαζεύονται τον Αύγουστο στο νησί τους και έχει πάρα πολύ κόσμο, έρχονται λοιπόν από παντού. Και από το Αιτωλικό όσοι μένουνε και είναι και μένουν στην Αθήνα, αλλά και τα γύρω χωριά και γίνεται ένας χαμός.  Επίσης, εμείς τον Σεπτέμβρη, την τελευταία εβδομάδα Σεπτεμβρίου έχουμε τη γιορτή του ψαριού. Τι γίνεται αυτήν τη μέρα; Αυτήν τη μέρα, παντού στις γειτονιές του Αιτωλικού ψήνουν ψάρια κα[00:30:00]ι όλοι αυτοί που ανακατεύονται, κυρίως είναι οι τοπικοί σύλλογοι, μοιράζουν δωρεάν κρασί και παίρνεις ψάρι με 1 ευρώ το κομμάτι, ουσιαστικά τίποτα. Έρχονται λοιπόν, για τη γιορτή του ψαριού κάθε τέλος Σεπτέμβρη, τελευταία εβδομάδα, όλη την περιοχή, μη σου πω και όσοι έχουν φύγει ξαναγυρίζουν! Μία τέτοια γιορτή γίνεται τέλη Σεπτέμβρη. Άλλη μία γιορτή τοπική, είναι η γιορτή του Λιακατά, που γίνεται τέλος Φλεβάρη, η γιορτή του Ντολμά. Ο Ντολμάς είναι ένα νησάκι ανάμεσα στο Αιτωλικό και το Μεσολόγγι, που εκεί ο τοπικός ήρωας Γρηγόρης Λιακατάς με τα παλικάρια του αντιστάθηκε στους Τούρκους, που πέσανε όλοι, δεν έμεινε κανείς, σκοτώθηκαν.  Σε ανάμνηση, λοιπόν, αυτής της γιορτής οι εκδηλώσεις είναι τριήμερες. Ξεκινούν απ΄ την Παρασκευή, σου είπα Άρη, είναι η τελευταία βδομάδα του Φλεβάρη, 27-28 Φλεβάρη. Ξεκινούν απ΄ την Παρασκευή με εκδηλώσεις στο μνημείο του Γρηγόρη Λιακατά, κατάθεση στεφάνων και βραδινή παρέλαση με τοπικές ιστορίες οι γυναίκες, άντρες με δάδες αναμμένες, έρχονται και από το Μεσολόγγι, για να τιμήσουνε την τοπική μας γιορτή και περιδιαβαίνουν το νησί. Κάνουμε την περιφορά, όλο γύρω-γύρω απ΄ το νησί με μπάντα του δήμου Μεσολογγίου και την άλλη μέρα έχουμε κι αγώνες θυσίας, δρόμου. Δηλαδή απ΄ το Αιτωλικό στο νησάκι του Ντολμά κι όποιος τερματίσει παίρνει το πρώτο, δεύτερο βραβείο και είναι μία πολύ συγκινητική στιγμή, ημέρα μνήμης. Αυτά είναι τα βασικά, οι βασικές γιορτές, πέραν σου είπα απ΄ τους πολιούχους, που έχουμε πάντοτε παρέλαση στο νησί, και στους Ταξιάρχες και ο Άγιος Δημήτριος. Έχει πολλά εκκλησάκια το Αιτωλικό. Το μέρος μέσα έχει πάρα, πέντε, έξι, εφτά εκκλησίες ένα μικρό μέρος να φανταστείς. Αυτό.

Πάρα πολύ ωραία!

Ναι.

Δεν ξέρω αν έχετε τοπικά έθιμα γάμου ή τα Χριστουγέννων, Πάσχα, δεν ξέρω. 

Θα σου πω, όχι, για Χριστούγεννα ό,τι ισχύει παντού, αλλά για γάμο, όταν παντρεύεται μία κοπέλα... Ο γαμπρός, καταρχάς, όταν είναι αρραβωνιασμένος, μου το κάνανε κι εμένα αυτό και πρέπει να το ομολογήσω. Φέρνει ο γαμπρός ζωντανό αρνί στη νύφη, στολισμένο με λουλούδια το αρνάκι, το οποίο θα θυσιαστεί το Πάσχα, το πρώτο Πάσχα που είναι μαζί το ζευγάρι. Είναι το δώρο του γαμπρού προς τη νύφη! Επίσης, μέχρι να γίνει ο γάμος τα προικιά της νύφης, ό,τι έχει και δεν έχει, τα φορτώνουνε σε φορτηγό, πάνω στο φορτηγό, σεντόνια, παπλώματα, μαξιλάρες, ό,τι, ό,τι είναι σε λευκά είδη και κάνουνε μία βόλτα, τώρα πια δεν το κάνουν αυτό, τα παλιότερα, τότε που παντρεύτηκα εγώ γινότανε.  Εγώ ευτυχώς ήρθα από Αθήνα στο Αιτωλικό και τη γλίτωσα, γλίτωσα το καραγκιοζιλίκι! Αλλά μέχρι τότε γίνοταν αυτό, φορτώνανε ό,τι είχε προικιά η νύφη και τα περιφέρανε στο χωριό και ξέραμε ότι θα γίνει ο γάμος κι αυτά είναι τα προικιά της νύφης. Και με μουσική! Νταούλια, όχι ζουρνάδες, νταούλι, πίπιζα είναι τα τοπικά όργανα. Όχι τόσο το... Το κλαρίνο είναι στο Αγρίνιο, σε μας είναι αυτά. Γι΄ αυτό και έχουμε, να σου πω την αλήθεια, πολλούς Ρομά στην περιοχή εμείς, αυτοί παίζουνε στα πανηγύρια. Αυτοί, αυτοί. Βέβαια! Λοιπόν, αυτό για τα έθιμα της νύφης.  Για το Πάσχα δεν έχουμε κάτι ιδιαίτερο, όπως έχουμε και εμείς το αρνί στη σούβλα, δηλαδή φωτιά χαμηλά, με τη σούβλα περιστροφή, τώρα βέβαια βάζουνε μοτεράκι, αλλά ήτανε απ΄ το πρωί, τι κάνανε; Σηκωνόντουσαν οι άντρες της οικογένειας, ανάβανε, βάζανε τα ξύλα να καούν και να γίνουν κάρβουνο. Θέλανε δηλαδή το παραδοσιακό και το αρνί χαμηλά, όλη η οικογένεια γύρω απ΄ αυτό να κάνει γλέντια, να πίνει. Θέλανε δηλαδή τη μέρα, που σουβλίζουμε τ΄αρνί και το ψήνουμε, να κάθεται μέχρι τ΄ απόγευμα, μέχρι να δύσει ο ήλιος. Ένα Αιτωλικό ήταν μία μεγάλη ψησταριά! Και γλεντάγανε και τα σπάγανε και πίνανε! Αυτό γινότανε! Χριστούγεννα και… δεν έχουμε κάτι ιδιαίτερο. Κατ’ αρχάς, λένε: «Χριστούγεννα στην πόλη και Πάσχα στο χωριό». Το μόνο... Δεν έχει να δείξει κάτι ο τόπος, πέραν απ΄ τον στολισμό των σπιτιών, των μαγαζιών, της πλατείας, αλλά όχι κάτι διαφορετικό. Και τις Απόκριες, θυμάμαι, ότι όλοι ντύνονταν μπούλες. Οι μπούλες τι είναι; Παίρνανε ρούχα απ΄ τις μαμάδες τους, απ΄ τις γιαγιάδες τους ή αυτοσχέδια, φορούσανε μουτσούνες και δεν ήξερες ποιος είναι ποιος.  Χτυπάγαν τις πόρτες και βαράγανε με τα ρόπαλα. Κι αυτό γινότανε σε όλο το νησί. Ένα μεγάλο γλέντι, ένα μεγάλο πανηγύρι, που κρατούσε κι αυτό πολλές μέρες! Βέβαια, φθίνει με τα χρόνια, δεν υπάρχει πια αυτό, και δεν θα σου μιλήσω τώρα για τα χρόνια του κορωνοϊού, που δεν γίνεται αυτό το πράγμα, γλεντούσανε μέχρι το πρωί. Και παιδιά και μεγάλοι συμμετείχαν, και παρέλαση εμείς δεν έχουμε αποκριάτικη, έχει το Μεσολόγγι, αλλά όλο το άλλο ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρον, γιατί δεν ήξερες ποιος σε πειράζει, ποιος μιλάει. Δεν μπορούσες να το καταλάβεις αυτό! Και είχε κέφι, ήταν πλάκα! Εγώ τα ΄ζησα αυτά και με τα παιδιά μου μικρά και [00:35:00]το ευχαριστήθηκαν πάρα πολύ και εγώ επίσης! Και κάνανε, θυμάμαι, σε μαγαζιά τότε του Αιτωλικού αποκριάτικα γλέντια! Πώς κάνουν οι σύλλογοι; Κάνανε κι εκεί και μαζευόταν όλο το χωριό, φαντάσου ότι όλο το χωριό συμμετείχε. Ήταν ωραίο, ήταν όμορφο, το περιμέναμε όλοι πώς και πώς, για τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Βέβαια!  Τους αρέσει το γλέντι, είναι κόσμος, που του αρέσει και το γλέντι, το καλό ντύσιμο. Λένε ότι οι γυναίκες οι Αιτωλικιώτισσες είναι πιο κοκέτες γυναίκες. Μπορεί να μην είχανε να φάνε, Άρη, αλλά το λούσο, λούσο, ειλικρινά! Εγώ θυμάμαι σαν παιδί, που ερχόμουνα απ΄ την Αθήνα, σκεφτόμασταν και με τη μαμά μου τι να έχουμε ρούχα καλά, γιατί κάθε μέρα αυτοί αλλάζανε και ρούχα, δηλαδή μας τρέλαινε αυτό το πράγμα. Αλήθεια στο λέω, λούσο να δουν τα μάτια σου! Και ακριβά και καλά, ωραία ντυσίματα. Κι αυτό ισχύει ακόμα και τώρα βέβαια, που είναι πιο δύσκολες, οικονομικά, οι συνθήκες, όμως ισχύει, βέβαια! Πες μου, τι άλλο θέλεις.

Πολύ ωραία! Θέλω λίγο τώρα…

Ναι. 

Αν έχετε ζήσει εσείς από κοντά ένα απ΄ τα δύο μεγάλα, ας πούμε, γιορτές ή πανηγύρια της Αγίας Αγάθης ή…

Όλα! Όλα τα χρόνια τα ΄χω ζήσει και σαν παιδί και σαν μεγάλη. Σαν παιδί, θα σου πω, ο θείος μου, ο αδερφός του πατέρα μου, διατηρούσε ταβέρνα-ψητοπωλείο στην κεντρική πλατεία του Αιτωλικού. Οπότε, όταν ετοιμαζόμασταν για το πανηγύρι της Αγια-Αγάθης, όλη η πλατεία ήτανε μια μεγάλη τραπεζαρία. Δεν υπήρχε μέρος να περάσεις, τα τραπέζια ήταν το ένα δίπλα στο άλλο, οι αρματωμένοι με τις στολές και τους οργανοπαίχτες χορεύανε τραγούδια τηςΑγια-Αγάθης, υπάρχει τραγούδι της Αγια-Αγάθης. Υπάρχει το γνωστό «ράστα» τραγούδι, που χορεύεται από άξιους πανηγυριστές, ένας δύσκολος χορός, στον τόπο χορεύεται, δηλαδή αυτός, που σέρνει τον χορό, τα βήματα που κάνει είναι συγκεκριμένα και είναι πολύ χαμηλά από το έδαφος. Εάν μπορείς να μπεις και να το γκουγκλάρεις και να γράψεις χορός ράστα θα καταλάβεις τι σου λέω, γιατί δεν μπορώ να στο περιγράψω εγώ. Αλλά τον θαυμάζει, δηλαδή ένας που χορεύει είναι μερακλής! Είναι αυτός που λέμε, που ξέρει πολύ καλά.  Δεν χορεύουνε τσάμικο στην Αγια-Αγάθη, χορεύουνε τραγούδια του πανηγυριού. Όμως οι εκδηλώσεις κρατούσαν δέκα μέρες, μετά της Παναγίας, τον Δεκαπενταύγουστο, και μέχρι τις 23 ήτανε ένα μεγάλο πανηγύρι, όλο το Αιτωλικό θύμιζε, πώς να στο πω; Φορούσε τα καλά του, τα γιορτινά του και κάθε βράδυ όλοι τρώγανε στην πλατεία ψητά, εκεί κυριαρχούσε το ψητό, ο μεζές, όχι τα ψάρια τόσο, γιατί υποτίθεται ότι προέρχονταν από μια μεγάλη περίοδο νηστείας, που μετά θέλανε αρνί στη σούβλα, γουρουνοπούλα, αυτά υπήρχανε, και τη μέρα του πανηγυριού δεν υπήρχανε πιάτα, όλοι φέρνανε, κι απ΄ το σπίτι οι νοικοκυρές φέρνανε και πίτες, παίρνανε κι απ΄ τα μαγαζιά ψητό που κατά κύριο λόγο εκείνες τις μέρες όλα τα μαγαζιά πουλούσανε ψητό, αρνί, κοκορέτσι, γουρουνάκια και σαλάτες κόβαν, αλλά όλα φέρναν απ΄ το σπίτι οι νοικοκυρές και πίτες ή σπανακόπιτες ή κολοκυθόπιτες που είναι ντόπιες. Και γινόταν ένα τεράστιο γλέντι, και σαν παιδί το ευχαριστήθηκα.  Γιατί συμμετείχαμε, χορεύαμε, τρέχαμε από ΄δω, και σαν μεγάλοι επίσης περιμέναμε τη στιγμή που θα ενωθούν τα τραπέζια, για να συμμετάσχουμε σ΄ αυτό το γλέντι, ήταν πάρα πολύ ωραία! Και τώρα είναι, αλλά δεν έχει την ίδια διάρκεια και ένταση. Οι πιο νέοι βαρέθηκαν, για να στο πω, δεν κρατήθηκε πολύ, όσο κι αν θέλουν οι περισσότεροι να το κρατήσουν, μετά χρόνια φθίνει, Άρη, δυστυχώς. Δεν είναι το ίδιο. Αυτό.

Λυπηρό, λυπηρό, δυστυχώς!

Όσον αφορά τη Γιορτή του Ψαριού, που σου είπα, γιατί κι εκεί έχω… κι εκεί γίνεται χαμός, κι εκεί είναι σαν μεγάλο πανηγύρι. Όλο το Αιτωλικό εκεί μυρίζει ψάρι! Γιατί ψήνουνε ψάρι στα κάρβουνα έτσι; Δεν υπάρχει άλλη Παρασκευή, ψητό ψάρι στα κάρβουνα, κυρίως τσιπούρα, λίγδα. Και είναι πάρα πολύ νόστιμο, στο λέω ειλικρινά, πολύ ωραίο το ψάρι αυτό. Είναι ντόπιο, γι΄ αυτό. Και είναι ωραίο και κάθεται και χορεύουνε, γλεντάνε, είναι πάρα πολύ ωραία. Και για τον Ντολμά, που σου είπα, το ΄ζησα με κατάνυξη μεγάλη. Είναι, δηλαδή είναι αυτοί οι περίοδοι, που σου είπα και τους σημείωσες, τις σημείωσες οι χρονικές, είναι πολύ σημαντικό να ΄ρθει κάποιος επισκέπτης και να το ζήσει από κοντά. Είναι πολύ ωραίες στιγμές. Αξίζει τον κόπο δηλαδή να γραφτεί, σαν λαογραφικά, στη λαογραφία να καταγραφεί. Υπάρχει ένας δάσκαλος, φίλος μου, ο Γεώργιος ο Κομτζιάς, που έχει γράψει για το Αιτωλικό σε βιβλίο του, τη λαογραφία, τα ήθη και τα έθιμα, με μεγάλη λεπτομέρεια, γιατί αυτός, πέραν ότι ήταν δάσκαλος, δίδασκε και παραδοσιακούς χορούς. Δεν μένει τώρα πια στο Αιτωλικό, μένει στην Άρτα, αλλά έχει γράψει, για το Αιτωλικό, βιβλίο, που αναφέρεται σ΄ αυτά τα έθιμα, τα ήθη και τα έθιμα, κι είναι πάρα πολύ χαρακτηριστικά και με λεπτομέρειες μεγαλύτερες. 

Πάρα πολύ ωραία!

Πες μου!

Τώρα θέλω να μου δώσετε λίγο…

Ναι. 

Μια διαφορετική οπτική της πόλης. Μου ‘κανε εντύπωση ότι υπάρχει μεγάλη κοινότητα Ρομά. 

Υπάρχει!

Πώς είναι οι σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, των[00:40:00] Ρομά; Τι δυναμική αναπτύσσεται;

Τα τελευταία χρόνια χείριστη, διότι οι Ρομά έχουνε πληθύνει! Κάποιοι Ρομά έχουν πλουτίσει από εμπόριο όπλων κι από ναρκωτικά, με αποτέλεσμα να διαφεντεύουν και τους άλλους, τους πολλούς, και να τους κάνουν υποχείριά τους. Οι ληστείες έχουνε φτάσει στο… πού να σου πω; Στο Ζενίθ! Μπαίνουν σε σπίτια, παίρνουνε τα πάντα, ό,τι μπορείς να φανταστείς. Και το δικό μου σπίτι, το εξοχικό, το ΄χουνε διαρρήξει τρεις φορές! Τα μικρά, η αγραμματοσύνη συνεχίζεται, δεν τους ενδιαφέρει το σχολείο, ακόμα κι αν είναι υποχρεωτική η φοίτηση, έρχονται αλλά δεν τους νοιάζει, Άρη, καθόλου. Είναι μάστιγα για την περιοχή. Λυπάμαι που το λέω, αλλά είναι μάστιγα για την περιοχή.  Και σου είπα, απ΄ τη στιγμή που κάποιοι πλούτισαν και ήρθανε με πολύ χρήμα και μοιράσανε στους πολλούς που είναι κι οι πιο πολλοί φτωχοί κι αγράμματοι, εκεί γίνεται το κακό. Μεγάλο πρόβλημα με τους ντόπιους. Και βασικά που η αστυνομία το μόνο που σου λέει, ότι: «Και να τους συλλάβουμε, θα φύγουνε». Αυτό από μόνο του, λοιπόν, σε κάνει εσένα να μην τους θέλεις καν στον τόπο σου. Όταν ξέρεις ότι την άλλη μέρα θα σου ανοίξουνε το σπίτι. Γιατί υπάρχουνε, τα κρούσματα δεν είναι μια φορά το τότε. Κάθε μήνα μπορεί να υπάρχουνε και πέντε, κι εφτά κι οχτώ διαρρήξεις. Ή να σπρώχνουνε ηλικιωμένους ανθρώπους, για να τους πάρουνε τη σύνταξη. Γι΄ αυτό και οι σχέσεις δεν είναι, τα τελευταία δέκα χρόνια τουλάχιστον, χάλια. Υπήρχανε Ρομά στην περιοχή χρόνια, κι εγώ που πήγαινα τους έβλεπα, αλλά δεν ήταν αυτό το χάλι. Ήτανε, αρμονικά ζούσανε με την τοπική κοινωνία, δεν υπήρχε πρόβλημα. Τώρα; 

Μάλιστα. Λυπηρό και αυτό, γιατί είχα την αίσθηση ότι εφόσον παίζουν στα πανηγύρια, θα υπάρχει έτσι μια πιο αρμονική συνύπαρξη. 

Όχι! Αυτοί που περιμένουνε το πανηγύρι, για να κλέψουνε. Έχεις το νου σου, όχι αυτοί που παίζουνε, οι άλλες οικογένειες. Φοβάσαι, έχεις τον νου σου τι κρατάς απάνω σου. Είναι φοβερό! Γιατί λες και το ΄χουνε, ρε παιδί μου, το θέλουνε το κλέψιμο, πώς να στο πω; Θα σου πω συγκεκριμένο παράδειγμα φέτος το Πάσχα. Είμαι στο μαγαζί του παιδιού μου, διατηρεί κάβα και μίνι μάρκετ στο Αιτωλικό, στον κεντρικό δρόμο, που είναι ο Ταξιάρχης. Κάθομαι στο μαγαζί με το παιδί μου κι έχω... οι πόρτες είναι ανοιχτές. Απέναντι απ΄ το μαγαζί σε κάποια σκαλιά καθότανε μία, γύφτισσα θα στην πω, γιατί δεν είναι τσιγγάνοι ακριβώς, οι τσιγγάνοι έχουν άλλο πολιτισμό, με τα δυο παιδάκια της.  Παρακολουθούσα, δεν με έβλεπε που ήμουν απέναντι, που καθόμουνα, γιατί δεν φαινόμουνα. Και στέλνει το μωράκι, που θά ΄τανε 5-6 χρονών, να πάρει ένα χαρτοκούτι Ariel. Έτσι! Το βλέπω εγώ και πάει να κρυφτεί. Εντάξει, δεν είναι το θέμα αυτό. Είναι ότι το κάνεις, αυτοί το ΄χουνε στο αίμα τους το κλέψιμο, αυτό θέλω να πω, είναι στην κουλτούρα τους, κι ας με συγχωρήσουν κάποιοι, που θεωρούν ρατσιστικό το σχόλιο μου, αλλά εάν δεν κλέψουν, δεν ευχαριστιούνται. Άλλο παράδειγμα. Εγώ, εκεί που είναι το εξοχικό μου, στο σπίτι, έχω πορτοκαλιές, μανταρινιές, λεμονιές και μένουνε οι γύφτοι στην πίσω μεριά, πολλά μικρά παιδιά περνάνε. Όσες φορές... Τους έχω πει: «Άμα θέλετε πορτοκάλια, μανταρίνια, να μου το λέτε, να σας τα βάζω, να τα δίνω, δεν με νοιάζει!». «Όχι! —λέει— γιατί εμείς αν δεν πηδήξουμε να τα πάρουμε δεν έχει αξία και χαρά!». Το κατάλαβες; Όταν από μικρό παιδί, λοιπόν, αυτό γαλουχείται μ΄ αυτήν, με την έννοια της κλεψιάς, απ΄ το πορτοκαλί μέχρι το μανταρίνι, μεθαύριο θα πάρει τα πάντα.  Γι΄ αυτό δεν είναι ρατσιστικό, να καταγράφει αυτό που σου λέω, είναι νοοτροπία τους, είναι στην κουλτούρα τους. Εδώ δεν θυμάσαι πέρσι στις ειδήσεις, που ακούγαμε τον Παϊτέρη, ποιος ήτανε, που λέει, όταν τους εγκλώβισαν τότε με τον κορωνοϊό κάπου στη Λαμία, λέει: «Πώς θα ζήσουμε; Πώς θα κλέψουμε, αν δεν βγούμε;», του ΄φυγε το ρήμα κλέβω, άρα λοιπόν το έχει αυτός, οι άνθρωποι, τι να πω; 

Ωραία. Οπότε να κλείσουμε μ΄ έναν πιο ευχάριστο τόνο τότε…

Βεβαίως, άσ' το…

Να πάρω την εμπειρία…

Ναι, πες μου. 

Απ΄ το Αιτωλικό…

Ναι. 

Με την άλλη ιδιότητα, για να το πιάσουμε απ΄ όλες τις πλευρές.

Ναι. 

Της δασκάλας.

Ωραία.

Γιατί ήσασταν πολλά χρόνια.

Πάρα πολλά!

Ποια ήταν αυτή η εμπειρία, η δικιά σας;

Δούλεψα στο Μεσολόγγι, στο Νιοχώρι και στο Αιτωλικό πολλά χρόνια. Πολύ ωραία χρόνια, ειλικρινά στο λέω, τα σχολεία και τα παιδιά είχαν άλλο σεβασμό. Δεν θα μιλήσω μόνο για τους συναδέλφους, η δουλειά είναι δουλειά, ο δάσκαλος είναι αυτός που κάνει τη διαφορά, έτσι κι αλλιώς. Όμως, τα παιδιά είχανε κέφι, για να μάθουνε. Διασκέδαζαν. Τα σχολεία ήτανε πιο ανθρώπινα, δεν έμοιαζαν, όπως τα σχολεία της Αθήνας, που έχουνε λίγο τη μουνταμάρα και προσπαθεί ο δάσκαλος κάτι να κάνει, για να είναι ένα ευχάριστο περιβάλλον. Ξέρεις τι είναι να κάνω μάθημα στο Αιτωλικό κι απ΄ τα παράθυρα όλοι να βλέπουμε τη λιμνοθάλασσα; Τι ποιο μαγικό ήταν αυτό; Τι προσφορά ήταν αυτή; Δη[00:45:00]λαδή, να βγαίνεις στην αυλή και να κάνεις μάθημα κάτω απ΄ τα δέντρα. Να θες να βγαίνεις απ’ την αίθουσα και να κατεβαίνεις με τα παιδιά σου. Όπου και νά ΄σαι εκεί, μπορείς να το κάνεις αυτό, έχεις την επιλογή.  Εδώ δεν μπορείς να βγεις, από σχολείο της Αθήνας, πουθενά. Τα παιδιά, λοιπόν, μάθαιναν και διασκέδαζαν, κι έβλεπες πάντα χαμόγελα. Με κέφι να 'ρθούνε, με κέφι να φύγουν. Εμένα η δουλειά μου, μου άρεσε τόσο πολύ εκεί, δεν την ένιωθα καταρχάς δουλειά. Από τότε που ήρθα στην Αθήνα τη νιώθω δουλειά. Δουλειά με την έννοια του, πάω στη δουλειά μου και πρέπει να είμαι σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένο, να μην ξεφύγω απ΄ αυτό, γιατί θα γίνει και κάτι άλλο και μπορεί να βρεθώ εκτεθειμένη. Δεν υπήρχε αυτό το πράγμα στο Αιτωλικό, ούτε στην ευρύτερη περιοχή! Παίρναμε τα παιδιά και τα πηγαίναμε στους ελαιώνες, στις πορτοκαλιές. Είχαμε τη δυνατότητα από κοντά να μυρίζουνε τη φύση. Να κάνουμε μάθημα εκεί. Εδώ δεν μπορείς να το κάνεις. Λοιπόν, γι΄ αυτό μιλάω ότι η ποιότητα στο Αιτωλικό, μια και μιλάμε για το Αιτωλικό, δε συγκρίνεται με της Αθήνας. Εγώ δηλαδή, το παιδί μου θά ΄θελα την οικογένειά τους να την κάνουνε στην επαρχία και όχι στην Αθήνα. Και ο μεγάλος μου ο γιος, που μένει στο Ίλιον και είναι με την κοπέλα του, και περιμένει τώρα το παιδάκι τους, μου λέει ότι: «Αν μπορούσα και είχα τη δυνατότητα, να ΄χω ένα δικό μου μαγαζί —γιατί είναι μάγειρας— στο Αιτωλικό, εκεί ήθελα να πάω!».  Λοιπόν, τι άλλο να σου πω, βρε Άρη; Ό,τι και να γίνει η επαρχία δίνει άλλες δυνατότητες. Κι απ΄ τη στιγμή που όλοι οδηγούμε, μην ακούσω το: «Δεν μπορεί να ΄χεις της Αθήνας. Μα στην Αθήνα μπορείς να ΄ρθεις όποτε θες. Ή στην Πάτρα, η Πάτρα πια με τη γέφυρα του Ρίου-Αντιρρίου δεν είναι ούτε… είναι ακριβώς τριάντα λεπτά απ΄ το Αιτωλικό. Τριάντα λεπτά είναι η Πάτρα. Θες να πας ας πούμε σε μια μεγάλη πόλη, να πας τα παιδιά σου να δούνε έναν κινηματογράφο, κάτι άλλο; Είναι όλα κοντά! Γιατί, λοιπόν, η καθημερινότητά τους να μην έχει την ποιότητα; Έτσι πιο ανθρώπινες σχέσεις; Κι όταν θέλεις το Σαββατοκύριακο, πήρες το αμάξι σου και πήγες παντού. Τώρα πια σου είπα με τη γέφυρα, παλιότερα ήταν λίγο πιο δύσκολα, που δεν είχε γίνει και θέλαμε το ferry boat, για να ΄ρθουμε στην Αθήνα, ήταν λίγο πιο δύσκολα.  Τώρα δεν σε νοιάζει! Είναι η γέφυρα και πας παντού. Που, αν με ρωτήσεις για το Αιτωλικό, θα σου πω ότι είναι ένα μέρος, που είναι μες στην ψυχή μου. Μπορεί να ζω από το 07΄ πάλι στην Αθήνα, να ξαναγύρισα, αλλά δεν υπάρχει μέρα, λεπτό της ημέρας, που να μην έχω τις εικόνες στο μυαλό μου, τη μυρωδιά του τόπου, τους ανθρώπους που έχω εκεί και τους φίλους μου, και γενικά να κλείνω τα μάτια μου και να σκέφτομαι τα ηλιοβασιλέματα στη λιμνοθάλασσα ή την ανατολή, να πίνω τον καφέ μου στην παραλία και να βλέπω την ανατολή. Αυτό είναι απ΄ τα ωραιότερα, που μου μένουν στο μυαλό, κι έτσι παίρνω δύναμη για το επόμενο ταξίδι, που θα κάνω εκεί. Το περιμένω πώς και πώς. Ναι, Άρη, αλήθεια. Κι όποτε θέλεις θα ΄ρθεις στο Αιτωλικό, εγώ να σε ξεναγήσω και να σε πάω σε όλα τα μέρη, που σου ‘πα.

Είστε πάρα πολύ καλή! Ευχαριστώ πάρα πολύ για την πρόσκληση. 

Αλήθεια στο λέω. Να 'σαι καλά, Άρη! 

Οπότε για να κλείσουμε σιγά-σιγά.

Ναι, ναι! 

Θέλω λίγο να μου πείτε τώρα, πώς ήταν η μετάβαση από το Αιτωλικό στην Αθήνα; Και πώς είναι η καθημερινότητα τώρα με τον κορωνοϊό;

Ναι. Δύσκολη για ΄μένα, παρόλο που γεννήθηκα εδώ κι εδώ είναι οι δικοί μου άνθρωποι, η μαμά μου και οι αδερφές μου. Ένιωσα τα πρώτα δύο χρόνια ότι δεν είχα τόπο, αν θέλεις να το πιστέψεις αυτό, ενώ ήταν οι δικοί μου. Ένιωθα ότι ήμουνα στην Αθήνα και δεν ήμουνα. Περίμενα την πρώτη ευκαιρία να ξαναπάω πίσω. Η ψυχή μου δηλαδή λαχταρούσε να ΄μαι εκεί. Ζούσα εδώ, αλλά η ψυχή μου ήταν αλλού. Συνήθισα με τον καιρό, γιατί τώρα πάνε τόσα πολλά χρόνια, που είμαι εδώ. Δεν σου κρύβω ότι, ο ένας μου ο γιος μένει Αθήνα, ο άλλος γύρισε Αιτωλικό, γιατί; Ήταν αθλητικογράφος, αλλά επειδή δεν είχε μέλλον στο επάγγελμα ο ίδιος με τα μέσα και μετά με την οικονομική κρίση, αποφάσισε να ξαναζήσει στο Αιτωλικό και να αναλάβει την επιχείρηση του πατέρα του.  Αυτό απ΄ τη μία μου δίνει χαρά, γιατί είναι και ένας παραπάνω λόγος να πηγαίνω συχνά, απ΄ την άλλη όμως, η καρδιά μου είναι μοιρασμένη στα δύο. Γιατί ο ένας είναι εδώ, ο άλλος είναι εκεί και μου λείπει. Αυτό, όμως, που θέλω να σου πω είναι ότι ο κορωνοϊός στην Αθήνα δεν αντέχεται! Ο κορωνοϊός στο Αιτωλικό, έβγαινα κι έπινα τον καφέ μου κι έπαιρνα ανάσες. Εδώ μ΄ έπιασε η καρδιά μου, δηλαδή αυτή η απόλυτη ηρεμία, αυτό το φοβιστικό όλο, να περπατάς στον δρόμο να μην βλέπεις ψυχή, και το Γκάζι είναι ένα μέρος, που ήταν γεμάτο ζωή, και ξαφνικά να παγώσουν τα πάντα και να βλέπεις μόνο σπίτια, αναμμένα φώτα στα σπίτια και οι δρόμοι άδειοι, αυτό από μόνο του λίγο σε παγώνει! Ενώ στο Αιτωλικό, και κανείς να μην κυκλοφορούσε, έβλεπες να υπάρχει ζωή στη λιμνοθάλασσα. Η λιμνοθάλασσα δεν σταματάει ποτέ, δεν κοιμάται! Άρα λοιπόν, μ΄ ένα καφέ στο χέρι έκανες μια βόλτα κι άλλαζε όλη σου η κοσμοθεωρία.  Η Αθήνα με ζόρισε να σου πω, ευτυχώς είχα το σχολείο, πήγαινα κάθε μέρα και είχα τρόπο και λέω, θα βρω κάτι να κάνω. Αλλιώς, δεν ξέρω κι εγώ τι θα ΄κανα. Δεν ξέρω κι[00:50:00] εγώ τι θα ‘κανα, αλήθεια το λέω! Δηλαδή και οι άλλοι άνθρωποι, πώς την παλεύανε στο σπίτι τους, δεν ξέρω. Εγώ, αν δεν είχα αυτή τη δουλειά, που έχω, νομίζω ότι δεν θα τα κατάφερνα, αλήθεια στο λέω! Τώρα πάει καλά το πράγμα, τουλάχιστον όσο πάει.

Στο σχολείο πώς σας επηρέασε, στην καθημερινότητα;

Θα σου πω κάτι. Αρχικά ήτανε πρωτόγνωρο όλο αυτό, να μην είχες παιδιά, να μπαίνεις σ΄ ένα κτήριο χωρίς παιδιά. Όμως, επειδή οι έξι απ΄ τους έντεκα συναδέλφους των τάξεων έρχονταν στο σχολείο για να κάνουνε τηλεκπαίδευση, εγώ είχα πάντα παρέα. Και το μεσημέρι συγκεντρωνόμασταν, ανάμεσα στα διαλείμματά τους, φέρναμε κάτι ο καθένας, να φάμε, να πιούμε κάτι, συζητούσαμε, οπότε δεν χάθηκε αυτή η ανθρώπινη επαφή. Και ήταν και για μας όλους μία ανάσα σε όλο αυτό.  Δηλαδή, λέγανε ότι ερχόμαστε σχολείο, φεύγουμε απ΄ το σπίτι και κουβεντιάζουμε. Αυτό μας έδωσε μεγάλη δύναμη, ειλικρινά Άρη, δεν ήμουνα και τελείως μόνη μου, γιατί αν ήμουνα και τελείως μόνη μου σ΄ έναν χώρο, θα τρελαινόμουνα κάποια στιγμή. Ευτυχώς, είχα τους συναδέλφους, που έρχονταν. Ήτανε υποφερτά και ικανοποιητικά μπορώ να πω. Ναι, δεν ζορίστηκα στο σχολείο, στην περίοδο του κορωνοϊού. Πάρα πολύ ωραία πέρασα, αλήθεια στο λέω! 

Τα παιδιά πώς αντέδρασαν σ΄ αυτήν την αλλαγή, με το εξ αποστάσεως, με τη νέα τεχνολογία;

Κοίταξε να δεις, είναι δύσκολο πάρα πολύ για τα παιδιά. Και επίσης, μην ξεχνάς ότι οι γονείς ήταν πίσω απ΄ αυτά, δηλαδή αυτά δεν μπορούσαν ελεύθερα να κινηθούν καθόλου. Είχαν πάντα τους γονείς, επειδή είναι και παιδιά Δημοτικού, που ο γονιός τα βοηθάει την τεχνολογία, όσο μπορεί. Λοιπόν, για τα μικρότερα παιδιά ήταν πολύ πιο δύσκολο, η Α’ Δημοτικού και η Β’ είχε μεγάλα, τώρα ένα παιδάκι που δεν έχει μάθει να διαβάζει και να γράφει, ξαφνικά να βλεπόμαστε. Αφού πρέπει να το μάθεις να γράφεις και να διαβάζει, πώς θα γίνει αυτό; Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα, δεν γίνονται! Είπαμε, θα στο πω, μια παροιμία, πώς το λέει; «Παρηγοριά στον άρρωστο μέχρι να βγει η ψυχή του», ακριβώς αυτό είναι το Webex! Γράψ΄ το αυτό που σου λέω, σε όλα τα επίπεδα. Λοιπόν, για τις μεγαλύτερες τάξεις ήταν πιο εύκολο, γιατί είναι πια παιδιά μεγάλα, εξοικειωμένα. Και πάλι χάσαμε την επαφή με τους άλλους. Κι όταν ήρθανε τώρα σχολείο μετά απ΄ τον εγκλεισμό, είναι σαν αγρίμια, Άρη. Τους λείπει η επικοινωνία και δεν ξέρουνε και πώς να επικοινωνήσουνε. Χάσανε το πώς θα επικοινωνήσουν! Να γίνουν πάλι μαθητές, να κάνουν ομάδες. Καταρχάς, φοράνε πάλι μάσκα.  Όσο και νά ΄ναι, ό,τι και να λέμε είναι… βάζεις όριο στην δική τους ελευθερία. Δεν θα ΄χουνε νεύρα; Δεν θα σκοτωθούνε μεταξύ τους; Αυτό είναι το δύσκολο κομμάτι! Και μην ξεχνάς ότι δεν έχουμε τελειώσει με τον κορωνοϊό. Προχτές είχα αναστολή δυο τμημάτων, αυτομάτως δηλαδή η καθημερινότητα πάλι αλλάζει. Ξημερώνεις και δεν ξέρεις τι θα σου προκύψει. Βέβαια, τα σχολεία πρέπει να είναι ανοιχτά, ό,τι και να λέμε. Δεν υπάρχει περίπτωση, είναι το φυσικό περιβάλλον των δασκάλων, των μαθητών. Δεν είναι το σπίτι και δεν είναι το laptop, δεν είναι το Webex, τίποτα. Αναγκαίο κακό! Θα μου πεις, απ΄ το τίποτα, φυσικά και δεν το συζητώ, γιατί αν δεν είχαμε κι αυτό, θά ΄χαμε χαθεί. Τρεις μήνες τώρα θα ‘μασταν χαμένοι. Τουλάχιστον αυτό, βλέπει ο ένας τον άλλον, τον ακούει, τι να πω; Αναγκαίο κακό λοιπόν, ας το πω εγώ.

Μάλιστα, οπότε για να κλείσουμε, θέλω μια ελπίδα για το μέλλον, τώρα που ΄ρχεται και καλοκαίρι.

Ναι. Για το μέλλον, γενικότερα, ως προς τι δηλαδή, πώς το βλέπω εγώ; Πώς βλέπω... Κοίταξε, εγώ πιστεύω ότι αυτή η περιπέτεια σιγά-σιγά αρχίζει και φθίνει. Ό,τι και κρούσμα να εμφανιστεί, δεν θα ΄ναι τόσο πολύ μεγάλο. Κι αφού οι περισσότεροι εμβολιαζόμαστε θα ΄ναι πολύ καλύτερα. Ελπίζω, Άρη, τον Σεπτέμβρη να λειτουργήσουνε χωρίς περιορισμούς. Αυτό για μένα είναι μεγάλο, μεγάλο στοίχημα. Μέσα μου βαθιά το πιστεύω. Δεν είμαι απαισιόδοξη, γιατί αφού οι περισσότεροι θα έχουμε εμβολιαστεί, ακόμα και κάτι να προκύψει, μπορούμε να το παλέψουμε, δεν θα ΄ναι τόσο επικίνδυνο, όπως είναι τους προηγούμενους μήνες. Και θέλω να πιστεύω ότι θα ξεκινήσουμε να κάνουμε τις εκδηλώσεις μας, να βγούμε απ΄ το σχολείο, να κάνουμε προγράμματα, να συμμετέχουν τα παιδιά, να ξεκινήσουν οι ομάδες να δουλεύουνε και όχι ένας-ένας στο θρανίο.  Άρα λοιπόν, με την ευχή της επιστροφής στην κανονικότητα θα σε χαιρετήσω, θα σου πω σ΄ ευχαριστώ πάρα, πάρα πολύ! Μ΄ έκανες να ξαναζήσω κάποια πράγματα, που τα 'χα πίσω στο μυαλό μου. Θα μπορούσα να σου μιλάω ώρα για το Αιτωλικό, αλλά προσπαθώ να τα βάλω σε μία σειρά, είναι πολλά, είναι πολλές οι εικόνες, πολλές οι θύμησες, πολύ αγαπημένος τόπος. Αγαπημένη και η Αθήνα, δεν θέλω να είμαι άδικη, αφού έχουμε περάσει τα παιδικά μου χρόνια εδώ. Αλλά, αν τώρα μου ΄λεγες να γυρίσω τον χρόνο πίσω, πάλι την ίδια διαδρομή θα έκανα, αλήθεια στο λέω.

Πάρα πολύ ωραία.

Σ΄ ευχαριστώ πάρα πολύ, πάρα πολύ.

Εγώ ευχαριστώ πάρα πολύ, που δεχτήκατε να μου μιλήσετε! 

Να ΄σαι καλά Άρη! 

Να ευχηθώ ό,τι καλύτερο και πάντα υγεία.

Και σε σένα, Άρη μου. Και σε σένα εύχομαι τα καλύτερα. Υγεία και να ΄σαι καλά. Και καλό καλοκαίρι κι ελπίζω να μπορέσω να σε δω κι από κοντά, να συναντηθούμε.

Πρέπει, πρέπει, πρέπει.

Και να κάνουμε αυτό το ταξίδι στο Αιτωλικό, όταν [00:55:00]θα μπορέσουμε!

Αυτό ακριβώς.

Έγινε, Άρη μου, να ΄σαι καλά.

Χάρηκα πολύ, καλή συνέχεια.

Και εγώ πολύ. Καλή συνέχεια και σε σένα.

Καλό βράδυ.

Φιλιά πολλά.