[00:00:00]Καλησπέρα, ονομάζομαι Πέτρου Χριστίνα. Σήμερα είναι Τρίτη 4 Ιανουαρίου 2022, είμαι ερευνήτρια για το Istorima, είμαι με τον κύριο-

Θωμά Σκαμπαρδώνη.

Είμαι με τον κύριο Θωμά Σκαμπαρδώνη, στον χώρο εργασίας του, και είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας. Πείτε μας λίγα πράγματα για τη ζωή σας.

Εγώ ξεκίνησα από μικρός βλέποντας τα αεροπλάνα να πετούν στην περιοχή μου. Ονειρεύτηκα να γίνω αεροπόρος. Όταν μεγάλωσα και τελείωσα το σχολείο, κατευθύνθηκα προς τη Σχολή Ικάρων, όπου και πέρασα το 1968. Στη συνέχεια, μετά τετραετή φοίτηση, έγινα Ανθυποσμηναγός Ιπτάμενος, και μετά την εκπαίδευση -εννοείται στη Σχολή- πήγα στην Πολεμική Μοίρα, στην 111 Πτέρυγα Μάχης (ΠΜ), όπου εκπαιδεύτηκα στα μαχητικά αεροπλάνα F-5. Όταν τελείωσα το επιχειρησιακό στάδιο, αμέσως μετά παρουσιάστηκε το τουρκοκυπριακό πρόβλημα, και εκείνη την ημέρα, ενώ βρισκόμουνα στην Αθήνα φρεσκοπαντρεμένος ων, με μικρή άδεια, κηρύχθηκε γενική επιστράτευση. Εγώ πήρα το αυτοκίνητό μου και κατευθύνθηκα στη Μονάδα μου. Την επόμενη ημέρα, κι ενώ ήμαστε σε επιφυλακή εντός των αεροσκαφών, μας έδωσαν αποδέσμευση, γιατί είχαν μπει τουρκικά αεροπλάνα στην περιοχή του Αιγαίου, προκειμένου να τα αναχαιτίσουμε. Στη συνέχεια απογειωθήκαμε με τον συνάδελφό μου, τον κύριο Δινόπουλο, εκείνος αρχηγός του Σχηματισμού Ζεύγους, εγώ νούμερο δύο, χωρίς όμως να έχουμε μεταξύ μας επικοινωνία. Έτσι προβλεπόταν τότε. Ν’ απογειωθούμε, εφόσον ήταν ανάγκη, ν’ απογειωθούμε ακόμα και χωρίς ασύρματο. Ανέλαβα εγώ τις υποχρεώσεις του αρχηγού, παρότι νεαρός Ανθυποσμηναγός, και οδηγήθηκα μετά με τις οδηγίες του ραντάρ στο ανατολικό Αιγαίο. Υπήρχαν διάφορα ίχνη σε διάφορα ύψη, πολλά τουρκικά αεροπλάνα, και η κατεύθυνση μου ήταν από το ραντάρ μια να ανεβαίνω, μια να κατεβαίνω, προκειμένου να συναντήσω κάποιον τουρκικό Σχηματισμό. Ξαφνικά, κι ενώ μου είχαν δώσει πορεία προς βόρειο-ανατολάς, συναντήθηκα με δύο αεροσκάφη F-102 τουρκικά και, αφού τα αναγνώρισα, θεώρησα ότι τελείωσε η αποστολή μου, έτσι ήταν και οι εντολές άλλωστε. Όμως, προς στιγμήν, σκέφτηκα ότι έπρεπε να ακολουθήσω αυτούς, να δω δηλαδή τι θα κάνουν. Και πράγματι διαπίστωσα ότι είχαν στρέψει επάνω μας, προκειμένου να μας «βάλλουνε μπροστά», όπως λέμε, και να μας ρίξουν όπλα. Εγώ αμύνθηκα, με τον συνάδελφό μου δεν είχα καμία επαφή. Εκείνος πετούσε πολύ πιο ψηλά από μένα και παρακολουθούσε την όλη κατάσταση. Εφόσον λοιπόν, εμπλακήκαμε, ανέφερα στο ραντάρ ότι έχουμε εμπλακεί με τους Τούρκους, και στη συνέχεια μου λένε «Πρόσεχε!». Eγώ πρόσεχα, προφανώς, για να μη με καταρρίψουν. Ο συνάδελφος είδε ότι εξαπέλυσαν και βλήματα εναντίον μου, χωρίς όμως να γίνουν ούτε από μένα αντιληπτά, αλλά φυσικά δεν βρήκαν και τον στόχο τους, διότι ήμουν εν αμύνη, με κλειστή στροφή και με μεγάλα g, μεγάλες επιταχύνσεις. Εκείνος λοιπόν μπήκε -δεν τον είχαν δει οι Τούρκοι-, μπήκε από πίσω τους, έβαλε τους διακόπτες του οπλισμού του σε θέση on και, χωρίς να περιμένει λίγο να ζεσταθούν τα όπλα του, εξαπέλυσε το ένα βλήμα από τα δύο που είχε, το οποίο όμως δεν πέτυχε τον στόχο του. Στη συνέχεια όμως -και η καθυστέρηση αυτή- ζεστάθηκε το άλλο βλήμα και έτσι εξαπέλυσε το δεύτερο βλήμα, το οποίο βρήκε τον στόχο του, βρήκε το αεροπλάνο, δηλαδή, το τούρκικο και το κατέρριψε. Ο συνάδελφός του -του Ζεύγους δηλαδή, του τουρκικού Ζεύγους- μετά από αυτή την πανωλεθρία που πάθανε, έχασε τον προσανατολισμό του. Περιστρεφόταν γύρω από το Αιγαίο, πήρε κατεύθυνση δυτική -λένε ότι έφτασε και μέχρι την Κόρινθο- και στη συνέχεια επέστρεψε -κατάλαβε πού ήταν- και επέστρεψε πίσω, όμως έμεινε από καύσιμα και προσγειώθηκε σ’ έναν δρόμο της Τουρκίας. Αναγκαστική προσγείωση, όπου και τσακίστηκε το αεροπλάνο, και αυτός τραυματίστηκε βαριά και λίγο αργότερα πέθανε. Κλείσ’ το λιγάκι.

Άνοιξέ το.

Συνεχίστε.

Όπως είναι φυσικό, εγώ ανησυχούσα για τον συνάδελφό μου, διότι είδα ένα πάφλασμα στη θάλασσα, θεωρώντας ότι έπεσε κάποιο αντικείμενο, προφανώς αεροπλάνο, και νόμιζα ότι ήταν ο συνάδελφός μου, επειδή δεν τον είχα δει, δεν τον είχα ξανακούσει. Πήρα, λοιπόν, πορεία δυτική, επιστρέφοντας στο αεροδρόμιο με τις οδηγίες του ραντάρ, και παράλληλα έψαχνα [00:05:00]να βρω τον συνάδελφό μου, ο οποίος μου έδινε κάποιες πορείες και κάποια ίχνη, που έβλεπε το ραντάρ, δυστυχώς όμως δεν κατάφερα να τον εντοπίσω, διότι κι ο καιρός ήταν… δεν ήταν τόσο καλή η ορατότητα, με αποτέλεσμα, περνούσε η ώρα, κι εγώ επέστρεφα στο αεροδρόμιο. Προσγειώθηκα, λοιπόν, στο αεροδρόμιο της Αγχιάλου, και κατά την προσγείωση είδα τον συνάδελφό μου να έρχεται κι αυτός για προσγείωση. Τον περίμενα, στο τέλος του διαδρόμου, προσγειώθηκε κι αυτός και είδα έτσι με -πώς να το πω, μου διαφεύγει η λέξη τώρα- έκπληξη ότι του λείπαν τα όπλα του! Οπότε κατάλαβα ότι κάτι κακό είχε συμβεί στον αέρα. Στη συνέχεια πήγαμε στους χώρους στάθμευσης, κατεβήκαμε από τ’ αεροπλάνα, μας περίμεναν εκεί οι επιτελείς της μονάδος, είπαμε δυο λόγια, αλλά στη συνέχεια μάς πήραν και πήγαμε κατευθείαν για να δώσουμε την αναφορά μας κανονικά στον Διοικητή και στους άλλους επιτελείς, το τι ακριβώς συνέβη. Αυτό, εν ολίγοις, είναι το αποτέλεσμα αυτής της πτήσης κατά τη διάρκεια του Κυπριακού το 1974, όπου ενώ αντιμετωπίζαμε κατάσταση ειρηνικής περιόδου, η Ελλάδα με την Τουρκία, συνέβη αυτό το περιστατικό, το οποίο κατέληξε στην πτώση και των δύο αεροσκαφών της τουρκικής αεροπορίας. Μετά βρεθήκαμε με τον συνάδελφό μου, είπαμε τι έγινε, πώς έγινε κι όλα αυτά τα πράγματα, και καταλάβαμε ότι η θέση που πήρε ο αρχηγός του Σχηματισμού, ήταν η ενδεδειγμένη προκειμένου να προστατευτεί ο ίδιος και να προστατεύσει και εμένα. Ποτέ δεν θα έκανε μια επιχείρηση εναντίον των Τούρκων, αν δεν έβλεπε ότι είχαν εξαμβολίσει βλήματα εναντίον μου! Άλλωστε αυτό προέβλεπε και η διαδικασία. Όταν είσαι εν αμύνη έχεις το δικαίωμα να βάλλεις, χωρίς να πάρεις άδεια από κανέναν. Να βάλλεις κατά του εχθρού μ’ οποιοδήποτε αποτέλεσμα θα είχε εκείνη την ώρα. Κλείσ’ το.

Άνοιξέ το. Μετά απ’ αυτό το περιστατικό, μας πήγανε -κυρίως τον αρχηγό του Σχηματισμού- στη Λάρισα στο αρχηγείο για να δώσει κατάθεση. Αυτό που πρέπει να αναφέρω είναι ότι ουδείς μάς συνεχάρη γι’ αυτό που έγινε, και πολύ περισσότερο δεν ενεγράφη στα μητρώα μας ότι είχαμε αυτό το περιστατικό και είχε αυτό το αποτέλεσμα. Αργότερα, όταν υπηρετούσα στο ΝΑΤΟ, κι ενώ ήταν γνωστό το περιστατικό στον ελληνικό χώρο, οι Τούρκοι είχανε δώσει στοιχεία περί της κατάρρευσης δύο ελληνικών αεροσκαφών και αναφέρονταν στο ίδιο περιστατικό. Με αποτέλεσμα, ενώ υπηρετούσα στο ΝΑΤΟ, στη Νεάπολη της Ιταλίας, και ενώ είναι μικτά τα επιτελεία εκεί, ένας Τούρκος συνάδελφός μου θέλοντας να αναφερθεί στο γεγονός, και να με προσβάλει κατά κάποιον τρόπο ότι μας κατέρριψε, χωρίς να ξέρει ότι εγώ ήμουνα μέσα στον Σχηματισμό αυτόν, είπε ότι «Ναι, έγινε το ’74, καταρρίψαμε δύο ελληνικά αεροπλάνα» και τα λοιπά. Με αποτέλεσμα, του απάντησα ότι «Μοιάζω με φάντασμα; Γιατί εγώ ήμουνα αυτός του ελληνικού Σχηματισμού!». Οπότε αποτραβήχτηκε, ντράπηκε πάρα πολύ και, βέβαια αργότερα γίναμε και φίλοι, διότι υπηρετούσαμε στο ίδιο γραφείο, στο ίδιο δωμάτιο. Στο ίδιο γραφείο και εντάξει τα βρήκαμε κατά κάποιον τρόπο. Μάλιστα, τελευταία, έψαχνε να με βρει, αφού φύγαμε από ‘κει, αφού αποστρατευτήκαμε, και εκείνος κι εγώ, έψαχνε να με βρει και με βρήκε μέσω ενός άλλου συναδέλφου, που συνυπηρετούσε κι αυτός μ’ εκείνον, και ήθελε να αναπτύξουμε σχέσεις και τα λοιπά, αλλά εγώ το απέφυγα διότι δεν θεώρησα ότι είναι σωστό μετά από τόσα χρόνια να αναπτύξω σχέση μ’ έναν Τούρκο συνάδελφο, ο οποίος… τέλος πάντων κι αυτός τη δουλειά του έκανε. Λοιπόν, αυτά έχω να σου πω εγώ.

Να σας κάνω μερικές ερωτήσεις.

Ναι.

Αυτό που είπατε τώρα, γιατί δεν το θεωρήσατε σωστό, να έχετε πάλι επαφές μαζί του, παρ’ όλο που είναι Τούρκος; Δηλαδή τι είν’ αυτό που σας κράτησε πίσω;

Να σου πω, δεν ήθελα διότι είμαι οικογενειάρχης, έχω παιδιά, έχω εγγόνια και δεν ήθελα, διότι συνεχίζεται αυτή η κατάσταση, [00:10:00]η εχθρική αντιμετώπιση της Τουρκίας προς την Ελλάδα, και δεν ήθελα να έχουμε έτσι περαιτέρω επαφές, για λόγους ασφάλειας, για δικούς μου λόγους, τέλος πάντων. Χωρίς να έχω τίποτα με τον άνθρωπο, διότι κι αυτός τη δουλειά του έκανε κι εγώ τη δουλειά μου έκανα.

Βασικά, την ώρα πριν πετάξετε, εσείς πού βρισκόσασταν εκείνη τη στιγμή; Ότανε πήρατε την εντολή ότι πρέπει να απογειωθείτε για να πάτε-

Ναι, από νωρίς το πρωί με το πρώτο φως -διότι τα αεροσκάφη μας ήταν Αναχαίτισης Ημέρας- ήμασταν μέσα στα αεροπλάνα, δεμένοι των δύο λεπτών! Δηλαδή από την στιγμή που θα παίρναμε την εντολή, σε δύο λεπτά έπρεπε να είμαστε στον αέρα. Αφού μας έδωσαν την εντολή λοιπόν, βάλαμε μπροστά τ’ αεροπλάνα και φύγαμε. Και με τη συχνότητα του ραντάρ ήρθαμε σ’ επαφή και μας οδηγούσαν αυτοί. Πού θα πάμε, πώς θα αντιμετωπίσουμε, πού θα βρούμε τον αντίπαλο, προκειμένου να τον αναχαιτίσουμε όμως ειρηνικά, επαναλαμβάνω! Διότι δεν είχαμε εμείς κηρύξει πόλεμο, ούτε αυτοί προς εμάς, άρα θεωρούσαμε ότι είναι μία ειρηνική περίοδος και ότι ήταν μία κανονική αναχαίτιση, προκειμένου να δούμε ποιος είναι αυτός ο οποίος παραβιάζει τα σύνορά μας και μπήκε μέσα στον χώρο μας.

Και πόσο δύσκολο ήτανε για να μην έχετε μεταξύ σας επικοινωνία τα αεροσκάφη;

Φοβερά δύσκολο! Πάρα πολύ δύσκολο, θα έλεγα, διότι σ’ αυτές τις στιγμές ο ένας στηρίζει τον άλλον, του δίνει οδηγίες, βλέπει πού είναι ο εχθρός, του λέει «Κάνε αυτό», εκείνος προς εμένα κι εγώ προς αυτόν, παίρνουμε θέσεις ανάλογες, προκειμένου να βρεθούμε στην ώρα βολής, εναντίον τού εχθρού, μέχρι να λήξει αυτή η υπόθεση. Αφού όμως αυτοί επέλεξαν να μας αναχαιτίσουν και να μας καταρρίψουν -διότι αυτόν το σκοπό είχανε-, ήταν άτυχοι κι εγώ τυχερός, που αντελήφθην εγκαίρως τις προθέσεις τους, με αποτέλεσμα να αποφύγω εγώ τα πυρά τους και ο συνάδελφός μου να τους καταρρίψει, όπως θα έπρεπε κι όπως προβλεπόταν στις κανονικές διαδικασίες αμύνης.

Και το γεγονός ότι ήσασταν πολύ νεαρός σε ηλικία, σας-

Πάρα πολύ!

Σας επηρέασε αυτό εκείνη την ώρα;

Εκείνη την ώρα, δεν σκέφτεσαι τέτοια πράγματα. Σκέφτεσαι πώς θα αντιμετωπίσεις τον εχθρό. Στη συνέχεια συνειδητοποίησα τι γινόταν. Και μάλιστα ήμουνα τόσο νεαρός που, σας λέω, μόλις είχα βγει ετοιμοπόλεμος, που σημαίνει ότι από ‘κει και πέρα θα άρχιζα να μπορώ να κάνω αναχαιτίσεις στον εχθρό. Πάντα όμως με τη συνδρομή και τη βοήθεια του αρχηγού του Σχηματισμού.

Και ότανε είδατε, αντικρίσατε τα τουρκικά, η πρώτη σας σκέψη ποια ήτανε;

Η πρώτη μου σκέψη ήταν να αναφέρω στο ραντάρ ότι συναντήθηκα με δύο τουρκικά F-102, έτσι προβλεπόταν, να δώσω την αναφορά μου ώστε να ξέρουν κι αυτοί περί τίνος πρόκειται. Χωρίς βέβαια, να έχω σκεφτεί ότι θα εμπλακώ σε μια αερομαχία, η οποία εν τέλει κατέληξε σε αερομαχία, και λόγω των ικανοτήτων του αεροπλάνου μου και λόγω και πιθανώς και των δικών μου ικανοτήτων κατάφερα να αποφύγω τις βολές τους.

Και μόλις είδατε τον παφλασμό που είπατε στη θάλασσα, εκεί τι σκεφτήκατε; Ότι είναι το Ζεύγος σας ή κάποιο τούρκικο;

Εκεί σκέφτηκα ότι είναι συνάδελφός μου, δεν πήγε το μυαλό μου δηλαδή ότι μπορεί να έχει καταρρίψει ο συνάδελφός μου τον Τούρκο. Και γι’ αυτό ανησυχούσα πάρα πολύ μέχρι τη στιγμή που τον είδα να έρχεται κι αυτός για προσγείωση.

Καταρχάς, πώς σταματήσατε μετά και επιστρέψατε; Πώς πήρατε την εντολή ότι πρέπει να ξαναγυρίσετε στη βάση;

Ναι, το ραντάρ έχει τον έλεγχο των αεροσκαφών που πετούν και έχει και την εικόνα του τι γίνεται γύρω. Αφού τελείωσε λοιπόν η αναχαίτιση, πήρα εντολή να επιστρέψω στη βάση μου. Κι αυτό έκανα, προσπαθώντας πάντοτε να βρω τον συνάδελφό μου να τον αναχαιτίσω, κατά κάποιο τρόπο, να τον δω και να πιαστούμε Σχηματισμό να γυρίσουμε πίσω, το οποίο πράγματι δεν κατέστη δυνατόν, διότι σας είπα ότι η ημέρα ήταν δύσκολη, η ορατότητα ήταν πολύ χαμηλή, και εκείνος πετούσε σε άλλο ύψος, εγώ σε άλλο ύψος, οπότε ήταν δύσκολο να βρεθούμε. Εκείνος δεν είχε, βέβαια, τον ασύρματο για να πάρει οδηγίες να συναντήσει εμένα ώστε να συναντηθούμε και οι δύο, μ’ αποτέλεσμα καταλήξαμε και οι δύο στο αεροδρόμιο.

Ότανε προσγειωθήκατε στο αεροδρόμιο και μέχρι να δείτε τον συνάδελφό σας να επιστρέφει, ποια ήταν τα συναισθήματά σας [00:15:00]εκείνη τη στιγμή; Τι νιώσατε, τι σκεφτόσασταν;

Εκεί ανακουφίστηκα πραγματικά και χάρηκα τόσο πολύ που αυτό που είδα στη θάλασσα δεν ήταν ο συνάδελφός μου, υπέθεσα ότι προφανώς θα ήταν κάποιος άλλος ή ενδεχομένως κι ο αντίπαλος. Η χαρά μου ήταν απερίγραπτη όντως και οι συνάδελφοι και φίλοι και λοιπά μας υποδέχτηκαν, είχαν ακούσει, είχαν μάθει περίπου για το περιστατικό και μας υποδέχτηκαν με χαρά και με χειροκροτήματα, θα έλεγα.

Και όλη αυτή η αερομαχία δεν είναι γνωστή. Για ποιο λόγο θεωρείτε εσείς ότι έμεινε έτσι άγνωστη, σκεπασμένη, θα μπορούσα να πω;

Αυτή έμεινε άγνωστη γιατί η Ελλάδα δεν ήθελε να προκαλεί την Τουρκία εκείνη την εποχή. Αργότερα, αυτό έγινε γνωστό στον ελληνικό χώρο, όταν αποστρατευτήκαμε. Ο συνάδελφός μου αποστρατεύτηκε, πάρα πολύ νωρίς, σαν Αντισμήναρχος κι εγώ σαν Ταξίαρχος. Αυτό που σας έλεγα προηγουμένως, ότι δεν αναγνωρίστηκε τίποτα από όλο αυτό το θέμα, και τα κριτήρια ήταν πολιτικά για την αντιμετώπισή μας, χωρίς βέβαια να είμαστε και υπόλογοι σ’ αυτό, δηλαδή οι αεροπόροι κάνουν τη δουλειά τους. Ούτε με τα κόμματα είναι σε επαφή ούτε με τα πολιτικά έχουν ασχοληθεί. Όμως την εποχή εκείνη, όταν δεν ήσουνα εγγεγραμμένος κάπου, θεωρούσουν αντίπαλος πολιτικά.

Σας έχει πικράνει το ότι δεν είναι γνωστή αυτή η αερομαχία; Γιατί ουσιαστικά στα μάτια των Ελλήνων όλες οι μάχες είναι ηρωΐκές και είναι ήρωες αυτοί που ‘χουν κάνει-

Ναι, αυτό έγινε γνωστό αργότερα. Βέβαια η αποστρατεία μας, κι ενώ και ο συνάδελφός μου ήταν πάρα πολύ καλός αεροπόρος και αξιωματικός, εγώ και στη σειρά μου ήμουνα πολύ μπροστά, ήμουνα τέταρτος στη σειρά μου -στη σειρά αρχαιότητος- και πάντα στην Αεροπορία και στον Στρατό κρίνονται με τη σειρά αρχαιότητος. Έτσι λοιπόν οι αρχαίοι κρίνονται νωρίτερα από τους πιο παλιούς, από τους πιο λιγότερο αρχαίους στη σειρά. Γι’ αυτό και μας παίρνει η μπάλα και -πώς το λένε- αποστρατευόμαστε νωρίτερα από τον τελευταίο να φανταστείτε.

Σε τι ηλικία αποστρατευτήκατε;

Στα 48 μου χρόνια, με 29 χρόνια υπηρεσίας.

Ήταν κάτι που περιμένατε να πάρετε πλέον, να φύγετε από το σώμα ή-

Όχι, δεν το περίμενα, ειλικρινά δεν το περίμενα. Αλλά, σας είπα, ότι οι λόγοι είναι αυτοί που σας ανέφερα προηγουμένως και δεν κοιτάνε ούτε τον φάκελό σου, ούτε ποιος είσαι, ούτε τι έχεις κάνει στην Αεροπορία, ούτε τι έχεις προσφέρει, ούτε το πόσο ικανός είσαι. Κοιτάνε μονάχα ποιος είσαι, πού ανήκεις -αν ανήκεις- και αν είσαι με την κυβέρνηση καλώς, δεν είσαι με την κυβέρνηση, παίρνεις τον δρόμο του σπιτιού.

Έχουν πάρα πολύ ενδιαφέρον όλα αυτά. Στο ΝΑΤΟ πώς βρεθήκατε, πώς υπηρετήσατε εκεί πέρα;

Στο ΝΑΤΟ επιλεγόμαστε, όταν είμαστε στον βαθμό του Αντισμηνάρχου, επιλεγόμαστε με τη γλώσσα και με τα προσόντα μας. Και βέβαια μας επιλέγει η ηγεσία του και μας στέλνει, προκειμένου να εκπροσωπήσουμε τη χώρα μας, στο μικτό επιτελείο του ΝΑΤΟ, που εκεί ανήκουμε. Έτσι λοιπόν επελέγην κι εγώ και πήγα στο ΝΑΤΟ, έκατσα δύο χρόνια, προσέφερα τις υπηρεσίες μου εκεί, και επέστρεψα πάλι στην Αεροπορία.

Είπατε ότι εκείνη την περίοδο, που έγινε η επιστράτευση το ‘74, είχατε οικογένεια.

Ναι.

Την ώρα της αερομαχίας σκεφτόσασταν «Τι μπορεί να γίνει πίσω η οικογένειά μου, αν πάθω κάτι εγώ;».

Εγώ ήμουνα, όπως σας είπα, φρεσκοπαντρεμένος και η γυναίκα μου ήταν έγκυος στο πρώτο μας παιδί. Εκείνη την ώρα δεν σκέφτεσαι τέτοια πράγματα. Εκείνη την ώρα σκέφτεσαι πώς θα κάνεις καλά τη δουλειά σου, πώς θα αντιμετωπίσεις τον εχθρό. Δεν σου περνάνε απ’ το μυαλό δηλαδή οικογένειες, παιδιά, μάνα, πατέρας, αδέλφια και λοιπά. Κοιτάς να κάνεις όσο το δυνατόν καλύτερα τη δουλειά σου. Αργότερα τα σκέφτεσαι αυτά.

Οι αρχηγοί σας σάς έκαναν επίπληξη για το γεγονός ότι καταρρίψατε ένα τούρκικο αεροσκάφος;

Όχι, δεν μας έγινε επίπληξη κι ούτε γράφτηκε τίποτα στα χαρτιά μας, κάποια τιμωρία, αν ρωτάτε αυτό. Προφανώς ήμασταν εν αμύνη και είχαμε το δικαίωμα να κάνουμε αυτό που κάναμε. Θεωρώ όμως ότι η ηγεσία θα έπρεπε να μας είχε προφυλάξει. [00:20:00]Δηλαδή θα έπρεπε να μας πει ότι «Κοιτάξτε, πάτε για αναχαίτιση πραγματική, να είστε προετοιμασμένοι, να έχετε τους διακόπτες σας, τα όπλα σας έτοιμα, ούτως ώστε αν χρειαστεί, να έχετε τη δυνατότητα να βάλλετε!». Αυτό δεν είχε συμβεί και γι’ αυτό βρεθήκαμε και προ απροόπτου. Εγώ, δηλαδή, δεν είχα βάλει τα όπλα μου on, εγώ κοιτούσα πώς θα ανταπεξέλθω στην αναχαίτιση και στην αερομαχία που ενεπλάκην.

Ο λόγος που δεν βάλατε τα όπλα σας σε on ήταν επειδή δεν είχατε την εντολή;

Είναι επειδή κάναμε μία αναχαίτιση ειρηνικής περιόδου κι όχι πολεμικής περιόδου. Πολεμικής περιόδου τα όπλα σου τα ‘χεις on από το έδαφος ή τουλάχιστον αμέσως μετά την απογείωση για να είσαι έτοιμος, ανά πάσα στιγμή, ό,τι συμβεί να ανταπεξέλθεις.

Η αντίδραση στο ΝΑΤΟ σ’ αυτόν τον Τούρκο... αρχηγό; Δεν ξέρω τι ήτανε.

Συνάδελφος.

Στον συνάδελφό σας, τον Τούρκο, η αντίδρασή του μόλις του είπατε ότι «Ήμουν εγώ αυτόν που λέτε ότι έχετε καταρρίψει» ποια ήτανε;

Σας είπα ότι ντροπιάστηκε πάρα πολύ, έσκυψε το κεφάλι και δεν είπε κουβέντα. Αργότερα βέβαια το ξεπεράσαμε, μιλώντας και ασχολούμενοι με τα καθήκοντά μας εκεί και όχι πλέον με το ιστορικό αυτό.

Η αγάπη σας για τα αεροπλάνα ξεκίνησε… δηλαδή πριν αποφασίσετε να πάρετε την απόφαση, επειδή βλέπατε τα αεροπλάνα, και είπατε ότι θέλετε να γίνετε αεροπόρος. Όμως πόσο εύκολο ήτανε να αποφασίσετε να ξεκινήσετε, να το πραγματοποιήσετε το όνειρό σας;

Εγώ ήμουνα ένα χωριατόπαιδο, δεν είχα ιδέα ούτε από αεροπλάνα ούτε από αυτοκίνητα, θα ‘λεγα. Γιατί εδώ ακόμα δεν είχαν έρθει τ’ αυτοκίνητα στο χωριό μας. Περνώντας όμως τ’ αεροπλάνα από την περιοχή, ενώ πετούσαν, μου καρφώθηκε η ιδέα -ότι μου άρεσε πολύ δηλαδή αυτό που είδα- και σκέφτηκα από τότε ότι «Εγώ θέλω να γίνω σαν κι αυτούς, θέλω να γίνω αεροπόρος!». Στη συνέχεια όμως, όταν τελείωσα το Γυμνάσιο και ήρθε η εποχή να δώσω εξετάσεις, οι γονείς μου δεν υπέγραφαν. Έπρεπε να πάρω τη συγκατάθεση των γονέων μου να πάω στη Πολεμική Αεροπορία για Ιπτάμενος. Και δεν υπογράφανε, με αποτέλεσμα πήγα όταν ενηλικιώθηκα. Πήγα στα 21 μου χρόνια, γιατί υπέγραψα μόνος μου τότε. Φοβόνταν οι γονείς μου δηλαδή να με στείλουνε, να μ’ αφήσουν να πάω στην Πολεμική Αεροπορία και να πετάω.

Και η αντίδραση των γονιών σας μετά απ’ αυτό το περιστατικό ποια ήτανε; Δεν συνέχιζαν να φοβούνται περισσότερο;

Όχι, αυτοί δεν το πήραν καν είδηση, αυτό το γεγονός. Στη συνέχεια, εγώ περνούσα από δω και η μάνα μου έβγαινε στη βεράντα και σταυροκοπιότανε για το παιδί της να μην πάθει τίποτα. Ήξερε ότι είμαι εγώ αυτός που περνάει και έκανε τάματα στην Αγία Παρασκευή, στην εκκλησία μας.

Και όταν βάλατε εσείς την υπογραφή, όταν ενηλικιωθήκατε στα 21, εκεί η αντίδραση ποια ήτανε;

Α, δεν είχαν να πουν τίποτα, γιατί εγώ το αποφάσισα, εγώ το συνέχισα. Δεν τους έπεφτε λόγος πλέον. Εντάξει, είπανε «Γιατί παιδί μου το κάνεις αυτό;» και τα λοιπά, λέω «Αυτό μ’ αρέσει, αυτό θα κάνω».

Και όλη η πορεία μετά το περιστατικό αυτό με την αερομαχία, μέχρι να βγείτε στη σύνταξη, πώς ήτανε η πορεία σας στο σώμα;

Η πορεία μου ήταν ευχάριστη, γιατί μου άρεσε το αεροπλάνο. Οι πτήσεις ήταν μέσα μου, ήτανε στο υποσυνείδητό μου, στο ένστικτό μου δηλαδή, και με ευχαρίστηση πετούσα. Ούτε φοβήθηκα ποτέ, ούτε… Και δεν είχα και ποτέ ατύχημα, εδώ που τα λέμε, διότι θεωρώ ότι ήμουν ένας καλός αεροπόρος. Είχα αντίληψη σ’ αυτό που έκανα και μάλιστα προστάτευα -αφού μεγάλωσα-, προστάτευα και τους κατωτέρους από μένα. Τους έδινα τις σωστές οδηγίες, τους πρόσεχα στις πτήσεις και δεν είχα ποτέ ούτε ατύχημα εγώ ούτε κανένας άλλος που συνόδευα εγώ.

Χρειάστηκε από τότε ξανά να κάνετε κάποια αναχαίτιση, έστω ειρηνική;

Πολλές φορές έκανα αναχαίτιση, μέχρι που μεγάλωσα κι έγινα Υποδιοικητής και Διοικητής σε Μοίρα αναχαίτισης. Σε Μονάδα αναχαίτισης, είχα πάρα πολλές αναχαιτίσεις και μάλιστα οι Τούρκοι συχνά έμπαιναν στο Αιγαίο κι έπρεπε να τους αναχαιτίζουμε, και η Μοίρα μου και οι άλλες πολεμικές Μοίρες που είχαν τον ίδιο ρόλο. Πάντα ειρηνικά όμως και χωρίς… Βέβαια εξελίσσονταν σε αερομαχίες -εικονικές αερομαχίες- αλλά χωρίς να χρησιμοποιούμε όπλα και τέτοια πράγματα, ούτε [00:25:00]εμείς ούτε αυτοί.

Και πόσο εύκολο είναι για κάποιον να πετάει; Δηλαδή πόσο εύκολα... πρέπει να έχει ψυχραιμία την ώρα της πτήσης;

Δεν είμαστε όλοι γεννημένοι γι’ αεροπόροι! Ένα ποσοστό μεγάλο των Ικάρων κόβεται στην εκπαίδευση στη Σχολή Ικάρων. Εμείς μπήκαμε ενενήντα πέντε άτομα, στο πρώτο έτος, και αποφοιτήσαμε πενήντα πέντε. Οι άλλοι κοπήκαν στον δρόμο, είτε γιατί δεν είχαν την ικανότητα να πετάξουν είτε γιατί τους πείραζε -ξέρω γω- είχαν ιλίγγους, είχαν διάφορα πράγματα. Συνήθως ένα πενήντα τοις εκατό κόβεται στη Σχολή Ικάρων και προχωρούν οι υπόλοιποι.

Και η αίσθηση του να πετάς πώς είναι;

Ε, είναι απερίγραπτο, το γεγονός είναι απερίγραπτο! Αισθάνεσαι ελευθερία, αισθάνεσαι ότι κυριαρχείς στον αέρα, στον ουρανό. Τα βλέπεις όλα αφ’ υψηλού, που λέμε. Είναι κάτι μαγικό! Δεν περιγράφεται, μόνο αυτοί που το ζουν μπορούν να το καταλάβουν.

Σας λείπει να πετάτε;

Ακόμα τώρα μου λείπει. Μετά από 25 χρόνια της αποστρατείας μου, διότι πετούσα μέχρι την τελευταία στιγμή και, ως Διοικητής Πολεμικής Μονάδας, πετούσα κανονικά τον τύπο της Μονάδας. Μου λείπει πάρα πολύ αλλά αυτή είναι η εξέλιξη.

Αυτό το πιο έντονο από όλη αυτήν την εμπειρία σας, απ’ αυτό το γεγονός που έχετε περιγράψει, ποιο είναι αυτό που, όταν το σκέφτεστε συχνά, είναι το πρώτο που σας έρχεται στο μυαλό; Από όλη αυτήν την εμπειρία και της αερομαχίας και όλων των χρόνων σας που ήσασταν Ιπτάμενος;

Ναι, πάντα από θέσεις ευθύνης συμβούλευα τους διοικούμενους να είναι προσεκτικοί, να παίρνουν όλα τα μέτρα ασφαλείας. Το αεροπλάνο δεν χαρίζεται. Ένα σφάλμα σε σκοτώνει. Πρέπει πάντα να γνωρίζεις το αεροπλάνο, να αισθάνεσαι ότι κάθεσαι στο κάθισμα του αεροπλάνου -όπως και στο αυτοκίνητο άλλωστε- και ότι πρέπει να βλέπεις μπροστά, να βλέπεις μίλια μπροστά τι θα σου συμβεί αλλά και μέσα στο αεροπλάνο. Όλες οι διαδικασίες αντιμετωπίζονται, αρκεί να γνωρίζεις τη λειτουργία τους. Τώρα έκτακτα περιστατικά πάντα συμβαίνουν, μια βλάβη, μια αυτή, που δεν αποκαθίσταται. Αυτή είναι, όμως... το τελευταίο που έχεις να κάνεις είναι να το εγκαταλείψεις για να γλιτώσεις το κεφάλι σου. Έτσι κι αλλιώς δεν σώζεται το αεροπλάνο, παρότι αξίζει πάρα πολλά χρήματα και είναι περιουσία του κράτους.

Θεωρείτε ότι αν αυτό το γεγονός της αερομαχίας γινόταν, όταν ήσασταν λίγο μεγαλύτερος σε ηλικία, με τα χρόνια που είχατε μετά εμπειρία, θ’ αντιδρούσατε διαφορετικά;

Σίγουρα θα αντιδρούσα διαφορετικά. Η εμπειρία είναι πάντα το κάτι παραπάνω. Δεν… αποκτάται με κόπο, δηλαδή, και πάντα προλαμβάνεις πράγματα, τα οποία σαν μικρός δεν τα ‘χεις σκεφτεί. Βέβαια, πρέπει να είσαι προετοιμασμένος πάντα γι' αυτό που κάνεις, γι’ αυτό που θα σου συμβεί. Ακόμα και στην ειρηνική περίοδο πρέπει να είσαι έτοιμος ν’ αντιμετωπίσεις μια αντίδραση του αντιπάλου, η οποία είναι μη αναμενόμενη, και κει πρέπει να ‘σαι ψύχραιμος, πρέπει να είσαι έτοιμος ν’ αντιμετωπίσεις αυτήν την κατάσταση.

Η έντονη μνήμη απ’ αυτήν την αερομαχία, που σας έρχεται στο μυαλό πρώτα, όταν τη περιγράφετε, ποιο κομμάτι είναι της αερομαχίας;

Δεν ξεχνιέται αυτό. Δεν ξεχνιέται, γιατί είναι κάτι πρωτόγνωρο, και είναι απ’ αυτά που μπορεί να μη ξανασυμβούν στη καριέρα ενός αεροπόρου. Πάντα σκέφτεσαι «Τι έκανα, τι θα ‘πρεπε να ‘χω κάνει, τι έκανα λάθος, αν έκανα λάθος, ίσως αλλιώς αντιμετώπιζα τα πράγματα». Αλλά το συμπέρασμα είναι ότι ανταπεξήλθαμε σ’ αυτήν την κατάσταση επιτυχώς, παρότι ήταν μη αναμενόμενη.

Θα σας πάω λίγο πίσω, που είπατε ότι δεν είχατε μεταξύ σας, το Ζεύγος, δεν είχατε επικοινωνία. Την ώρα εκείνη που ήσασταν στον αέρα, πώς μπορούσατε να καταλάβετε τι πρέπει να κάνετε, και εσείς και ο συνάδελφός σας, να αντιμετωπίσετε τον εχθρό; Πώς ήταν η συνεννόηση;

Δεν υπήρχε συνεννόηση. Εγώ δεν μπορούσα να κάνω κάτι διαφορετικό, διότι ο συνάδελφός μου πετούσε πολύ ψηλότερα [00:30:00]και πίσω από μένα και ήταν αδύνατο να τον βλέπω. Εκείνος με παρακολουθούσε. Αυτό που έπρεπε να κάνω εγώ ήταν να συνεχίζω με τις οδηγίες του ραντάρ, να εκτελώ τις εντολές που έχω πάρει, και, παρότι τους είπα ότι έχω εμπλακεί και τα λοιπά, δεν πήρα καμία οδηγία προκειμένου να ανταπεξέλθω στην κατάσταση, στην επικίνδυνη κατάσταση που βρεθήκαμε. Ό,τι έκανα, το ‘κανα μόνος μου και πάντα ο αεροπόρος το κάνει μόνος του, δεν περιμένει από κανέναν βοήθεια δηλαδή.

Το να πηγαίνετε εσείς μπροστά ήταν εντολή που είχε δοθεί από πριν;

Έτσι προβλέπεται, όταν ο ένας του Σχηματισμού δεν έχει επικοινωνία με το έδαφος ή με το ραντάρ ή με τον πύργο ελέγχου, αναλαμβάνει ο άλλος, παρότι δεν είναι εξουσιοδοτημένος αρχηγός Σχηματισμού. Έτσι πρέπει να κάνει.

Και γιατί δεν είχατε, όχι το ραντάρ -πώς συνεννοείστε μέσα στο αεροπλάνο- τον ασύρματο δεν έχετε;

Ναι.

Ναι, γιατί δεν υπήρχε ασύρματος μέσα στο-

Ε, προφανώς μια βλάβη του ασυρμάτου του αρχηγού του Σχηματισμού δεν του επέτρεπε να έχει επικοινωνία. Δεν μπορεί ν’ αποκατασταθεί αυτή η βλάβη εκείνη τη στιγμή, πρέπει ν’ αντικατασταθεί ο ασύρματος. Δεν υπήρχε χρόνος. Έπρεπε να φύγουμε να κάνουμε τη δουλειά μας.

Μάλιστα. Να δω μερικές ερωτήσεις, αν τις έχουμε απαντήσει όλες. Ναι, αυτήν την ιστορία την αφηγείστε συχνά στους συγγενείς σας, σε φίλους, σε γνωστούς;

Την έχω πει πάρα πολλές φορές ακόμη και στα μέσα ενημέρωσης. Μ’ ενοχλούνε δηλαδή για να δώσω αυτήν τη συνέντευξη και την έχω δώσει, παρότι ο συνάδελφός μου δεν δίνει πότε συνεντεύξεις τέτοιες, είναι άνθρωπος άλλου χαρακτήρα. Όμως είμαστε φίλοι από τότε, επικοινωνούμε πολύ τακτικά και θυμόμαστε λίγο αυτήν την κατάσταση.

Σας ενοχλεί ότι σας ενοχλούνε συνέχεια να λέτε αυτήν την ιστορία;

Ε, από κάποια στιγμή και μετά ναι. Την έχουμε πει τόσες πολλές φορές που έχουμε βαρεθεί πλέον. Δεν είμαστε και της προβολής άνθρωποι, δεν έχουμε δηλαδή… δεν θέλουμε να ακουγόμαστε γι’ αυτά που έχουμε κάνει ή που δεν έχουμε κάνει. Λίγο βαρετό.

Θεωρείτε ότι πλέον είναι κάτι «ασήμαντο», που δεν θα -επειδή έχουν περάσει πολλά χρόνια- που δεν θα έπρεπε να σας ενοχλούνε συνέχεια γι’ αυτό να το λέτε;

Το θυμούνται κάθε φορά που υπάρχει το γεγονός εκείνο, δηλαδή το Κυπριακό, η σχέση μας με την Τουρκία. Το θυμούνται και θέλουν να θυμούνται τι είχε γίνει τότε. Βέβαια αυτά έχουνε γραφεί τόσες πολλές φορές και σε τόσα μέσα και σε τόσες συνεντεύξεις και τα λοιπά, που ε, είναι λίγο βαρετό πλέον τώρα. Έχουν περάσει πάρα πολλά χρόνια τώρα, κοντά σαράντα τόσα χρόνια.

Την ημέρα τη θυμάστε που έγινε, ποια ήτανε;

Πάρα πολύ καλά! 22α Ιουλίου του 1974.

Και θυμάστε και την ώρα ακόμα;

Ναι, περίπου ήταν 11 το πρωί.

Σας έχει χαραχτεί στη μνήμη.

Ε, ναι, δεν ξεχνιέται. Σας λέω, αυτά είναι περιστατικά που δεν ξεχνιούνται, όπως και άλλα περιστατικά που συμβαίνουν στον αέρα, μια βλάβη, μια ανώμαλη κατάσταση, αυτά δεν ξεχνιούνται ποτέ.

Σας έχει τύχει κάποια βλάβη;

Πολλές φορές, βλάβες που αντιμετωπίστηκαν. Ξέρω γω, στο F-5 δυο φορές μου χάλασε ο ένας κινητήρας, ας πούμε. Προσγειώθηκα με τον έναν κινητήρα. Μπορούσε το αεροπλάνο να το κάνει και με καλούς χειρισμούς προσγειώνεσαι. Όταν έχεις όμως έναν κινητήρα, τότε είναι δύσκολο, δηλαδή έναν κινητήρα. Υπάρχουν αεροπλάνα που είναι μονοκινητήρια. Βέβαια, αυτά χαλάνε δυσκολότερα.

Και η ψυχραιμία σας εκείνη τη στιγμή πώς είναι;

Είναι φυσιολογική. Άμα χάσεις τη ψυχραιμία σου, χάνεις τα πάντα. Η ψυχραιμία είναι το παν. Η αντιμετώπιση της καταστάσεως, εκείνη τη στιγμή, όπως προβλέπεται απ’ τις διαδικασίες του αεροπλάνου, πρέπει να τα γνωρίζει αυτά ο κάθε αεροπόρος.

Έχετε φοβηθεί ποτέ στην πορεία σας;

Όχι ποτέ, ποτέ! Ποτέ δεν φοβήθηκα το αεροπλάνο, ποτέ δεν φοβήθηκα καταστάσεις που συνέβησαν, είτε σε άσχημο καιρό, είτε μες στα σύννεφα, είτε σε νυχτερινές πτήσεις, γιατί εμείς πετάγαμε με κάθε καιρό. Ειδικά στο δεύτερο αεροπλάνο που πετούσα, το Mirage, ήταν παντός καιρού και πετούσαμε με όλους τους καιρούς, με όλα τα σύννεφα, με όλες τις βροχές, με όλες τις καταιγίδες, με τα πάντα!

Τι αεροπλάνο πετούσατε το ‘74 στην αερομαχία;

Το ‘74 ήταν το F-5. Δικινητήριο αεροπλάνο, Αναχαίτισης Ημέρας, δεν είχε ραντάρ, δεν είχε τίποτα. Όλα τα ‘κανες με το μάτι, [00:35:00]δηλαδή οπτικά. Έβλεπες τον αντίπαλο, σε οδηγούσε το ραντάρ και τον αναγνώριζες και έκανες την αναχαίτιση ή ό,τι χρειαζόταν να κάνεις. Το Mirage όμως ήταν πιο προηγμένο αεροπλάνο. Είχε ραντάρ, είχε αυτόματο πιλότο, είχε άλλες ευκολίες, πιο καλό αεροπλάνο, ήταν διαφορετικό πολύ από το F-5. Το F-5 όμως ήταν ένα αεροπλάνο μπιμπελό. Ήταν αεροπλάνο που έτσι σε καταλάμβανε πλήρως.

Γιατί, τι το ιδιαίτερο είχε;

Γιατί ήταν ωραίο αεροπλάνο, είχε καλές επιδόσεις, ήταν υπερηχητικό κι αυτό. Ναι, και πολύ ευέλικτο, πάρα πολύ ευέλικτο. Όπως και το Mirage, βέβαια.

Πόσα είδη μαχητικών έχετε πετάξει;

Εγώ έχω πετάξει μαχητικά μόνο αυτά τα δύο. Έχω πετάξει εκπαιδευτικά αεροπλάνα, γιατί είχα την τύχη να είμαι και στην εκπαίδευση, όπου έβγαλα αρκετές σειρές αεροπόρων, μαθητών αεροπόρων, οι οποίοι στη συνέχεια πήγαν στις Πολεμικές Μοίρες και σταδιοδρόμησαν εκεί.

Από τα δύο αυτά που έχετε πετάξει, τα μαχητικά, ποιο ήταν το αγαπημένο σας; Το Mirage ή το F-5;

Δεν τα ξεχωρίζω. Δεν τα ξεχωρίζω. Και τα δυο ήταν αγαπημένα μου αεροπλάνα, γιατί και με τα δύο ανταπεξήλθα σε όλες τις καταστάσεις που αντιμετώπισα. Το αεροπλάνο το αγαπάς. Το αγαπάς γι’ αυτό που είναι, γιατί το ξέρεις, γιατί σου κάνει τα χατίρια, γιατί του κάνεις τα χατίρια, γιατί πορεύεσαι μ’ αυτό, γίνεσαι ένα. Δένεσαι με το αεροπλάνο.

Ο κάθε πιλότος έχει, ας πούμε, το δικό του αεροσκάφος ή αλλάζει;

Όχι, όχι τ’ αεροπλάνα είναι ίδια. Του ίδιου τύπου αεροπλάνα είναι όλα ίδια. Όποιο και να πετάξεις, συμπεριφέρεται κατά τον ίδιο τρόπο. Αυτό που ήθελα να σας πω είναι ότι τα πετούσαμε, τα μονοθέσια αεροπλάνα βασικά, έτσι; Δεν υπήρχε άλλος πιλότος μέσα. Γι’ αυτό και έχεις όλη την ευθύνη του αεροπλάνου και του διπλανού σου, εφόσον είσαι αρχηγός του Σχηματισμού.

Ο αρχηγός του Σχηματισμού ποια είναι η ευθύνη του;

Είναι ο πιο έμπειρος βασικά και για να φτάσεις να γίνεις αρχηγός Σχηματισμού Ζεύγους, στη συνέχεια Τετράδος, μετά Οκτάδος και μετά Μοίρας είναι θέμα εμπειρίας και βαθμού και τα λοιπά. Πρέπει να περάσεις πολλά στάδια για να φτάσεις σ’ αυτό το σημείο να μπορείς να ελέγχεις δηλαδή ένα Σχηματισμό μιας Μοίρας, που μπορεί να πετάνε 20, 25 αεροπλάνα, ξέρω γω, δίπλα σου.

Και εκεί η ευθύνη, άμα πάει κάτι λάθος, ποια είναι;

Η ευθύνη είναι πάντα του αρχηγού. Γι’ αυτό ο αρχηγός πρέπει να έχει και την εμπειρία και τη δεξιότητα και να μπορεί να ελέγχει όλον τον Σχηματισμό, σε κάθε πρόβλημα που παρουσιάζεται.

Είπατε πριν ότι με το Mirage πετάγατε είτε με καλό καιρό είτε με κακό. Ποια είναι η δυσκολία το να πετάτε σε άσχημο καιρό; Ποια είναι η δυσκολία εκεί πέρα;

Η δυσκολία είναι μεγάλη και εκεί χρειάζεται εμπειρία. Δεν βλέπεις έξω. Πετάς με τα όργανα του αεροπλάνου, με τον τεχνητό ορίζοντα, και με τα άλλα όργανα, τα οποία σου δείχνουν πού είσαι, πού πρέπει να πας κι όλα αυτά τα πράγματα. Και βέβαια πάντα και με τη βοήθεια του ραντάρ. Μπορεί να πάθεις διάφορες παραισθήσεις μέχρι και vertigo, που λέμε, που σημαίνει ότι δεν εμπιστεύεσαι τα όργανά σου, δεν εμπιστεύεσαι τον τεχνητό ορίζοντα και σ’ αυτήν την κατάσταση, αν δεν εμπιστευτείς τον τεχνητό ορίζοντα, είσαι τελειωμένος.

Ο τεχνητός ορίζοντας τι είναι ακριβώς;

Είναι αυτός που σου δείχνει τη στάση σου στον αέρα. Αν είσαι οριζόντιος, αν έχεις κλίση, αν ανεβαίνεις, αν κατεβαίνεις. Ναι, είναι ένα όργανο, το οποίο είναι το βασικό όργανο, που ελέγχει κανείς όταν πετάει. Συν τα άλλα όργανα βέβαια, η ταχύτητά σου, η άνοδος, η κάθοδος, το υψόμετρο, όλα αυτά τα πράγματα.

Το F-5 δεν μπορεί να πετάξει σε άσχημο καιρό;

Δεν μπορεί να πετάξει, πρώτον γιατί δεν έχει αυτόματο πιλότο να τον χρησιμοποιήσεις σε μια δύσκολη στιγμή, δεν έχει ραντάρ. Δεν μπορείς ν’ αναχαιτήσεις δηλαδή μες στα σύννεφα αντίπαλο, [00:40:00]όταν δεν βλέπεις τίποτα, όταν δεν τον βλέπεις. Γι’ αυτό και δεν πετάει. Μπορεί να πετάξει μες στα σύννεφα ν’ ανεβεί, να κατεβεί, αλλά χωρίς να κάνει όμως αποστολή αναχαίτισης μες στα σύννεφα. Ενώ το Mirage μπορεί να φτάσει και μέχρι βολή πυροβόλων, χωρίς να βλέπει τον αντίπαλο.

Είπατε ότι είχατε γίνει και εκπαιδευτής;

Ναι, ναι.

Εκεί πέρα ποιες ήταν οι απαιτήσεις, πώς νιώσατε… Βασικά πάψατε να πετάτε τα μαχητικά, όσο ήσασταν πιλότος; Δηλαδή αλλάξατε πόστο;

Ναι, ακριβώς. Η εκπαίδευση είναι εκπαίδευση, αποστολή είναι να εκπαιδεύσεις τους νεοτέρους, δηλαδή τους μαθητάς για να προχωρήσουν κι αυτοί στη σταδιοδρομία τους, στην καριέρα τους. Πάντα και σ’ αυτά τα αεροπλάνα, γιατί ήτανε διθέσια μεν, αλλά ήταν κι αυτά, γινόνταν πολεμικά αεροπλάνα, αν χρειαζόταν -βομβαρδισμού κυρίως-, υπήρχε μία δευτερεύουσα αποστολή. Κύρια αποστολή είναι η εκπαίδευση, δευτερεύουσα αποστολή -σε πόλεμο δηλαδή- φορτωνόνταν κι αυτά με βόμβες και ρουκέτες και λοιπά, και μπορούσες να κάνεις αποστολές εγγύς υποστήριξης για τον Στρατό ή να χτυπήσεις πλοία ή να χτυπήσεις διάφορους στόχους, αλλά ελαφρύτερα αεροπλάνα αυτά.

Εκεί πέρα οι απαιτήσεις, όσο ήσασταν εκπαιδευτής; Νιώσατε μια ανακούφιση που πλέον δεν ήσασταν στα μαχητικά και να είσαστε συνέχεια σ’ επιφυλακή;

Εντάξει, το πρόγραμμα ήταν πρόγραμμα εκεί πέρα, εκεί ήταν πρόγραμμα εκπαίδευσης. Πετούσες το πρόγραμμά σου και στη συνέχεια πήγαινες στο σπίτι σου και την επόμενη ημέρα ξανά το ίδιο. Βέβαια είχε και θεωρητική εκπαίδευση, έπρεπε να εκπαιδεύσεις τους Ικάρους, σε όλα τα αντικείμενα της πτήσεως, και να παρακολουθείς την εξέλιξή τους, και όλα αυτά τα πράγματα. Αλλά ήταν το πρόγραμμα καλύτερο από την Πολεμική Μοίρα. Η Πολεμική Μοίρα δεν ήξερες πότε θα πας και πότε θα βγεις έξω να πας να δεις την οικογένειά σου. Σήμερα είχε νυχτερινές, ξέρω γω, θα καθόσουνα μέχρι τις δώδεκα η ώρα να πετάς τη νύχτα. Την επομένη ημέρα ήσουνα σ’ επιφυλακή, πάλι δεν μπορούσες να βγεις. Οπότε, καταλαβαίνεις, δυο με τρεις φορές την εβδομάδα πηγαίναμε στο σπίτι μας. Ειδικά τα αεροπλάνα αναχαίτισης, οι Μοίρες Αναχαίτισης.

Αυτό πόσο σας στοίχισε προσωπικά;

Ε, ναι, προσωπική ζωή δεν μπορείς να έχεις σ’ αυτά, γιατί πρέπει να ‘σαι μετρημένος, να είσαι πάντα έτοιμος, δεν μπορείς να πιείς, δεν μπορείς να ξενυχτήσεις. Την ημέρα που θα πας για δουλειά ή που είσαι σ’ επιφυλακή πρέπει να είσαι ακέραιος και τα readiness που λέμε εμείς, σ’ επιφυλακή κρατάει 24 ώρες. Aναλαμβάνεις το μεσημέρι και τελειώνεις την άλλη μέρα το μεσημέρι, όλη νύχτα είσαι σ’ επιφυλακή!

Τις ημέρες που δεν ήσασταν σε επιφυλακή και ήσασταν σε άδεια, αν μπορώ να το πω-

Όχι, δεν έχει άδεια εκεί. Πετάς, εκπαίδευση στην Πολεμική Μοίρα, δηλαδή ασκήσεις εκπαίδευσης λέγονται αυτές. Δεν κάνεις επιχειρήσεις αλλά πετάς, γιατί πρέπει να συμπληρώσεις ένα πρόγραμμα, πρέπει να είσαι πάντα ετοιμοπόλεμος, να έχεις κάνει όλες τις ασκήσεις. Άλλη άσκηση σήμερα, άλλη άσκηση αύριο. Καθημερινά είχε πτήσεις, πέρα από τις επιφυλακές και όλα αυτά.

Δεν υπήρχε δηλαδή μέρα ξεκούρασης ποτέ; Να καθίσετε μια μέρα, έστω;

Υπήρχε το Σαββατοκύριακο, εφόσον δεν ήσουνα επιφυλακή. Συνήθως λίγα Σαββατοκύριακα ήταν ελεύθερα για μας. Δηλαδή τα δύο Σαββατοκύριακα ήταν σίγουρα επιφυλακή. Χώρια οι ασκήσεις, χώρια οι αξιολογήσεις, επιθεωρήσεις κι όλα αυτά τα πράγματα. Είναι συνεχής δουλειά στην Αεροπορία, δεν ησυχάζεις ποτέ.

Πάρα πολύ ωραία. Νομίζω ότι μπορούμε να ολοκληρώσουμε τη συζήτησή μας. Έχετε κάτι άλλο που θα θέλατε να προσθέσετε;

Όχι, θέλω να σ’ ευχαριστήσω μόνο, που είχες την υπομονή να με ακούσεις.

Εγώ ευχαριστώ.

Και να μάθεις και μερικά πράγματα, τα οποία σου ήταν άγνωστα φαντάζομαι.

Ναι, αρκετά από αυτά ήταν άγνωστα. Μια τελευταία ερώτηση, τα πρώτα συναισθήματα, ότανε πλέον φύγατε μόνιμα από την Πολεμική Αεροπορία, ποια ήταν το πρώτο διάστημα, πώς ήτανε για εσάς;

Για μας είναι συνήθως «έξω απ’ τα νερά μας» που λέμε, δηλαδή φεύγεις από το πρόγραμμα και μέχρι να συνηθίσεις αυτό το πράγμα είσαι έτσι «χαμένος στο διάστημα». Πρέπει να περάσει κάποιος καιρός, ώστε να αντιληφθείς ότι τελείωσε η αποστολή [00:45:00]σου κι ότι πλέον πρέπει να είσαι με την οικογένειά σου. Πρέπει ν’ ασχοληθείς με άλλα πράγματα γιατί κανονικά εμείς φεύγουμε και νέοι, σας λέω 48 χρονών, άλλη μια καριέρα θα μπορούσα να κάνω.

Και τι βρήκατε να κάνετε μετά μέχρι να συνηθίσετε τέλος πάντων σ’ αυτήν;

Ασχολήθηκα λίγο με τον τουρισμό, αργότερα έγινα και Δήμαρχος εδώ, όπως θα γνωρίζεις εσύ, και τώρα ασχολούμαι με το ξενοδοχείο των παιδιών εδώ. Το κρατάω έτσι σε εγρήγορση, χωρίς αμοιβή πάντα.

Και η ημερομηνία γέννησής σας, πότε γεννηθήκατε;

Το 1947, 15 Ιανουαρίου. Είμαι γραμμένος όμως 1η Μαρτίου του 1947, γιατί είχε χιόνι τότε και δεν μπορούσε να πάει ο πατέρας μου να με γράψει στην Καστανιά, στο διπλανό χωριό, που ήταν και η έδρα της κοινότητας. Γράφτηκα σαράντα πέντε μέρες αργότερα.

Μάλιστα.

Ναι.

Ωραία, ευχαριστώ πάρα πολύ.

Και εγώ σ’ ευχαριστώ Χριστίνα μου, να ‘σαι καλά.

Κι εγώ για τον χρόνο σας, πραγματικά.

Και καλή σταδιοδρομία να έχεις.

Ευχαριστώ.