[00:00:00]Ονομάζομαι Βασίλης Αναστασίου, είμαι ερευνητής για το Istorima στην περιοχή της Καβάλας, είναι Δευτέρα 17 Ιανουαρίου, έχω απέναντί μου τον κύριο Ευθύμη Ευθυμιάδη και θα ξεκινήσουμε την κουβέντα μας. Κύριε Ευθύμη, θέλω να ξεκινήσουμε, έτσι, μερικά πράγματα για εσάς από τα εισαγωγικά.

Ναι, ακούω.

Πού γεννηθήκατε; Πότε γεννηθήκατε;

Εγώ γεννήθηκα το 1960 εδώ, στην Καβάλα, είμαι κάτοικος Καβάλας. Μετά το... μάλλον, πριν το στρατιωτικό μου, τελείωσα σχολή οικονομικής φύσης στη Θεσσαλονίκη, με την οποία δεν ασχολήθηκα καθόλου, ούτε με τα οικονομικά μου ούτε τα λογιστικά μου. Δημιούργησα κάποιες επιχειρήσεις, κάποια ανοίγματα σε διάφορους... στο χώρο της εστίασης, στο χώρο της μουσικής, στο χώρο... αλλά τελικά με κέρδισε η ζωγραφική που είχα κλίση από μικρό παιδί και ειδικά το θέμα της αγιογραφίας. Την αγιογραφία τη σπούδασα στο Άγιο Όρος, εκεί δηλαδή υπήρξαν οι πρώτοι μου δάσκαλοι. Δεν έμενα καθόλου στο... δεν έμεινα στο Άγιο Όρος σε διάρκεια δηλαδή, αλλά ήταν... πάνω από τέσσερις πέντε μέρες δεν έμεινα ποτέ, αλλά ήταν συνεχές το πήγαινε-έλα. Οπότε έδειχνα την πρόοδό μου, με διορθώνανε, ακύρωνα κάποια πράγματα, επικροτούσα κάποια άλλα που με μαθαίνανε, και μετά με τα χρόνια της χρήσης και της εμπειρίας έφτασα εδώ, σε αυτό το σημείο σήμερα, να έχω ένα κατάστημα το οποίο κάνει αγιογραφίες είτε σε τοιχογραφία στυλ, σε εκκλησίες δηλαδή, με σκαλωσιές και τα λοιπά, είτε στη φορητή εικόνα την οποίαν αγοράζει κάποιος είτε για να κάνει το τάμα του, ας πούμε το δώρο σε μιαν εκκλησιά, είτε για να κάνει δώρο σε κάποιο σπίτι που ανοίγει πρόσφατα, σε κάποιο κατάστημα με τα εγκαίνιά του, ή κάποιο δώρο σε ονομαστική εορτή.

Κύριε Ευθύμη, εσείς σε ποια ηλικία ανακαλύψατε ότι έχετε κάποιες... ένα ταλέντο, κάποιες καλλιτεχνικές ανησυχίες;

Από μικρός, από πολύ μικρός.

Θυμάστε, έτσι, με τι καταπιανόσασταν;

Από πολύ μικρός, θυμάμαι από πολύ μικρός ότι είχα τις κατακτήσεις μου στα κορίτσια του δημοτικού, που ενώ δεν μπορούσαν να ζωγραφίσουν κάτι που μας έβαζε ο δάσκαλος ή η δασκάλα, ερχόταν πριν ξεκινήσει το σχολείο και στα τετράδια που υπήρχαν τότε, που ήτανε μισά με γραμμές και μισά με ένα κενό, ζωγράφιζα το θέμα που ζητούσε ο δάσκαλος και είχα την εύνοιά τους, ας υποτεθεί... την παιδική ας πούμε, στους παιδικούς πλατωνικούς έρωτες. Από μικρός επομένως είχα κλίση στη ζωγραφική. Μετά, και στο στρατό δηλαδή είχα κερδίσει ένα σωρό άδειες τιμητικές γιατί ζωγράφιζα στη λέσχη αξιωματικών, στη λέσχη οπλιτών με διάφορα... Με αεροπλάνα, γιατί ήμουν στην αεροπορία, με πιλότους, έτσι, με τις κάσκες τους με τα... και διάφορα τοπία στους χώρους ψυχαγωγίας και τα λοιπά. Μάλιστα είχα βγάλει το πρώτο μου αυτοκίνητο από τη ζωγραφική. Βέβαια, εντάξει, δεν μιλάμε για αυτοκίνητο μεγάλων αξιώσεων, διακόσιες χιλιάδες το είχα πάρει τότε, δραχμές, αλλά δεν παύουν να ήμουνα φαντάρος και να κερδίσω αυτό το αυτοκινητάκι με τις οικονομίες που μάζευα από τη ζωγραφική.

Δεν ήταν και λίγο, δεν ήταν κι άσχημο.

Εντάξει, όχι.

Εσείς σε όλη αυτή τη διάρκεια είχατε πάει σε κάποια σχολή ή ήσασταν αυτοδίδακτος τελείως;

Βασικά ήμουν αυτοδίδακτος, όχι όμως ότι δεν πήρα και κάποια μαθήματα, άλλωστε αυτό το πτυχίο που σου δείχνω είναι Σχολής Καλών Τεχνών, που τότε υπήρχε μόνο στην Αθήνα. Το βλέπεις εκείνο, το ξεθωριασμένο; Εκείνο ήτανε το δελτίο συμμετοχής μου στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Που ήτανε το Μετσόβιο δηλαδή Πολυτεχνείο, ναι. Στο οποίο έμεινα για μισή μονάδα, δεν πέρασα, δεν πέρασα, έμεινα για μισή μονάδα. Αλλά εν πάση περιπτώσει, η κλίση υπήρχε, η αγάπη υπήρχε, δεν είχα πάρει κάποια μαθήματα φροντιστηρίου, γιατί αυτά δεν είναι κάτι όπως δίνεις εξετάσεις, διαβάζεις φυσική, διαβάζεις μαθηματικά, ξέρω γω, ιστορία και τα λοιπά. Εδώ είναι προσωπικές οι εκτιμήσεις του καθενός καθηγητού, οπότε... Ας πούμε, σε βάζαν ένα τσαλακωμένο χαρτί με κλήρωση σε αμφιθεατρικό σχήμα και όπως το βλέπεις από τη δική σου πλευρά, πώς θα το κάνεις πιο πιστά. Μετρούσανε και φευγάτες ιδέες για κάποιους, γι’ αυτό σου λέω ήταν τελείως προσωπικό το κριτήριο. Εν πάση περιπτώσει, δεν έπ[00:05:00]ιασα εγώ το όριο που χρειαζότανε και εν πάση περιπτώσει, μου έμεινε εκείνο σαν τέτοιο... Μετά πέρασα οικονομικές σχολές και τα λοιπά. Κάπου ξεχάστηκε το όνειρο να περάσω κάπου, αλλά δεν μου εξατμίστηκε η όρεξη και η διάθεση...

Δεν πέρασε.

Ναι, αυτό δεν πέρασε ούτε και πιστεύω ότι θα περάσει καμιά φορά, αφού και τώρα βλέπω την ικανοποίηση που παίρνω όταν γίνεται ένα καλό έργο, όταν έχω μια επιτυχία σε αυτό που αναλαμβάνω να κάνω. Και μάλιστα υπάρχει και ένας πόνος όταν το δίνω, παρ’ όλη την οικονομική μου απολαβή η οποία με βοηθάει να ζήσω την οικογένειά μου, να σπουδάσω τα παιδιά μου και τα λοιπά. Ένα τσίμπημα ότι φεύγει από τα χέρια μου, είναι σαν να κόβεις ένα κομμάτι από το χέρι σου, ένα κομμάτι από το πόδι σου, αυτό το πράγμα ισχύει.

Ο αποχωρισμός είναι δύσκολος.

Ναι, όταν κάτι το θεωρείς παιδί σου και αναγκάζεσαι να το δώσεις ή να το «πουλήσεις», να το πούμε έτσι σε εισαγωγικά, όσο ψυχρός κι αν γίνεσαι, σαν έναν χειρουργό ο οποίος χειρουργεί με την ίδια ψυχρότητα που θα χειρουργούσε έναν συγγενή του, με έναν ξένο. Όσο με τα χρόνια και αν γίνεσαι έτσι, όταν ένα καλό έργο το οποίο έβαλες ψυχή και αυτό αναγκάζεσαι να το δώσεις για να επιβιώσεις, αισθάνεσαι και κάπως περίεργα.

Να σας ρωτήσω στην οικογένειά σας, σε εσάς, υπήρχε μέσα κάποια άλλη καλλιτεχνική φλέβα, υπήρχανε κάποιος που να έχει κάποιο καλλιτεχνικό ταλέντο;

Ο πατέρας μου και η μάνα μου τραγουδούσανε. Αυτό πέρασε και σε μένα και φυσικά επειδή είμαι και μουσικός δηλαδή παίζω κιθάρα, φυσαρμόνικα, μπαγλαμά, δουλεύω και σαν επαγγελματίας δηλαδή. Γιατί είπαμε, δυο παιδιά, το ένα στα Γιάννενα, το άλλο στη Θεσσαλονίκη, έτσι εύκολα δεν τα σπουδάζεις, μόνο με την αγιογραφία, εν πάση περιπτώσει. Εκτός από αυτό, σαν ζωγραφική, σαν κάτι έτσι χειρωνακτικό, δεν υπήρχε να πούμε.

Οπότε οι γονείς σας είπατε τραγουδούσαν; Ήταν εκεί...

Μόνο. Με την ζωγραφική, με τα εικαστικά δηλαδή δεν είχαν καμιά σχέση.

Να ρωτήσω οι γονείς σας τι δουλειά κάνανε;

Η μάνα μου ήτανε καπνεργάτρια σαν εργασία, γιατί τότε στην Καβάλα υπήρχε το καπνεργατικό κίνημα, όλος ο κόσμος δηλαδή πέρασε απ’ τα καπνομάγαζα, στα χρόνια της δόξας της Καβάλας. Ο πατέρας μου ήταν στα πρώτα χρόνια της τέχνης του τσαγκάρης και μετά σε αυτό το χώρο που είμαστε εδώ, είχε καφενείο, ήταν καφετζής.

Εσείς είπατε αργότερα, μετά το στρατό, ασχοληθήκατε με την αγιογραφία.

Επαγγελματικά.

Επαγγελματικά.

Επαγγελματικά.

Πριν, εσείς...

Πιο μπροστά φυσικά έκανα τα μαθήματά μου, φυσικά δεν είχα αξίωση με αυτά που μάθαινα, δηλαδή με τις... Πώς να το πούμε;

Τεχνικές;

Α, μπράβο. Δεν είχα αξίωση να πουληθούν εκείνα που έκανα, άλλωστε ήτανε εκγυμνάσεις, ας πούμε, ήταν εκγύμναση πάνω στο θέμα. Όταν άρχισα να αισθάνομαι ότι αυτό που φτιάχνω έφτασε σε κάποιο επίπεδο, σε κάποιο σημείο που τέλος πάντων μπορούσε, είχε αξιώσεις, μπορούσε να σταθεί σε μια εκκλησία, σε ένα σπίτι, από εκεί και πέρα, θες και με λίγο θράσος με λίγο θάρρος, όπως νομίζεις πάρ’ το, ξεκίνησε αυτό. Μετά αναγκαστικά με τα χρόνια έρχεται και η καταξίωση, γιατί όσα έργα και να κάνεις, που μπορεί να τα βλέπω τώρα και να γελάω με την τότε ικανότητα, μετά από λίγα χρόνια σίγουρα έρχεται κάτι το οποίο έχει την αξία του.

Εσείς τότε όταν... πριν ακόμα πάτε στο Άγιο Όρος που είπατε...

Ναι.

Πάλι φτιάχνατε... Πηγαίνατε τα...

Ζωγραφική.

Ζωγραφική ήταν;

Μόνο ζωγραφική. Άλλωστε στο Άγιο Όρος εγώ όταν πήγα, είχα βγάλει και το πρώτο αυτοκίνητο που σου είπα. Πήγα εκεί με τη μούρη μου ψηλά, ότι είμαι ένας καταξιωμένος ζωγράφος αφού μάζεψα τόσα λεφτά και πήρα και αυτοκίνητο και έτσι κι αλλιώς και τα λοιπά. Και εν πάση περιπτώσει, πραγματικά δεν είχα μπει στο νόημα της αγιογραφίας, μιλούσα με υπεροψία στους πατέρες εκεί και στους καλόγερους, οι οποίοι αξιοθαύμαστοι για την υπομονή τους δεν μου είπαν: «Άντε πάρε δρόμο από δω πέρα με τις ιδέες που έχεις» και τα λοιπά. Όταν κατάλαβα ότι πρ[00:10:00]έπει πραγματικά να βάλω νερό στο κρασί μου και στην υπερηφάνεια μου, ενώ το μπόι μου ήταν ενάμισι μέτρο απ’ τη γη και η μύτη μου ήτανε δεκαπέντε μέτρα, κατάλαβα, ταπεινώθηκα, είπα: «Ξεκινάω από την αρχή, delete, τα σβήνω όλα και ξεκινάω από τα πιο παιδαριώδη από αυτά που θα μου πει». Γιατί, κακά τα ψέματα, η αγιογραφία είναι υπακοή, υπακοή στον γεροντότερο, υπακοή στον εμπειρότερο και εξαιτίας αυτής της υπακοής, θα πετύχεις πράγματα. Αν φτάσεις σε σημεία μεγάλης εμπειρίας, τότε μπορείς πραγματικά να κάνεις και δικές σου εικόνες, να παίρνεις ένα εδάφιο μέσα από την Αγία Γραφή και να το παρουσιάζεις σαν παράσταση που αποκόμισες μέσα από αυτό που διάβασες. Αλλά αυτό απαιτεί μια εμπειρία απαιτεί να μην ξεφεύγεις όπως στη ζωγραφική. Στη ζωγραφική μπορείς να πεις έτσι το είδε ο καλλιτέχνης, έτσι το φαντάστηκε, έτσι το έκανε. Στην αγιογραφία δεν μπορείς να κάνεις τέτοιο πράγμα διότι υπάρχει κίνδυνος να πέσεις σε θεολογικά ατοπήματα. Κι αν πέσεις σε ένα θεολογικό ατόπημα... Να σου πω κάτι; Στα παλιά τα χρόνια την αγιογραφία την ονόμαζαν «η θεολογία των αγράμματων», γιατί η εικόνα έβγαζε μηνύματα από μέσα, έχει πολλά παραδείγματα τα οποία δεν μπορώ να σ’ τα απαριθμήσω τώρα. Ένα παράδειγμα ας πούμε είναι στην παράσταση της γέννησης του Χριστού. Η γέννηση ενός βρέφους τι είναι; Τι γεγονός είναι; Εγώ σε ρωτάω εσένα. Δε λέω του Χριστού, η γέννηση ενός βρέφους.

Ένα χαρμόσυνο.

Ένα χαρμόσυνο γεγονός, όμως στην αγιογραφία αυτό που παρουσιάζεται στον Ιωσήφ, ο οποίος είναι στραμμένος με την... έχει στραμμένη την όψη του από το βρέφος, το θείο βρέφος, και έχει την πλάτη του γυρισμένη, στέκεται σκεφτικός και στεναχωρεμένος και μιλάει με έναν βοσκό, που είναι φορεμένος με προβιές. Αυτός ο βοσκός υποτίθεται ότι είναι ο κακός λογισμός, ο κακός πειρασμός, ο διάβολος με άλλα λόγια, ο όποιος ψιθυρίζει στο αυτί του Ιωσήφ ότι η γυναίκα σου ή μάλλον όχι η γυναίκα σου, η αρραβωνιαστικιά σου, γιατί ήταν αρραβωνιασμένη η Παναγία, σε απάτησε. Ενώ εσύ δεν έκανες τίποτα, είχαν και μεγάλη διαφορά ηλικίας. Και πώς γεννήθηκε... Παρόλο που ήρθε δύο φορές Άγγελος Κυρίου και του διαβεβαίωσε ότι έτσι και έτσι θα γίνει. Βλέπεις ότι βγαίνει ένα νόημα από εκεί. Βλέποντας την εικόνα ότι είναι γυρισμένος στο βρέφος και στεναχωρεμένος βγάζει ένα... και πολλά πολλά άλλα.

Υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί δηλαδή;

Πάρα πολλοί... ο συμβολισμός είναι μέρος της αγιογραφίας. Η υπερβολή, ας πούμε, ο Άγιος Χριστοφόρος επειδή κατάγοτανε από μια φυλή κυνόμορφων, στο Άγιο Όρος τον έχουνε το κεφάλι του με κεφάλι σκύλου. Αυτό είναι υπερβολή και υπάρχουν και άλλα πολλά πράγματα στην αγιογραφία, δηλαδή με τον χρόνο παίζει η αγιογραφία, με τον χρόνο. Μπορεί να δεις ταυτόχρονα σε μία εικόνα γεγονότα τα οποία δεν υπήρξανε χρονολογικά στην ίδια περίοδο.

Αλλά στην εικόνα είναι όλα μαζί.

Στην εικόνα, ναι. Δείχνει ας πούμε στη γέννηση το βρέφους που γεννιέται, ή στην γέννηση του Ιωάννη, ας πούμε, ξέρω γω, δείχνει ότι υπάρχει μια κολυμπήθρα, και ταυτόχρονα το πλένουν το βρέφος ενώ είναι ακόμα μέσα στα σπάργανα και τα λοιπά. Ναι.

Εσείς γιατί... πώς είπατε ότι θα ασχοληθείτε με την αγιογραφία; Ποιο ήταν το...

Το έρεισμα;

Έτσι, ναι, να ασχοληθείτε.

Δεν ξέρω, ειλικρινά. Δεν ξέρω, δεν ξέρω αν ήταν από τον Θεό ή από την ανάγκη.

Σας εντυπωσίασαν, σας άρεσαν;

Αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Άλλωστε όταν άρχισα να στέκομαι στα πόδια μου λίγο, άρχισα να τρελαίνομαι με το όπου άκουγα ότι έγινε μια καινούργια εκκλησία, ξέρω γω, στην Πτολεμαΐδα, έγινε μια καινούργια εκκλησία στο Κιλκίς, στην Αλεξανδρούπολη και την αγιογραφούνε οι τάδε, ο τάδε ονομαστός, το τάδε όνομα, οι τάδε, ξέρω γω, οι Παχωμαίοι, καλόγεροι που γυρίζουν και αγιογραφουν Αμερική και Ευρώπη, Γερμανίες κι εδώ κι εκεί, έπαιρνα το αυτοκίνητο και πήγαινα και δεν λογάριαζα τίποτα. Πού θα μείνω, πόση ώρα θα μείνω, αν θα με αφήσουν να φωτογραφίσω, αν θα μου επιτρέψουν, αν θα μπορέσω να μιλήσω, να πω δύο πράγματα μαζί τους. Έχω γυρίσει πάρα πολύ, έτσι, τόπους που φτιαχνόταν μια καινούργια εκκλησία και οι αγιογραφοί του. Βέβαια, υπήρχε και η άνθηση τότε στην αγιογραφία, τώρα λόγω της κρίσης επόμενο είναι ότι η κρίση χτυπάει πάντα τα επαγγέλματα πολιτισμού, μουσικούς, ηθοποιούς, καλλιτέχνες, αγιογράφους, ζωγράφους. Και τώρα τα πράγματα [00:15:00]σίγουρα είναι πιο συμμαζεμένα, τώρα δεν φεύγω και εγώ παρόλο που και να ακούσω ότι έγινε μια τάδε εκκλησία πρέπει να περιμένω την ευκαιρία για να πάω. Δεν ξεκινάω εξαιτίας αυτού του πράγματος για να δω και να «αρπάξω κάτι από την τέχνη», σε εισαγωγικά, αυτού που το έκανε και είναι, ξέρω γω, κάποιο όνομα να πούμε, όπως είναι ο Τσιάντας, όπως είναι ο Βάσσος, όπως είναι πολλοί μες στην Ελλάδα, ο Καρχιμάκης, πολλοί, πολλοί αγιογράφοι που τους θαυμάζω, ας πούμε ξέρω γω. Ο Κόρδης.

Αυτοί είναι εν ζωή;

Ναι, ναι.

Θέλετε να μας πείτε λίγο για την εμπειρία του Αγίου Όρους; Πώς ήταν εκεί;

Η εμπειρία του Αγίου Όρους ήρθε από έναν άνθρωπο ο οποίος ήτανε ταπεινός και τα λοιπά. Ούτε θεωρούσε τον εαυτό του δάσκαλο ούτε τίποτα, μου έλεγε, μου έδειχνε τους συνδυασμούς των χρωμάτων, μάθαινα τα πινέλα που θα χρησιμοποιήσω, τα μυστικά της δουλειάς χωρίς ο άνθρωπος... Και όταν κάποιες φορές τον απεκάλεσα δάσκαλο, «Μη μου ξαναπείς τέτοια πράγματα, δάσκαλος δεν...». Άλλωστε οι αγιογράφοι έχουν και μια φυσική ταπεινότητα, φαίνεται από την υπογραφή τους. Αν δεις πίνακες ζωγράφων γράφει από κάτω «Ευθυμιάδης», «Αντωνιάδης», ξέρω γω, στην αγιογραφία γράφει «χειρ Ευθυμιάδη» ή «διά χειρός». Δηλαδή, τι σημαίνει αυτό; Ότι δεν το έκανα εγώ, το έκανε το χέρι μου καθοδηγούμενο από το Άγιο Πνεύμα, από μια ανώτερη δύναμη, δια χειρός Ευθυμιάδη έγινε αυτό που βλέπετε. Δεν το ‘κανε ο Ευθυμιάδης δηλαδή, έγινε μέσω της χειρός του, το έκανε μια ανώτερη δύναμη.

Ωραίο. Εκεί υπήρχανε κι άλλοι σαν και σας που πήγαιναν να μαθητεύσουν;

Φαντάζομαι ότι θα υπήρχαν, τουλάχιστον στο διάστημα που ήμουνα εγώ. Μάλλον το έκανε για χάρη μου αυτός ο άνθρωπος, ο οποίος ήταν και δόκιμος κιόλα, δεν ήταν ακόμα χαρακτηρισμένος μοναχός. Ήταν πάρα πολύ καλός, βέβαια κοντά σε αυτόν με δείξαν και οι άλλοι πατέρες, οι οποίοι όντως ήτανε μοναχοί. Και από κει και πέρα, όποτε πήγαινα, πήγαινα έργα μου, τους έδειχνα την πρόοδό μου, μου διορθώνανε, μου σβήνανε κάποια πράγματα τα οποία θεωρούταν, ξέρω γω, ότι ήταν λάθος και τα λοιπά. Τα διόρθωνα εγώ τις επόμενες φορές. Όταν ξαναπήγαινα, επειδή είχα και ετήσιο αυτό το προσκλητήριο που κάνουν είναι το στιγμιαίο, εκείνη την ώρα που πας και σε κάποιους που θεωρούν ξεχωριστούς τους δίνουν το ετήσιο διαμονητήριο. Είχα το ετήσιο όποτε μπορούσα ανά πάσα ώρα και στιγμή, δεν χρειαζόταν ούτε τηλέφωνα να πάρω, ούτε να κλείσω θέση, ούτε τίποτα. Έδειχνα το χαρτί μου και έμπαινα μέσα και γινόταν εκεί το μάθημα στο πολύ γρήγορο, ας πούμε.

Εκεί τι... υπήρχε κάποια σχολή;

Όχι. Σχολή μπορεί να υπάρχει η Αθωνιάδα Σχολή η οποία εδρεύει στο Άγιο Όρος και μαθαίνω, μέσα απ’ τα μαθήματά της είναι... Εγώ ήταν τελείως άτυπο, δεν σας κρύβω ότι κάποια στιγμή, δεν λέω όνομα και χώρο και καλύβη, ξέρω γω, πήγα σε ένα τέτοιο να παρακολουθήσω αγιογραφία, και με το που αποκαλύφθηκα ότι είμαι αγιογράφος, γιατί είδα έναν Παντοκράτορα που ήταν τοποθετημένος ανάποδα. Και ενώ στην αρχή είπα ότι είμαι σιδεράς στο επάγγελμα, μετά μου ξέφυγε. Και λέω: «Αυτός ο Παντοκράτορας ανάποδα είναι!». Και μου λένε: «Πού το ξέρεις εσύ πως είναι ανάποδα;».

Ήταν στραμμένος δηλαδή σε άλλη...

Ο Παντοκράτορας πρέπει να είναι πάντα σαν συνέχεια, αν δούμε την Πλατυτέρα στο ιερό, που είναι η Παναγία με ανοιχτά τα χέρια κατά πάσαν πιθανότητα, και συνεχίσουμε την κίνηση του κεφαλιού μας προς τα πάνω πρέπει να δούμε, να δούμε τον Παντοκράτορα. Δηλαδή δεν πρέπει να είναι κόντρα τα κεφάλια τους, της Παναγίας με το τέτοιο. Αυτό ήταν έτσι που σου λέω. Ήταν τα κεφάλια ανάποδα, σαν να μαλώνουν μάνα και γιος. Ενώ πρέπει να ‘ναι... Και άλλωστε έχει και λόγο που είναι αυτό το θέμα. Δηλαδή στον ουράνιο θόλο είναι ο Παντοκράτορας, ο Χριστός, εμείς είμαστε στη γη που πατάμε οι άνθρωποι και μεσολαβητής αυτής της υπόθεσης είναι η Παναγία, η οποία ήταν άνθρωπος αλλά γέννησε τον Θεό και είναι ανάμεσά μας. Γι’ αυτό είναι και η μεσίτρια και η παρηγορήτρια δηλαδή του ανθρωπίνου είδους ας πούμε, είναι η Παναγία, που είναι ανάμεσα στη γη, εκεί που πατάμε εμείς οι θνητοί, και στον ουράνιο θόλο που είναι ο Παντοκράτορας. Και έτσι αποκαλύφ[00:20:00]θηκα, να πούμε, ότι είμαι αγιογράφος και ενώ παρατηρούσα μετά με αποκλείσαν, με βάλαν, μας βάλανε δυο-τρεις που ήμασταν εκεί... Βέβαια οι άλλοι δεν ενδιαφερόταν οι άλλοι, απλώς βλέπαν πώς ζωγράφιζαν, ας πούμε. Mας παρέπεμψαν να πάμε στην κουζίνα ή να πάμε να προσκυνήσουμε τον τάφο του πατρός Εφραίμ και τα λοιπά. Και εν πάση περιπτώσει, κατάλαβα ότι από εκεί... Σε αντίθεση με αυτό που περιγράφω. Εγώ στη Νέα Σκήτη έμαθα και οι πατέρες εκεί πάρα πολύ είχαν την καλή διάθεση να με δείξουν και να με κάνουν, βέβαια ο ένας ήταν αυτός που μου έδειξε όλα τα μυστικά, που έκανα ολοκληρωμένες εικόνες, που έκατσε πάνω από το κεφάλι μου. Οι άλλοι περιστασιακά μου δείχναν κάποιο πράγμα, να, το δάχτυλο έτσι γίνεται, το χέρι έτσι, η μύτη έτσι, το μουστάκι έτσι. Αυτά.

Και μετά βγήκατε εσείς και ξεκινήσατε να δουλεύετε επαγγελματικά;

Ήδη δούλευα επαγγελματικά, ήδη δούλευα επαγγελματικά και έβγαζα δουλειά. Απλώς εκεί πέρα ήταν το επισφράγισμα, ας πούμε.

Σε εκκλησίες έχετε δουλέψει;

Πολλές φορές, φυσικά. Αυτός εδώ ο χώρος που βλέπεις εδώ, το ταμπλό αυτό ήτανε... το οποίο το μετέφερα στο σπίτι μου τώρα, ήτανε χώρος στον οποίο είχα σκάλα μεγάλη, ανέβαινα, ξέρω γω, και έφτιαχνα αγίους σε μουσαμά τους οποίους πήγαινα και κολλούσα στις... στους τοίχους των εκκλησιών με τη σκαλωσιά και τα λοιπά. Και συμπλήρωνα, ας πούμε, τα χρώματα και τα ονόματα και τα γράμματα που χρειαζόταν.

Αυτό ήτανε πολύ ωραίο συναίσθημα να...

Έτσι ξεκίνησα φυσικά, όταν... η γιαγιά μου καημένη ήταν πάρα πολύ θρησκευτική γυναίκα και ο παππούς μου, από την πλευρά του πατέρα μου. Μάλιστα είχαν βαφτιστεί και στον Ιορδάνη ποταμό με μια κελεμπία η οποία θα ήταν και το σάβανό τους. Ήταν το σάβανό τους όταν πέθαναν. Η γιαγιά μου η καημένη ενώ ζωγράφιζα τότε, ξέρω γω, μου έλεγε: «Βρε αγόρι μου, κάνε ένα Χριστό, κάνε μια Παναγία». «Έλα ρε γιαγιά, τώρα με τους Χριστούς και τις Παναγίες», να πούμε και ξέρω γω. Στο μεταξύ κάπου και εγώ σαν εκβιαστής μικρός: «Θα σου κάνω», λέω, «ένα Χριστό, μια Παναγία, αν μου αγοράσεις μπογιές και πινέλα», και ξέρω γω. Μου αγόρασε η καημένη η γιαγιά μου. Έκανα ένα Χριστό που ενώ η καημένη εκείνη έπεφτε και προσκυνούσε και το φιλούσε την εικόνα, λες και ήταν ο ίδιος ο Θεός πραγματικά, για μένα ήταν η πιο άσχημη αγιογραφία, ήταν... Τι να πω; Δεν μπορώ να χαρακτηρίσω. Βέβαια, εντάξει, δεν το ‘κανα με σκοπό να βγει ο Κουασιμόδος ο Χριστός να πούμε, ούτε ο Τραμπάκουλας, αλλά εν πάση περιπτώσει, αυτά ήξερα και αυτά έκαμνα τότε, παιδάκι. Η γιαγιά μου η καημένη όμως, με την αίσθηση ότι ήταν ο Χριστός αυτός που έκανα, σταυροκοπιότανε και φιλούσε κι έκανε, και είχε ένα καμάρι ότι: «Ο εγγονός μου το έκανε αυτό το πράγμα. Αυτό το πράγμα για μένα, που με ρώτησες πρωτύτερα: «Τι ήταν αυτό που σε έκανε να γίνεις;». Ίσως ήταν και αυτό το πράγμα που έβλεπα. Ή και αργότερα όταν έκανα τις εικόνες μου, τις αξιώσεων πια εικόνες, και έβλεπα τον κόσμο να τις φιλάει, να τις ασπάζεται, ξέρω γω. Όχι ειδωλολατρικά, καταλαβαίνεις, όπως έχουμε τη φωτογραφία ενός παιδιού μας στο πορτοφόλι μας και τη φιλάμε, δεν φιλάμε ούτε τα βερνίκια ούτε το χαρτί, η λατρεία μας και η αγάπη μας αναγάγεται στο πρωτότυπο. Έτσι ακριβώς και με την αγιογραφία, όταν φιλάς μία εικόνα δεν φιλάς τα ξύλα και τα βερνίκια και τις μπογιές. Η λατρεία σου αναγάγεται στο πρωτότυπο. Ίσως να ‘ταν κι αυτό, ας πούμε ξέρω γω, που με επηρέασε.

Να σας ρωτήσω εσείς πότε ήρθατε... αυτό το εργαστήριο πότε δημιουργήθηκε;

Αυτό το εργαστήριο είναι από το ‘90 περίπου. Απ’ το ’90.

Εσάς η αγιογραφία, η ενασχόλησή σας με την αγιογραφία, και επαγγελματικά κιόλας σας καθιέρωσε κάπως και τον τρόπο ζωής σας;

Σίγουρο είναι. Δεν είναι τυχαίο δηλαδή το ότι εγώ ασχολούμαι και με την βυζαντινή μουσική εκτός απ’ τη μουσική την ευρωπαϊκή. Δεν είναι τυχαίο ότι τις Κυριακές πηγαίνω στον Άγιο Νικόλαο εδώ και ψέλνω, ούτε είναι τυχαίο ότι σαν άνθρωπος δεν μπορεί να... Δηλαδή πιτσιρικάς μπορεί να ήμουνα νευρικός, μπορεί στο τιμόνι πάνω να εκφραζόσουνα χυδαία, να μούτζωνες, να κακολογούσες... Τώρα όταν έχεις την αίσθηση στην πόλη σου ότι είσαι αγιογράφος και σε ξέρουνε ένα 60%, ένα 50%, δεν είναι δυνατό να διαπληκτίζεσαι με τον άλλον και να αρχίζεις τα κοσμητικά επίθετα και τα λοιπά, να πούμε. Είναι κρίμα. Δηλαδή σε γνωρίζουν άνθρωποι και από το ψαλτήρι, σε γνωρίζει ο Μητροπολίτ[00:25:00]ης, σε γνωρίζουν κάποιοι επίτροποι, από άλλες εκκλησίες, ψαλτάδες, συνάδελφοι ξέρω γω, το ένα το άλλο. Τώρα, είναι δυνατόν τώρα, ακόμα και να τρακάρεις με ένα αυτοκίνητο και να φταίει ο άλλος και να βγεις έξω και να αρχίσεις τα γαλλικά, δε γίνεται να πούμε. Αναγκαστικά, αυτό το επάγγελμα... Ή ας πούμε το επάγγελμα, γιατί επάγγελμα –βέβαια, λειτούργημα είναι– του παπά, είναι δυνατό να είναι ένας παπάς, να φοράει τα ράσα του και σε μια δεδομένη τέτοια στιγμή να πιάνεται μαλλί με μαλλί; Δε γίνεται.

Να σας κάνω πάνω σε αυτό μια ερώτηση.

Ό,τι θες.

Είχα γνωρίσει κάποτε ένα... στην ηλικία μου ένα παιδί ο οποίος είχε βγάλει την Καλών Τεχνών και ασχολιότανε με την αγιογραφία, αλλά τούτος δεν ήτανε πιστός, Δεν ήτανε της εκκλησίας.

Σε αυτό μπορούμε να πούμε τώρα ότι ήτανε...

Να σας ρωτήσω, να σας πω τώρα...

Συγγνώμη, νόμισα τελείωσες.

Μου έκανε κι εμένα απορία και το ρώτησα πώς γίνεται. Και μου λέει: «Το βλέπω καθαρά σαν καλλιτεχνικά. Ότι μ’ αρέσει πάρα πολύ αυτό το είδος της ζωγραφικής και χωρίς να πιστεύω όμως, ασχολούμαι και μ’ αρέσει πάρα πολύ». Εσείς πιστεύετε ότι μπορεί κάποιος να ασχοληθεί μ’ αυτή την τέχνη...

Γνωρίζω και ανθρώπους.

Χωρίς να έχει όμως πίστη.

Καθόλου. Καθόλου. Γνωρίζω ανθρώπους οι οποίοι μάλιστα ανήκουν και σε ακραίο αριστερό χώρο, που, ξέρεις, εκεί δεν ευνοείται η πίστη και τα λοιπά. Όταν ο άλλος το βλέπει σαν βιοπορισμό... Όμως εγώ να σου πω κάτι; Πιστεύω ότι μέσα του, και σ’ αυτόν ακόμη τον άνθρωπο, κάποιοι μηχανισμοί λειτουργούν. Δηλαδή γιατί αυτό το πράγμα δεν είναι τυχαίο; Η αγιογραφία δεν είναι τυχαία, αυτά όλα που σου είπα πρωτύτερα για τα μηνύματα, για το ένα, για το άλλο... Η επιβίωση αυτών των πραγμάτων τόσους αιώνες, τόσα χρόνια, δεν μπορεί να ήταν κάτι επιφανειακό και ξώπετσο. Όσο κι αν δεν πιστεύει, ας πούμε... Κι εγώ, μη νομίζεις, στα νεανικά μου τα χρόνια νομίζεις ότι ήμουνα, δεν έβγαινα απ’ τις εκκλησίες; Όχι. Παρόλο που η οικογένειά μου είχε, ας πούμε, παράδοση στην... στην πίστη, ας πούμε, στο να είσαι πιστός άνθρωπος. Σου είπα η γιαγιά μου, ο παππούς μου, βαφτίστηκαν στον Ιορδάνη, ήταν επίτροποι σε εκκλησιές, δεν σήκωναν κουβέντα για κάτι αντίθετο, ας πούμε, ξέρω γω, ή για κάτι παραχριστιανικό, χιλιαστές και δε συμμαζεύεται. Εν πάση περιπτώσει, στα νεανικά μου τα χρόνια, εκτός του ότι πήγαινα σαν πιτσιρικάς και κρατούσα τα...

Εξαπτέρυγα;

Τα εξαπτέρυγα. Τι συνείδηση είχα και τι σκάμπαζα; Εκεί πέρα ίσως μας έδινε και ο παππάς μια δραχμή που λέει ο λόγος και το θεωρούσαμε ότι κάναμε κάτι, σπουδαία δουλειά. Ενώ ο παπάς ήξερε τι κάνει. Ήξερε, να πούμε, ότι πηγαίνοντας έτσι-έτσι θα τη δαγκώσεις τη λαμαρίνα της πίστης. Αυτό εμένα, εντάξει, βασικά την πίστη μου την ατσάλωσε και ένα ατύχημα που είχε γίνει στο μεγάλο μου τον γιο, ο οποίος είχε βάλει το ποδαράκι του μέσα στη μηχανή, την ώρα που φεύγαμε εν κινήσει ανάμεσά μας με τη γυναίκα μου, και έβαλε το πόδι του και έκοψε το πόδι του και κρατιόταν από έναν πόντο. Και μετά αφού είχα έρθει σε επαφή με το... προηγουμένως ας πούμε, με το Άγιο Όρος και έβαλα τους πατέρες και έκαναν εκεί την σχετική Λειτουργία στο όνομα του Χρηστάκη, και όταν βγήκε από το χειρουργείο ο χειρουργός για δεύτερη φορά, ενώ την πρώτη ήταν απογοητευμένος, τη δεύτερη φορά βγήκε με ένα χαμόγελο μέχρι τα αυτιά του μετά τη λειτουργία που έγινε ας πούμε από βραδύς στο όνομα του παιδιού, εκεί η πίστη μου εκτινάχτηκε πραγματικά. Γεννιέται ο δεύτερος ο γιος μου, ο οποίος με μία σπάνια πάθηση των ποδιών, που ήταν γυρισμένα προς τα μέσα σαν τσαρούχια. Θεωρούσε δηλαδή αυτό το... για φτέρνα αυτό το εξωτερικό τέτοιο και πάλι με θαυματουργό τρόπο... Αρκεί να σας πω στον Άγιο Χαράλαμπο τώρα τα γυψάκια, αυτός με το που γεννήθηκε έτσι με τα πόδια τόσο στραβά –λέγεται ραιβοποδία η πάθησή του και ήταν τρίτου βαθμού– με το που γεννήθηκε, σε μισή ώρα μετά μπήκε σε γύψο, τα πόδια του και τα δύο. Δύο μικρά γυψάκια, έτσι τέτοια. Ούτως ώστε κάθε φορά, κάθε βδομάδα που κόβαμε εκείνα τα γυψάκια και βάζαμε καινούργια τα φέρναμε τα ποδαράκια και στην επιθυμητότερη θέση. Αυτά τα πρώτα γυψάκια που β[00:30:00]γάλαμε, είναι στο Άγιο Όρος πίσω από την εικόνα του αγίου Χαραλάμπους. Δεν θα ξεχάσω, ας πούμε, τον γέροντα που μου είπε: «Βάλ' τα πίσω από την εικόνα, σφήνωσέ τα να στηρίζουν την εικόνα και ο παππούλης», παππούλη εννοούσε τον άγιο Χαράλαμπο, «και ο παππούλης αύριο, μεθαύριο να στηρίζει το παιδί». Το παιδί τώρα είναι δευτεροετής στην Πληροφορική Θεσσαλονίκης, έπαιξε με μεγάλη επιτυχία στην ΑΕΚ Καβάλας ποδόσφαιρο, μ’ αυτά τα προβλήματα πού να το σκεφτείς, με τα πόδια γυρισμένα προς τα μέσα, να πούμε, θα παίζει ποδόσφαιρο. Και ήταν και πρώτος σκόρερ το ‘17.

Ήταν και σε καλή ομάδα.

Δε βαριέσαι. Ερασιτεχνική ομαδούλα είναι, πηγαίναμε και τους βλέπαμε να περνάει η ώρα μας.

Όλα αυτά κάπως σαν καθιέρωσαν...

Ούτε συζήτηση. Μόνο που μιλάω για αυτά με βλέπεις ότι συγκινούμαι. Το θυμικό μου δηλαδή είναι έτσι ευαισθητοποιημένο και πιστεύω ότι όλα είναι απόρροια της ενασχόλησής μου με την αγιογραφία, η οποία δεν μένει ασυγκίνητη ας πούμε και στις ιστορίες των αγίων ή στους βίους των αγίων, με το ότι έχει γίνει... Εντάξει, μπορεί κάποιος να τα ακούει και να γελάει και να λέει αυτά είναι παραμυθάκια και ξέρω γω. Όταν όμως έχεις αυτή την επιρροή είναι σίγουρο ότι δεν τα βλέπεις έτσι, τα βλέπεις λίγο πιο σοβαρά, ας πούμε.

Τώρα έτσι κάποιο πιο τεχνικό θέμα, για κάποιον που όπως κι εγώ που δεν γνωρίζω, και πολλοί δεν είναι σχετικοί με την αγιογραφία, δηλαδή μπορεί να γνωρίζουν έναν άγιο, να αναγνωρίζουν αλλά... Υπάρχουνε σχολές;

Ναι, υπάρχουν σχολές. Βεβαίως υπάρχουν σχολές.

Και εσείς πού είστε; Αυτό.

Υπάρχει η σχολή, η κρητική σχολή η οποία έχει πιο σκοτεινές όψεις, έχει πιο στενή τεχνική, έχει πιο αυστηρότητα, πιο μουντά χρώματα, τα οποία...

Οι φιγούρες είναι πιο έτσι βλοσυρές;

Οι φιγούρες μπορεί να είναι ίδιες σαν σχέδιο, αλλά είναι πιο βλοσυρές, είναι πιο σκούρα τα χρώματα, δεν έχουν πλατιά τεχνική, έχουνε στενή τεχνική. Δηλαδή τα φωτίσματα, φωτίσματα λέμε το πιο φωτεινό μέρος ας πούμε του προσώπου ή των σαρκωμάτων, οτιδήποτε, των χεριών και τα λοιπά, είναι μηδαμινά, οι ψιμυθιές δεν υπάρχουν σχεδόν. Είναι το απαύγασμα του φωτίσματος η ψυμιθιά. Είναι με σχεδόν λευκό χρώμα. Ενώ η μακεδονική σχολή είναι πιο πλατιά, δηλαδή πλατείαζει το φώτισμα του προσώπου, σβήνει περισσότερο τη σκιά ενώ το αντίθετο γίνεται με την κρητική σχολή. Τέλος πάντων, υπάρχουν εκπρόσωποι, ας πούμε ξέρω γω, της μακεδονικής σχολής όπως είναι ο Πανσέληνος ο οποίος είναι φημισμένος αγιογράφος του Αγίου Όρους και τα λοιπά. Υπάρχει όπως είναι ο Θεοφάνης ο Κρης, ας πούμε ο Κρητικός, που λέμε ήταν της κρητικής σχολής. Μετά υπάρχει και η ρωσική σχολή, η σχολή του Ρουμπλιώφ να πούμε, η οποία, ξέρω γω, ήτανε μαθητής του Θεοφάνη αλλά αυτός επέκτεινε σε άλλα... πήγε σε άλλα μονοπάτια τα οποία δεν είναι της ώρας να πούμε τόση λεπτομέρεια. Υπάρχουνε κρητικές... υπάρχουνε δηλαδή σχολές, αυτές οι τρεις σχολές, οι δύο βασικές σχολές, τα δύο ρεύματα και η τρίτη η οποία ήταν σαν παρακλάδι της μίας εκ των δύο. Εγώ θεωρώ τον εαυτό μου ότι είμαι στην μακεδονική σχολή, μου αρέσει η πλατειά τεχνική το πρόσωπο που παρόλο... να δείχνει ότι είναι βυζαντινή η τέχνη, να έχει και μία τάση προς την αναγεννησιακή, ας πούμε, ας πούμε προς την Αναγέννηση. Γιατί η Αναγέννηση δεν είναι καν αγιογραφία, είναι θρησκευτική ζωγραφική, είναι ζωγραφική. Δηλαδή ενώ στην αγιογραφία μπορείς να δεις πράγματα τα οποία αναλογικά είναι ασύμβατα, δηλαδή δεν μπορεί το κεφάλι να χωράει έντεκα φορές το σώμα. Άρα το σώμα αυτό πρέπει να πει ότι όχι γιγαντώδες, είναι κάτι... αλλά εκεί είναι και η ομορφιά, όταν δείχνεις ότι είναι σε διαφορετική διάσταση από το ανθρώπινο είδος. Είναι το είδος των αγίων. Ύσστερα τα δάχτυλα έτσι όπως είναι οσιακά κάποιες φορές, μακρύτερο από το κανονικό, το φωτοστέφανο, όλα αυτά δείχνουν τον άγιο. Δείχνουν τον άγιο που είναι διαφορετικός από τον λαϊκό, απ’ τον φυσικό άνθρωπο.

Τώρα εγώ έτσι όπως... με τις αγιογραφίες πάντως και πρέπει να είναι και αυτό μέρος της τεχνικής ενός αγιογράφου ότι πολλές φορές δεν καταλαβαίνω ποιος άγιος είναι ποιος, αλλά πρέπει να δω τα χαρακτηριστικά.

Ναι, αυτό. Αυτό μπορεί... Κοίταξε. Μπορεί να μην το καταλαβαίνε[00:35:00]ις, εγώ από εμπειρία μπορεί να το καταλάβω, μπορεί και εγώ να μην το καταλάβω. Αν είναι μία τόσο φθαρμένη, μία τόσο παλιά εικόνα και τα λοιπά, έχει κάποια σημεία από τα πρωτότυπα μπορεί να καταλάβω ότι, ξέρεις, αυτός είναι ο άγιος Νικόλαος ή από καμιά φορά από τα συμφραζόμενα. «Συμφραζόμενα» σε εισαγωγικά εννοούμε. Δηλαδή όταν θα δω έναν άγιο με το καφέ άλογο θα πω ότι είναι ο άγιος Δημήτριος, αν είναι με το άσπρο θα είναι ο άγιος Γεώργιος, βέβαια ο ένας έχει δράκο από κάτω, ο άλλος έχει άνθρωπο, το Λυαίο, αλλά εν πάση περιπτώσει. Θα υπάρξουν και κάποιοι άγιοι πραγματικά, οι οποίοι μπορούν να φορούν είτε πατριαρχικές στολές είτε στολές ιερατικές και τα λοιπά τους οποίους αν δεν έχουν κάτι χαρακτηριστικό, όπως είναι ο άγιος Χαράλαμπος με τη μακριά γενειάδα του, ο άγιος Ευθύμιος και τα λοιπά, ίσως και εγώ να μην τους γνωρίσω αν δεν μπορώ να ξεχωρίσω τα γράμματα που έχει. Δεν είναι κάτι φωτογραφικό. Εσένα τώρα άμα σε δει η φωτογραφία η μάνα σου, η αδερφή σου, δεν θα πει: «Αυτός είναι ο Βασίλης»; Με την αγιογραφία δεν μπορεί να συμβεί αυτό το πράγμα διότι δεν υπήρχαν τότε φωτογραφίες που να λένε αυτός ήταν ο τάδε άγιος, εκείνος ήταν ο τάδε άγιος. Το μόνο που μένει είναι μόνο στα χαρακτηριστικά, τα μάτια, τα φρύδια, τα οποία γίνονται με έναν τρόπο, άντρες και γυναίκες. Οι άντρες βέβαια μπορεί να έχουν μουστάκια, τα γένια τους, όταν είναι γεροντότερος είναι άσπρα τα γένια, όταν είναι νεαρότερος, εν πάση περιπτώσει, θα είναι καφέ. Και από κει και πέρα αν η ιδιότητά του, αν είναι στρατιωτικός ή ιερέας ή απλός μάρτυρας, που κυριαρχεί το κόκκινο χρώμα στους μάρτυρες και η άρνηση της ειδωλολατρίας, που δείχνει το ένα το χέρι κρατάει το σταυρό και το άλλο αρνείται, λέει όχι. Ίσως και εγώ να μην μπορέσω να το ξεχωρίσω, κάποιον. Ας πούμε τον άγιο Αντώνιο που γιορτάζει σήμερα, όπου τον δω, επειδή φοράει αυτό το τσεμπέρι, ας πούμε, στο κεφάλι του, αυτή τη μαντίλα δηλαδή, θα σου πω αυτός είναι ο άγιος Αντώνιος κατά 80%.

Ναι. Πότε εσείς λέτε ότι μία αγιογραφία, μία εικόνα, είναι καλή; Είτε τη βλέπετε είναι ενός άλλου είτε όταν εσείς κάνετε και λέτε: «Αυτή είναι καλή».

Κατάλαβα, κατάλαβα.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά δηλαδή που πρέπει να ‘χει;

Τα χαρακτηριστικά είναι καταρχάς η λεπτοδουλειά. Η λεπτοδουλειά είτε είναι κέντημα, είτε είναι ζωγραφική, είτε είναι γλυπτική και τα λοιπά ξεφεύγει από το μπαρόκ, το χοντρό καλλιτεχνικό. Πώς να σου πω; Όταν είναι λεπτοδουλειά. Όταν η πινελιά είναι σίγουρη, δεν είναι τρεμάμενη να γίνεται με αμφιβολία, δηλαδή όταν καταλαβαίνεις. Ύστερα, υπάρχει το ύφος. Το ύφος το οποίο λογικά πρέπει να είναι εκκλησιαστικό, δεν μπορεί να είναι κάτι έξαλλο. Όταν υπάρχει η λεπτομέρεια στις στολές των αγίων, τα κεντίδια, το ένα το άλλο. Όλα αυτά εδώ και σε συνδυασμό βέβαια με τα χρώματα και τα φωτίσματα των χρωμάτων στη φωτεινή πλευρά. Γιατί αν υποτεθεί μια εικόνα ή ένα ζωγραφικό κατασκεύασμα πρέπει να πάρουμε εκεί που βρίσκεται η φωτεινή πηγή, ο ήλιος ας πούμε. Η μία πλευρά θα είναι φωτισμένη, η άλλη θα είναι σκιερή. Τώρα, το πόσο καλά θα αποδώσεις αυτό το πράγμα, σου λέω, συν τη λεπτοδουλειά, δείχνει πόσο μια εικόνα είναι μελετημένη, είναι ένα έργο τέχνης, ας πούμε. Ο τρόπος που θα βάλεις το χρυσάφι επάνω, να μην έχει σημάδια, να μην έχει ψεγάδια, όσο είναι δυνατό να αποφευχθούν αυτά τα πράγματα. Εκεί δείχνει μια υψηλή... υψηλής, ας πούμε, ποιότητος τεχνική, οπότε δεν μπορεί παρά να μείνεις... Άλλωστε και ένας αδαής ακόμα όταν βλέπει μια εικόνα η οποία είναι... αστράφτει, λάμπει και από τέχνη και από... στέκεται εκστατικός όσο άσχετος και να είναι.

Εσείς εδώ στο εργαστήρι πάντως βλέπω εκτός από αγιογραφίες, εικόνες, έχετε και άλλα έργα δικά σας.

Αυτά είναι καθαρά θέμα... Μη νομίζεις ότι περπατάνε, τα έχω έτσι για να είναι γεμάτο το μαγαζί, όταν ξεκίνησα δηλαδή να δείχνω ότι υπάρχει και αυτή η πλευρά του ταλέντου μου, ότι μπορώ να αναλάβω και τέτοια, αλλά...

Κυρίως εσείς... Πώς είναι; Έρχονται, σας παραγγέλνουν έργα;

Συνήθως όσοι δεν ικανοποιηθούν κάτι από τη βιτρίνα, είτε σε μέγεθος είτε σε... έρχεται κάποιος άλλος με το κινητό του τηλέφωνο ή είδε στο ίντερνετ κάτι. Σου λέει: «Θέλω αυτό εδώ, μπορείς να μου το κάνεις;», «Ναι, μπορώ». Έρχεται κάποιος άλλος, να[00:40:00], όπως πρωτύτερα, είδες αυτό. «Θέλω να μου κάνεις αυτή την Παναγία». Άλλοι κάνουν παραγγελιές και άλλοι ικανοποιούνται με κάτι που βρίσκουν έτοιμο στη βιτρίνα και το παίρνουν είτε να το κάνουν δώρο, τέτοια, αυτά.

Εσείς είστε εδώ δουλεύετε κιόλας, εδώ είναι και το εργαστήριό σας.

Ναι, ταυτόχρονα είναι εμπορικό μαγαζί που πουλάει εικόνες τις οποίες δημιουργεί το ίδιο το κατάστημα, εδώ το εργαστήρι, ας πούμε.

Εσάς που είπατε, οι δύο σας γιοι...

Οι... ποια;

Οι δύο σας οι γιοι.

Ναι.

Τα παιδιά σας, έχουνε κάπως μεράκι να ασχοληθούν;

Ναι. Και τους δυο τα καλοκαίρια τους έμαθα. Και οι δύο ξέρουν αγιογραφία, βέβαια τώρα με όλες τις ιστορίες, με τα μαθήματα, με τα ξέρω γω... Όχι ότι ξεχνιέται. Δεν ξεχνιέται αυτό το πράγμα, είναι σαν το ποδήλατο. Μπορεί να μην το εξασκεί τώρα, οπότε δεν έχει και περισσότερη έφεση το χέρι του και τα λοιπά. Πάντως και οι δύο είχανε πολύ σταθερό χέρι. Βέβαια κάποιες φορές τους παίνευα και κάποιες φορές τους επιβράβευα κιόλας, έβαζα κάποιους φίλους μου ας πούμε, λέω: «Πάρε αυτά τα τριάντα ευρώ ας πούμε και πάνε παρήγγειλέ του μία τέτοια». Τα έβαζα εγώ τα λεφτά δηλαδή, να επιστραφούν πάλι...

Να τα... Θέλετε να τα κόψουμε αυτά να μην τα ακούσει;

Όχι, δεν έχω πρόβλημα.

Για πλάκα το λέω.

Δεν πα’ να τα ακούσει. Γιατί; Ψέματα είναι; Αφού το ξέρουν. Τους έβαζα εγώ τα χρήματα σε κάποιον φίλο, κάποιοι δεν δεχόταν. «Όχι», λέει, «να κάνει το παιδί μια εικόνα, να τα πληρώσω εγώ», τριάντα ευρώ, σαράντα ευρώ, είκοσι ευρώ, ανάλογα. Και όντως μόλις τέλειωνε την εικόνα τον πλήρωνε το αυτό και ο άλλος ήταν μες στη χαρά, ανέβαινε στα ουράνια. Πρώτη... Δηλαδή αυτό ξεκίνησε με τον πρώτο μου τον γιο, τον οποίο την πρώτη χρονιά τον λέω: «Θα είσαι βοηθός μου» και τα λοιπά. Ξεκίνησε θέλοντας ένα ποδήλατο. «Πόσο κάνει το ποδήλατο;» Μου λέει: «Εκατόν πενήντα ευρώ». Λέω: «Εκατόν πενήντα ευρώ δεν έχω, αγόρι μου, εγώ να σε πάρω. Όμως μπορείς να το βγάλεις μόνος σου». «Δηλαδή πώς, ρε μπαμπά;», λέει. Λέω: «Θα δουλεύεις εδώ στο μαγαζί και όχι να σε κόψω τα καλοκαίρια τους φίλους σου και τα μπάνια σου και τα ξέρω γω. Θα έρχεσαι εφτά η ώρα το πρωί, για να μη γίνεις και κοιμούλης, να πούμε, να μην είσαι κοιμισμένος εκεί. Έτσι κι αλλιώς, όλα τα παιδιά βγαίνουν από τις δέκα, έντεκα και μετά. Μέχρι τις δέκα, τρεις ώρες. Εφτά με τρεις, συγγνώμη, εφτά με δέκα, θα έρχεσαι...». «Και τι θα κάνω; Θα σκουπίζω όλη την ώρα;», «Όχι, δεν θα σκουπίζεις. Θα μαθαίνεις αγιογραφία για να με βοηθάς αύριο-μεθαύριο στην αγιογραφία». Στην αρχή δεν το πίστεψε, τον άρχισα ξέρω γω. Κάποτε με ηρεμία, κάποτε με εκνευρισμό, κάποτε με ξέρω γω. Εν πάση περιπτώσει, φτάσαμε σε ένα σημείο κάναν κάποιες εικόνες. Ύστερα μπήκα κι εγώ σε αυτό το κολπάκι που σου λέω, που πλήρωνα κάποιους φίλους μου: «Πάρε αυτά, παρήγγειλέ του...», αλλά αυτοί, χεστήκαν στα βρακιά τους. Δεύτερο χρόνο πήρε το κομπιούτερ του, βοήθησε βέβαια και η γιαγιά αλλά από αυτές... Είχε πάρει μέρος και σε ένα... εδώ στην Καβάλα γίνεται ένα... το Cosmopolitan, να πούμε, το...

Το Cosmopolis.

Το Cosmopolis, ναι. Το οποίο από όλες τις πλευρές, από όλα τα μέρη του κόσμου, βάζουν φαγητά, καλλιτεχνήματα και τα λοιπά. Αυτός δήλωσε συμμετοχή, εγώ από μακριά ούτε πήγα κοντά του στο τραπεζάκι που είχε απλωμένες καμιά δεκαπενταριά εικόνες, πούλησε και από κει κάποιες. Πήρε το πρώτο του κομπιούτερ. Και την τρίτη χρονιά, όταν λέω χρονιά εννοώ καλοκαίρια, έτσι; Καλοκαίρια. «Τώρα», λέω, «έγινες δάσκαλος εσύ», το μεγάλο. «Τώρα θα μάθω στο μικρό εγώ για να μην απασχολούμαι μαζί σας, θα κάνω τη δουλειά μου, ό,τι στραβό ακούω να τους λες, θα σε διορθώνω», και τα λοιπά και έγινε και αυτό με το μικρό. Και δόξα τω Θεώ γνωρίζουν και οι δυο, έχουν στοιχεία, κάναν εικόνες και τα λοιπά. Βέβαια τώρα έχει καιρό λίγο που δεν τα πιάσαν στα χέρια τους, γιατί με τις εξετάσεις και με τα αυτά τώρα Πολυτεχνείο, πού να του μείνει χώρος. Όμως είμαι σίγουρος ότι αυτό στη ζωή κάνει κύκλο και ξαναγυρνάει.

Οπότε είστε αισιόδοξος ότι θα συνεχιστεί η παράδοση.

Εγώ δεν λέω να το κάνει... Δεν το λέω να το κάνει σαν επαγγελματισμό. Αρκεί... ας ξελαμπικάρει το μυαλό του κάποια στιγμή που θα είναι στρεσαρισμένος να κάνει μία εικόνα. Και γιατί όχι, αν είναι δυνατόν να είναι κι αυτό μια οικονομική... ένα οικονομικό όφελος αύριο-μεθαύριο. Δεν ξέρω τι δουλειές μπορούν να κάνουν. Ας είναι κι αυτό κάτι που είναι προσθετικό.

Ωραία, κύριε Ευθύμη, εγώ είμαι καλυμμένος από την κουβέντα μας, δεν ξέρω εσείς άμα θέλετε κάτι να συμπληρώσετε, κάτι που θέλετε...

Τι να συμπληρώσω;

Κάτι που θα θέλετε να σας ρωτήσω, κάτι που θέλετε να πείτε εσείς.

Δεν έχω κάτι. Εκείνο που πάρα μόνο, που το έχω μόνο σαν ευχή. Να ασχολείται περισσότερος κόσμος νεανικός με την παράδοσή μας. Είτε αυτή είναι μουσική, είτε είναι θεατρική, είτε είναι γλωσσική, σε θέατρα, ποντιακά. Παρόλο που δεν είμαι Πόντιος και τα λοιπά, [00:45:00]αυτό που κάνουν οι αδερφοί Τσαχουρίδη τώρα, ρε παιδί μου, δεν μπορώ να μην δεν το θαυμάσω! Το θαυμάζω! Έγιναν οι άνθρωποι πανεπιστημιακοί καθηγητές, διδάσκουνε εκπαιδευτές και εκπαιδευτικούς στα όργανά τους. Στη μουσική τους βέβαια δεν είναι εμπειρικοί πια, όπως βλέπουμε Σαλέας, ξέρω γω, και ο Κούρος και τα λοιπά. Οι άνθρωποι σπουδάσανε και τα λοιπά, όμως όταν βλέπεις νέα τέτοια παιδιά, νεαρά παιδιά να ασχολούνται με τις βαθιές ρίζες της παράδοσης, εγώ τους βγάζω το καπέλο. Θέλω να υπάρξουν και άλλοι άνθρωποι τέτοιοι. Αυτά.

Μακάρι. Σας ευχαριστώ πολύ, κύριε Ευθύμη.

Να ‘στε καλά και εσείς, να έχετε καλή υγεία εσείς και η οικογένειά σας και καλή χρονιά μας. Να είναι πράγματι καλή, απαλλαγμένη από κορονοϊούς και από τέτοια βαρίδια που μας κρατάνε μακριά από την παλιά μας ζωή.

Μακάρι. Να ‘στε καλά. Ευχαριστώ.

Έγινε. Ευχαριστώ κι εγώ.