[00:00:00]Καλησπέρα, πώς ονομάζεσαι;

Νικόλας Καζάκος, καλησπέρα.

Είμαι η Νικολέτα Λασκίδου, βρίσκομαι στη Νέα Βύσσα Έβρου με τον Νικόλα Καζάκο, είμαι ερευνήτρια για το Istorima και είναι 26 Δεκεμβρίου 2021. Ωραία Νικόλα, ξεκινάμε.

Καλή αρχή.

Θες να μου πεις λίγα πράγματα για τον εαυτό σου;

Πολλά πράγματα έχω να σου πω για τον εαυτό μου. Τι θες να σου πω για τον εαυτό μου; Προφανώς θες να ακούσεις όλη την ιστορία πίσω από το χορό. Την καλλιτεχνική υπόσταση. Ναι. Δεν μου αρέσει να μιλάω συχνά για τον εαυτό, με ενδιαφέρει να δείχνω, η αλήθεια είναι, το έργο. Γι’ αυτό δε μιλάω πολύ για τον εαυτό μου. Αλλά βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα αυτή την πρόταση που μου έκανες γιατί είσαι χωριανό παιδί οπότε –θα τα λέω και αυτά να ξέρεις– οπότε είπα το «ναι». Για τον εαυτό μου, τι να πω; Έχω υπάρξει και υπάρχω, ας πούμε, ακόμα, εννοείται, εν ζωή. Έχω υπάρξει ένας καλλιτέχνης λίγο… εκπροσωπώντας κάποια είδη χορών (όμικρον-ωμέγα), τα οποία μη γνωρίζοντας τα εδώ στην Ελλάδα… πιθανώς και στην Ευρώπη, κυρίως όμως στην Ελλάδα, μιλάμε για την Ελλάδα, γιατί ζούμε εδώ, ή θεωρούνταν, παλιότερα, παρεξηγημένα. Εν πάση περιπτώσει, στην πορεία θα δούμε γιατί και πώς δεν ισχύει αυτό σε καμία περίπτωση γιατί παρεξηγήσιμο είναι μόνο αυτό το οποίο δεν αναγνωρίζουμε ή δε γνωρίζουμε ή δε θέλουμε να μάθουμε. Αυτά. Για μένα τι να πω; Να πω ότι θα βγει οτιδήποτε στη συνέντευξη παρακάτω. Τώρα, αν αρχίσω να μιλάω, δε θα σταματάω γιατί είμαι και δίδυμος, μη νομίζεις. Οπότε μπορώ να πω πολλά. Καλύτερα να με κατευθύνεις, να έχουμε μια κουβέντα, μια αλληλεπίδραση και θα σου πω ό,τι θες.

Ωραία. Θα ξεκινήσουμε με μια ερώτηση πρώτα. Λοιπόν. Τη σχέση σου με το χορό, από ποια ηλικία ξεκίνησε και αν είδες τα πρώτα σημάδια ότι θες να ασχοληθείς με αυτό στη μικρή σου ηλικία, στην παιδική ηλικία.

Πάντα τα βλέπεις στη μικρή ηλικία γιατί γενικά η καλλιτεχνία είναι ταλέντο, δεν είναι κάτι το οποίο το αποκτάς. Το ταλέντο το εξελίσσεις και το υποστυλώνεις με τη γνώση αλλά αυτό το πράγμα γεννιέται μαζί σου. Πάντα χόρευα, πάντα ήμουν χορευταράς. Αν ρωτήσεις τη γιαγιά σου, θα σου πει ότι ήμουν χορευταράς. Αν ρωτήσεις ανθρώπους που με ξέρανε, θα σου πουν ότι ήμουν χορευταράς. Η μάνα μου με έλεγε «χορευταρά». Χόρευα στον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού. Θρακιώτικα, ποντιακά, ηπειρώτικα, μαθαίναμε. Συμμετείχα σε εκδηλώσεις που γινόταν τότε. Πάντα χόρευα, φορούσα την παραδοσιακή στολή και χόρευα. Κυρίως παραδοσιακά θρακιώτικα. Πάντα ήθελα να χορεύω, από μικρός χόρευα. Γενικά υπήρχε μια κίνηση μέσα μου οπότε φαινόταν ότι προς τα εκεί με πάει η δουλειά. Ωστόσο, υπήρχε κι αυτή η έκθεση που ήθελα να έχω. Η άνεση, η έκφραση μέσω του σώματος και η άνεση μπροστά σε κόσμο και το να εκτίθεμαι ήταν κάτι που από μικρός δεν το φοβόμουνα ιδιαίτερα. Οπότε με οδήγησε εκεί. Τώρα το πώς ακολούθησα αυτό το είδος των χορών έχει να κάνει πιστεύω και με το ότι μεγάλωσα εδώ και τα ακούσματα μου ήταν αραβικά. Γιατί η τουρκική κλασική μουσική, είναι συγκεκριμένη. Η περισσότερη μουσική που ακούμε, ας πούμε, είναι αραβική. Η προέλευση της είναι αραβική. Οπότε εδώ, όταν μεγάλωσα εγώ, πιάναμε λιγότερα ελληνικά κανάλια και περισσότερα τούρκικα. Καταλαβαίνεις τι ακούγαμε. Εκείνες τις τεράστιες ορχήστρες με τα βιολιά, τα βλέπαμε στην τηλεόραση, οι γιαγιάδες μας… αυτά. Είχα δηλαδή τα ακούσματα στο μυαλό της ανατολίτικης μουσικής. Πάντα με γοήτευε αυτό το πράγμα, μου άρεσε, και στην πορεία είδα ότι τελικά ήμουνα εν μέρει φτιαγμένος για να κάνω και αυτό. Αλλά ξεκίνησα από πολύ μικρός να χορεύω, χόρευα πάντα. Και ακόμα χορεύω.

Σε εκφράζουν τα θρακιώτικα;

Αρκετά. Όχι όμως απαραίτητα, μόνο τα θρακιώτικα. Χορεύω σχεδόν όλους τους θρακιώτικους χορούς. Όχι σχεδόν, όλους. Με εκφράζουν, βέβαια. Μιλάνε μέσα σου σίγουρα γιατί εδώ μεγάλωσα, οπότε οι προσλαμβάνουσες ήταν αυτές. Αλλά ακούγαμε και τούρκικη μουσική τότε. Αναγκαστικά ακούγαμε, γιατί έπαιζε η τηλεόραση, ακουγόταν… ακούγανε κάποιοι. Τώρα βέβαια είναι μεγάλη κουβέντα αυτή, όσον αφορά αυτή τη μουσική και την κουλτούρα αλλά, ναι, με εκφράζουν και τα θρακιώτικα.

Θέλεις να μου πεις πώς ξεκίνησες το belly dance, το χορό της κοιλιάς;

Ναι. Λοιπόν «belly dancing» είναι η δυτική ονομασία. «Χορός της κοιλιάς» είναι η ελληνική ονομασία. Είναι η δυτική ονομασία… ουσιαστικά είναι η αντίληψη αυτών των χορών από τους δυτικούς, υπό την έννοια του οριενταλισμού. Οπότε με την μετανάστευση στις αρχές του αιώνα, που κινήθηκαν προς την Αμερική, προς τη Δύση οι ανατολικοί λαοί, αντιλήφθηκαν οι δυτικοί αυτό το πράγμα. Την κίνηση στην κοιλιά και στη λεκάνη και το ονόμασαν «belly dancing». Ουσιαστικά, «ανατολίτικοι χοροί» λέγονται γιατί η ονομασία αυτών των χορών στις αραβικές χώρες και στην Αίγυπτο κυρίως που μας δίνει το βηματολόγιο, και τους περισσότερους χορούς, λέγεται «Ρακ Σάρκι». «Ρακ Σάρκι» σημαίνει «χορός ανατολής». «Ρακ» είναι ο χορός, «σάρκι» είναι η ανατολή. Σου απάντησα. Μπορώ να μιλάω πολύ ώρα αλλά το κόβω για να μην…

Είναι αφήγηση ούτως ή άλλως. Δηλαδή, μπορείς να μιλάς όση ώρα και όσο ελεύθερα, θέλεις.

Ναι, οπότε ουσιαστικά η σωστή ορολογία θα ήταν «χορούς ανατολής», «ανατολίτικους ή αραβικούς χορούς». Middle Eastern, ας πούμε.

Θα ήθελες να μου πεις λίγο για τη φιλοσοφία αυτών των χορών, μιας και εγώ δεν γνωρίζω πολλά πράγματα και όπως το έχεις δει εσύ ή από τη δική σου εμπειρία ή ό,τι έχεις διαβάσει.

Ως επί το πλείστον είναι παραδοσιακοί χοροί. Έχουν να κάνουν με τόπους, με ιδιώματα, με λαούς. Είναι όλοι παραδοσιακοί χοροί. Γιατί; Κατά βάση έχουν ξεκινήσει από την Αίγυπτο, αυτό εμείς που χορεύουμε δηλαδή είναι αιγυπτιακός χορός και υπάρχουν και κάποια άλλα είδη από την Περσία, από τη Μέση Ανατολή, από το Μαρόκο. Από όλο το τόξο, τέλος πάντων, το αραβικό, των αραβικών χωρών, μέχρι και το Μαρόκο και την Τυνησία. Κατά βάση είναι χοροί παραδοσιακοί. Τη δεκαετία του ’50, υπήρξε ένας μεγάλος Αιγύπτιος χορευτής, χοροδιδάσκαλος, ο οποίος είχε δυτικές επιρροές και είχε σπουδάσει στο εξωτερικό: κλασικό χορό, Τζιν Κέλι, Φρεντ Αστέρ (εκείνα τα χρόνια στην Αμερική). Είχε μάθει λοιπόν όλο το βηματολόγιο από κλασικό χορό. Ταξίδεψε στη χώρα του, στην Αίγυπτο, πάρα πολύ και μάζεψε ουσιαστικά όλες τις παραδόσεις και τους χορούς που ήταν κατά τόπους φολκλόρ και παραδοσιακοί χοροί του κάθε τόπου και προσθέτοντας μέσα σε αυτούς μια θεατρικότητα, ουσιαστικά τους σκηνοθέτησε, τους ανέβασε στο θέατρο και δημιούργησε τα φολκλόρ. Ο Μαχμούντ Ρέντα, ο οποίος πέθανε πρόσφατα. Αυτός θεωρείται ο πατέρας των φολκλόρ των αιγυπτιακών χορών. Όλα ξεκινάνε από εκεί. Δηλαδή, οι φελάχες, ας πούμε… το τραγούδι που λέει: «Μια φελάχα αραπίνα», το ξέρεις; Λοιπόν «φελάχα» είναι η αγρότισσα, αραπίνα είναι η Αιγύπτια, ας πούμε. Οι φελάχες ήταν οι αγρότες της Αιγύπτου, έγινε ένα είδος χορού φελάχι. Αυτοί που ζούσαν στο Ελ Σαΐντ, πιο βόρεια της Αιγύπτου, χόρευαν κάπως, βγήκε ένα είδος χορού «Σαΐντι». Οπότε, αυτό το πράγμα έκανε ο Ρέντα: το έντυσε, το έφτιαξε, το ανέβασε στη σκηνή και το σεβάστηκαν. Και ακόμα και σήμερα, έχουν παραδοσιακούς χορούς τους οποίους μπορείς να πας να δεις στο θέατρο ή στη σκηνή –και πληρώνεις για να τους δεις– και οι χορευτές είναι επαγγελματίες πληρωμένοι που χορεύουν παραδοσιακούς χορούς. Αυτή είναι η διαφορά στη νοοτροπία μας. Ωστόσο πριν από αυτό, υπήρχαν κάποιες χορεύτριες που χόρευαν στην Αίγυπτο αυτό το γνωστό το οποίο λέμε «belly dancing, χορός της κοιλιάς» και τα λοιπά, χωρίς να ξέρουν βηματολόγιο, απλά προσπαθώντας να επιδείξουν και να λικνίσουν το σώμα τους. Ωστόσο χόρευαν σε μέρη τα οποία λεγόντουσαν «καμπαρέ», χωρίς την κακή έννοια της λέξης, εκείνη την εποχή, ή σε ταινίες. Όπως χόρευε, ας πούμε, εδώ η Ζωζώ Σαπουντζάκη, παράδειγμα, ή δεν ξέρω κάποια πιο παλιά που να χόρευε. Κάπως έτσι. Αυτές οι χορεύτριες δεν είχαν βηματολόγιο και χόρευαν αυτό. Στολή με πάνω και κάτω μέρος, δηλαδή φούστα και σουτιέν, κάλυπταν τον αφαλό. Υπήρχε μια καλλιτεχνική… άλλη καλλιτεχνική ελευθερία, θα έλεγα τότε, σε σχέση με σήμερα. Χόρευαν αυτό το ύφος, αυτό το είδος. Έρχεται λοιπόν ο Μαχμούντ Ρέντα τη δεκαετία του ’50 και το αλλάζει αυτό τα πράμα και όσες χορεύτριες βγαίνουν στην πορεία ή όσα γκρουπς, χορεύουν με βάση το φολκλόρ. Ωστόσο έχει μείνει ακόμα στην αντίληψη των δυτικών λαών ότι η χορεύτρια της κοιλιάς είναι μια γυναίκα που λικνίζεται και κουνάει την κοιλιά της. Ναι μεν υπάρχει και αυτό και υπήρχε, ωστόσο όμως αυτό που εμείς εκπροσωπούμε εγώ και η γενιά μου, γιατί εγώ είμαι η παλιά γενιά αυτού του χορού στην Ελλάδα πλέον, ήταν η σχολή του Ρέντα. Το stage, η σκηνή, το γκρουπ, η παρουσία, η χορογραφία, το επίπεδο, η ποιότητα, η μουσική που είναι μελοποιημένη ποίηση αιγυπτιακή-αραβική. Πράγματα τα οποία εδώ είναι δύσκολο να τα γνωρίζει κάποιος. Οπότε αντιλαμβάνεται οριεντάλ, χορεύτρια του οριεντάλ. Υπάρχει και αυτό. Εμείς όμως έχουμε αυτή την άποψη- και πιο πολύ εμείς εδώ πάνω και στην Ελλάδα περισσότερο- γιατί το βλέπουμε στην Τουρκία. Οι Τούρκοι επίσης έχουν πάρει αυτό το αραβικό κομμάτι από το χορό αυτό και το έχουν εμπορευματοποιήσει όπως και εμείς. Γιατί αυτοί έχουν άλλη παράδοση χορευτική. Δεν έχουν όπως έχουμε εμείς. Έχουν παρόμοιες με τις δικές μας αλλά δεν έχουν τέτοιου είδους παράδοση χορευτική. Η χορεύτρια του οριένταλ δεν είναι τούρκικη παράδοση, είναι αραβική[00:10:00].

Να αναδιατυπώσω τώρα την ερώτηση μου σωστά, δηλαδή πότε ξεκίνησες να ασχολείσαι με το οριεντάλ και όχι με το belly dance;

Λοιπόν, ξεκίνησα να ασχολούμαι επαγγελματικά το 2003. Το 2002, συγγνώμη, κρύβω χρόνια. Το 2002, λοιπόν, όταν ήμουνα στη Θεσσαλονίκη ήδη και δούλευα σε ένα μαγαζί που ήταν ινδικό-αραβικό, είχε έρθει από τη Γερμανία μια κοπέλα η οποία ήταν αδερφή μιας συμμαθήτριας μου από τη Νέα Βύσσα, η Κομπίλη η Χρύσα. Ναι, λοιπόν. Η οποία είχε το ψευδώνυμο «Ναϊρούζ». Στη Γερμανία, αυτή η τέχνη αυτών των χορών (όμικρον-ωμέγα), υπήρχε από τη δεκαετία του ’70. Θέατρα… που το λένε «χορός της κοιλιάς». Υπήρχε παντού, ήταν όπως είναι τα λάτιν όπως είναι μια παράσταση θεατρική, υπήρχε αυτή η νοοτροπία. Οπότε είχαν μετακομίσει λοιπόν από τη Βύσσα αυτή η οικογένεια εκεί και αυτή η Χρύσα η οποία ήταν μεγαλύτερη από μένα σε ηλικία ήταν… είχε μεγαλώσει εκεί και είχε μάθει αυτό το είδος χορού δίπλα σε ένα από τους μεγαλύτερους δασκάλους Αιγύπτιους. Γιατί οι μεγαλύτεροι δάσκαλοι, είναι άντρες Αιγύπτιοι, αυτών των χορών. Γιατί μαθήτευσαν όλοι δίπλα στο Ρέντα, στα γκρουπς του. Λοιπόν, οπότε… είχε έρθει αυτή εδώ στην Ελλάδα και χόρευε σε κάποια μαγαζιά… ουσιαστικά χόρευε για τα προς το ζην. Δεν… Ήθελε, είχε ένα όραμα, αλλά εδώ δεν υπήρχε έδαφος ακόμη για να συμβεί αυτό το πράγμα. Και μέσα από αυτήν άρχισα να μαθαίνω και να μου αρέσει αυτό το πράγμα. Ήδη μου άρεσε βέβαια σαν άκουσμα, και όταν είδα ότι υπάρχει από πίσω τεράστια ιστορία, θέλησα να την ανακαλύψω. Μου άρεσε πάρα πολύ, με γοήτευσε η ιδέα. Και μέσω των ακουσμάτων και μέσω της Χρύσα, άρχισα να μαθαίνω. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε δυνατότητα να μάθεις τίποτα, έπρεπε να τα μάθω όλα απ’ έξω. Δεν υπήρχε ίντερνετ, δεν υπήρχε YouTube, δεν υπήρχαν κινητά –υπήρχαν, αλλά μπακατέλες, δεν υπήρχαν αυτά τα κινητά, τότε– παραγγέλναμε βιντεοκασέτες, φέρναμε Αιγύπτιους δασκάλους, μας έκαναν σεμινάρια. Και έτσι ξεκινήσαμε εμείς, η παλιά γενιά, επειδή το θέλαμε. Επειδή ουσιαστικά μας πήγε και δεν το πήγαμε εμείς. Εμείς το ανοίξαμε.

Δικτυώθηκες στη Θεσσαλονίκη; Υπήρχε κάποιος κύκλος που ασχολείται με αυτή τη μουσική, δηλαδή, και φέρνατε δασκάλους και υπήρχε, έτσι, ένα γκρουπ;

Όχι, όχι. Εμείς το δημιουργήσαμε. Εμείς δημιουργήσαμε τα πάντα από το μηδέν. Εγώ δικτυώθηκα πολύ εύκολα γιατί ξαφνικά ήμουν άντρας-χορευτής που χόρευε οριένταλ. Βέβαια εγώ το έντυνα λίγο πιο θεατρικά γιατί γούσταρα. Σπούδασα και σκηνογραφία και ενδυματολογία θεάτρου, άσχετα αν δεν ασχολήθηκα. Μου άρεσε πάντα το stage και το θέατρο. Έβαζα τα σαρίκια, τα σπαθιά στο κεφάλι, δοκίμαζα μόνος μου, έκανα σόου. Οπότε τότε υπήρχε πάρα πολύ προσφορά όσον αφορά το σόου. Και ξαφνικά, χωρίς να υπάρχουν social media χτυπούσε το τηλέφωνο μου συνέχεια για να πάω κάπου και να εμφανιστώ. Και έτσι το ανοίξαμε, ξεκινήσαμε και το ανοίξαμε και το ίδιο συνέβη και στην Αθήνα. Υπήρχε ένα κύμα, μια μόδα τότε, που δημιουργήθηκε από μια συνάδελφο μας από την Αμερική και λίγο ακούστηκε αυτό το πράγμα. Ανοιξαν κάποια τέτοια μαγαζιά. Και εμείς στην Ελλάδα ξεκινήσαμε και ανοίξαμε όλο αυτό το πράγμα. Κάποιοι, που στη συνέχεια ή το εξελίξαμε, ή κάποιοι σταμάτησαν. Και έτσι αρχίσαμε να ψαχνόμαστε. Δηλαδή, ψαχνόμασταν σχεδόν από το μηδέν. Να φέρνουμε δασκάλους να βρούμε ποιοι είναι οι καλοί, ποιους να φέρουμε να μας κάνουν σεμινάρια, να μάθουμε παράδοση, να μάθουμε βηματολόγιο, να μάθουμε είδη, να φέρουμε είδη, να φέρουμε props, να φέρουμε drops, να φέρουμε χίλια δυο. Και έτσι σιγά-σιγά, το φτιάξαμε μόνοι μας. Δουλεύοντας νύχτα σε εκδηλώσεις, σε γάμους, σε, σε, σε… μέχρι που μπήκα στην τάξη άρχισα να διδάσκω, γιατί το ζητούσαν. Ξεκίνησα δηλαδή σαν χορευτής κανονικά- ανέβηκα ένα-ένα τα σκαλιά, χόρευα, μετά, έγινα δάσκαλος αφού είχα μαζέψει αρκετή γνώση και μετά διοργανωτής. Και μετά βγήκα στο εξωτερικό και με πήγε. Πήγαινε συνέχεια ανοδικά αυτή η δουλειά γι’ αυτό και την πήγαινα. Γιατί, το να είσαι χορευτής του οριένταλ στην Ελλάδα είναι κάτι το οποίο δεν είναι καν βιώσιμο. Αλλά εμένα με πήγαινε ανοδικά, με έβγαλε στο εξωτερικό, είχα δουλειά, μπορούσα να το υποστηρίζω, μπήκα μέσ’ το Δήμο, έκανα φεστιβάλ, μεγάλωνε, είχα ανθρώπους που με στήριζαν, με πίστευαν. Το έδειξα προς τα έξω, το ανέβασα στο θέατρο. Δεν είχε ανέβει σε θέατρο, εγώ το ανέβασα στην Ελλάδα αυτό το πράγμα. Σε μαγαζιά υπήρχε αλλά σε θέατρο ποτέ. Με εμπιστεύτηκαν, το ανέβασα και το είδαν. Οπότε πήγε κάπως έτσι η δουλειά. Καθαρά, καλλιτεχνικά. Εξελίχτηκε. Αλλά σε πήγα παραπέρα και θα με ξαναπάς πίσω.

Θα σε ξαναπάω πίσω, το βρήκες. Θέλω να σε ρωτήσω πότε και με ποιο τρόπο αντιλήφθηκες ότι είναι αυτό που θέλεις να κάνεις. Είπες ότι σε πήγε από μόνο του αλλά δεν υπήρχε ένα point; Κάποια στιγμή που είπες: «Εγώ αυτό θέλω να κάνω στη ζωή μου. Από ό,τι φαίνεται, μου αρέσει και του αρέσω».

Ναι, κοίταξε τώρα, το «αυτό θέλω να κάνω στη ζωή μου» είναι ένα ψέμα για μένα πια. Στην ηλικία που είμαι, το έχω συνειδητοποιήσει, δεν ισχύει. Η ζωή μπορεί να σου αλλάξει τα δεδομένα κάθε στιγμή. Εγώ ακολουθούσα καλλιτεχνικά και μόνο τον καλλιτεχνικό μου οίστρο και αυτό που με έφτιαχνε και μου φτιάχνει τη διάθεση και με κάνει να γουστάρω να δουλεύω μέρα νύχτα για να το δείξω. Και πάντα με γνώμονα την αξιοπρέπεια και το καλό αποτέλεσμα, την ποιότητα. Γι’ αυτό δούλεψα αργότερα το φεστιβάλ σε θέατρα υπό την αιγίδα του Δήμου, σε 5στερα ξενοδοχεία, με τους πιο δυνατούς καλλιτέχνες, με shows, με οργανωμένα γκρουπ. Δηλαδή, προσπάθησα… όχι «προσπάθησα», έφτασα στο σημείο πλέον να δείξω κάτι άλλο από αυτό που ξέρει ο κόσμος. Το κάνανε και άλλοι συνάδελφοι μου στην Ελλάδα. Λίγοι ήμασταν, 2-3 που κάναμε τρία φεστιβάλς αυτού του βεληνεκούς. Μετά ακολούθησαν και άλλα πιο μικρά, αλλά δεν ήταν ένα event σε ένα μαγαζί… Τώρα μιλάμε για ένα φεστιβάλ. Και μετά βγήκα έξω. Αλλά αυτό με πήγαινε γιατί το γούσταρα και ήθελα να το κάνω. Το ζητούσα, το έψαχνα, το κυνηγούσα, δούλευα πάνω σε αυτό. Γιατί όταν σταμάτησαν να χτυπάν τα τηλέφωνα για τις νυχτερινές δουλειές, τις βραδινές, μπήκα στην τάξη για να διδάξω. Εκεί, με έπαιρνε να χόρευα και έξω, μπορούσα. Γιατί δε σ' το κρύβω ότι μέχρι και στα 38, πήγαινα και χόρευα κάπου, σε κάποιες δουλειές που τις είχα πολλά χρόνια σταθερές. Κάποιους συλλόγους, κάποιοι συγκεκριμένοι που με είχαν πολλά χρόνια θέλανε ακόμα να πηγαίνω. Αφού με έπαιρνε εμφανισιακά, πήγαινα. Και το ήθελα. Πάντα η χορεύτρια που είχα δίπλα μου μίκραινε σε ηλικία, εκ των πραγμάτων. Αλλά χόρευα… χόρευα…πήγαινα και χόρευα σε events. Μέχρι και προ-covid, χόρευα. Θα μπορούσα να πάω σε ένα event. Έχω χορέψει σε φιλανθρωπικά, έχω χορέψει σε συλλόγους, έχω χορέψει παντού. Θα πήγαινα δηλαδή. Αλλά σε ένα ωραίο, προστατευμένο περιβάλλον που θα εκτιμήσουν αυτό που θα δουν.

Θυμάσαι την πρώτη φορά που ανέβηκες στο stage ως χορευτής αυτού του είδους;

Τη πρώτη φορά που ανέβηκα στο stage ως χορευτής αυτού του είδους, δεν ήταν stage, ήταν μπαρ. Σε ένα μπαρ, σε ένα καλοκαιρινό μαγαζί που έκανα μαθήματα –δεν έκανα ακόμα, είχα ξεκινήσει να κάνω, μου άρεσε αλλά κολλούσα να βγω να χορέψω– και χόρευε εκεί η δασκάλα μου και με σήκωσε, αυτή με τράβηξε. Και μετά μου ζήτησαν από το μαγαζί να χορέψω, ο ιδιοκτήτης. Και δεν είχα μια στολή και τα λοιπά εγώ να βάλω, να χορέψω. Ήθελα πολύ να βγω να χορέψω αλλά δεν το τολμούσα ακόμα. Όχι γιατί φοβόμουνα την αντιμετώπιση του κόσμου. Γιατί δεν είχα την κατάλληλη γνώση και κατάρτιση ακόμα. Αισθανόμουνα λίγος, ανεπαρκής. Και ήμουν. Αλλά βγήκα. Ήταν η πρώτη φορά και από εκεί πήρα το κολάι και συνέχισα. Και ξεκίνησα να δουλεύω, να χορεύω.

Τι είδους γνώση χρειάζεται για να μη νιώθεις ανεπαρκής; Δηλαδή, αν το λέει η ψυχή σου, αν ξέρεις και κάποια βήματα, δεν μπορείς να βγεις και να τα δώσεις όλα;

Επαγγελματικά, όχι, δεν μπορείς να σταθείς. Μπορείς όμως να χορέψεις. Γιατί αυτός ο χορός αφορά όλους τους ανθρώπους, κυρίως τις γυναίκες γιατί όλες οι κινήσεις είναι κυκλικές. Και άντρες χορεύουν, φυσικά, εννοείται, γιατί υπάρχουν και χοροί που είναι πολύ αυστηροί και δυναμικοί. Αλλά όλο αυτό το βηματολόγιο και όλο αυτό το προσαρμοσμένο σύστημα και η προσαρμοσμένη μέθοδος στο γυναικείο σώμα είναι κάτι σαν μάρκετινγκ, οπότε όλες οι γυναίκες ανεξαρτήτου ηλικίας, σωματοτύπου, επαγγελματικής ενασχόλησης και δραστηριότητας, ηλικίας μπορούν να χορέψουν. Και είχα και έχω μαθήτριες από 15, γιατί πιο μικρά δεν έκανα ποτέ, παρά μόνο στο εξωτερικό, δεν ήθελα… Βασικά τις μάνες δεν ήθελα να έχω στο κεφάλι μου, όχι τα παιδάκια. Τα παιδάκια δε φταίνε ποτέ... μέχρι και 75. Και συμπεριφερόμουν εξίσου το ίδιο σε όλους. Δηλαδή η ισορροπία μέσα στην τάξη είναι πολύ βασική. Γιατί αγαπάω τις γυναίκες πάρα πολύ, όλες οι δουλειές μου που κάνω έχουν να κάνουν με γυναίκες. Ο χορός είχε να κάνει ως επί το πλείστον με γυναίκες. Και όλα αυτά τα πατριαρχικά πρότυπα, μικροαστικά κοινωνικά κατάλοιπα που αφήνουν πίσω τη γυναίκα… Για κανένα λόγο για μένα, για κανένα λόγο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να μένει πίσω η γυναίκα, ούτε παιδιά ούτε οικογένεια ούτε σπίτι. Μπορεί να τα κάνει, όλα. Μπορούν, ταυτόχρονα, με τον άντρα. Είναι βλακείες. Εγώ θεωρώ ότι όλοι είναι άνθρωποι είναι δυναμικοί το ίδιο. Ό,τι θέλουν, μπορούν να κάνουν. Και για αυτό είχα πάντα πολύ κόσμο και ερχόταν σε μένα, γιατί ο χορός ήταν ψυχοθεραπεία γι’ αυτές. Και για μένα. Εγώ θαύμαζα τις περισσότερες μαθήτριες μου που ήταν φτασμένες. Άλλη δικηγόρος, άλλη συμβολαιογράφος, άλλη γιατρός, άλλη πωλήτρια, άλλη κομμώτρια, άλλη ελεύθερη επαγγελματίας, άλλη άνεργη, άλλη φοιτήτρια… Όλες όμως, είχαν παιδιά, δεν είχαν παιδιά, είχαν υποχρεώσεις, δεν είχαν υποχρεώσεις, ήταν όμως εκεί, στο γκρουπ, μαθήτριες. Στη σκηνή. Αυτές είναι άξιες θαυμασμού, για μένα. Και επειδή μετά έβγαινα στο εξωτερικό και έβλεπα πως συμπεριφέρεται ο κόσμος και πώς αντιλαμβάνονται αυτό το πράγμα οι άλλοι, άνοιξε το μυαλό μου. Μέχρι τα 30, νόμιζα είμαι πανέξυπνος και πολύ ανοιχτόμυαλος. Και όταν βγήκα στο εξωτερικό, κατάλαβα ότι είμαι ένας βλάκας. Δηλαδή, συνειδητοποίησα ότι αυτά που ξέρω και έχω μάθει εγώ, [00:20:00]εδώ στην Ελλάδα, είναι πολύ λίγα σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο. Εδώ είμαστε 10.000.000 άνθρωποι, έξω υπάρχουν τρισεκατομμύρια άνθρωποι. Σκέψου λοιπόν πώς ζει ο κόσμος, γύρω-γύρω, παντού. Ανοίγει το μυαλό σου, βλέπεις άλλα πράγματα, συμπεριφορές. Όταν πας και δε στην Ιαπωνία, ας πούμε, που υπάρχει ο σεβασμός από το άλφα ως το ωμέγα σε όλα και η τυπικότητα, σου πέφτουν τα σαγόνια. Οπότε άλλαξε εντελώς ο τρόπος που έβλεπα όλο αυτό το πράγμα.

Ωραία λοιπόν, έχουμε αναφέρει κάποια πράγματα, θα ήθελα να τα πάμε λίγο πιο αναλυτικά.

Βέβαια.

Ας ξεκινήσουμε βασικά με την αντιμετώπιση των γονιών σου όταν τους είπες ότι θες να ασχοληθείς μ’ αυτό το πράγμα.

Δεν τους το είπα ποτέ. Το ξέρανε, ασχολήθηκα και το ξέρανε. Δεν τους είπα…δεν πήρα την άδεια, γιατί δεν πήρα ποτέ καμιά άδεια από τους γονείς μου για τίποτα. Γιατί ευτυχώς μεγάλωσα σε ένα σπίτι που δεν υπήρχε αυτό. Υπήρχε πολλή συγκατάθεση, υπήρχε πολλή επικοινωνία. Υπάρχει ακόμα. Γενικά, οι γονείς μου είναι πολύ τυπικοί και ήρεμοι άνθρωποι. Και μου έμαθαν όλα τα θετικά που μπορεί να… μου ‘δωσαν όλα τα θετικά εφόδια. Δηλαδή να είμαι τυπικός –καλά, αυτό δεν είναι και πολύ θετικό, γιατί πάντα περιμένεις τους άλλους–, να είμαι τυπικός, να είμαι σωστός, να είμαι δίκαιος, να πληρώνω τους λογαριασμούς μου, να μη φωνάζω δημόσια, να μην, να μην. Αυτά θυμάμαι έμαθα από το σπίτι μου και ποτέ δεν έμαθα άλλα πράγματα. Τα άλλα πράγματα, τα πιο πονηρά, τα έμαθα στη ζωή μόνος μου. Εγώ μεγάλωσα στη Νέα Βύσσα και μέχρι 17 χρονών είχα ωράριο από τον πατέρα μου. Πήγαινα στην Παλλάς και γυρνούσα 2 η ώρα.

Μα έμενες και απέναντι.

Και έμενα και απέναντι. Αλλά είχα ωράριο για να υπάρχει ένας νόμος και μια τάξη και ένας σεβασμός. Μαλώναμε για τους βαθμούς αλλά δεν είχα ποτέ προβλήματα του τύπου να μαλώνω στην οικογένεια μου για το χ, ψ. Να είναι παραβατικοί, να επεμβαίνουν στη ζωή μου. Δεν υπήρχε αυτό. Μου δώσανε όλα τα εφόδια και με άφησαν ελεύθερο να κάνω ό,τι θέλω, με απόλυτο σεβασμό. Και με εμπιστεύονται φυσικά και τους εμπιστεύομαι γι’ αυτό και έχουμε αυτή τη σχέση. Και αυτό ισχύει ακόμα και σήμερα, δηλαδή δε θα μπορούσα να έχω καλύτερη σχέση, πιστεύω, με τους γονείς μου. Για δύο ανθρώπους που ζουν στη Νέα Βύσσα Έβρου, που είναι μιας άλλης ηλικίας, μιας άλλης εποχής.

Οπότε δεν πήρες καμία άδεια, δεν τους το ανέφερες.

Όχι, δεν πήρα ποτέ, καμία άδεια. Ειδικά τώρα, από τους γονείς μου, τι άδεια να πάρω; Ήμουνα όταν ξεκίνησα 22 χρονών, θα πάρω την άδεια για να κάνω κάτι που μου αρέσει; Από τη στιγμή που έχει αξιοπρέπεια και το κάνω σωστά και είμαι σωστός απέναντι στους ανθρώπους και σε αυτούς που συνεργάζομαι και δεν αδικώ κάποιον, δεν χρωστάω πουθενά, δεν τρώω κανενός τη δουλειά, δεν κλέβω, γιατί να μην το κάνω; Τέχνη κάνω, καλλιτέχνης ήμουνα. Στην αρχή, μπορεί να… Κοίτα, στην αρχή μπορεί να μην τους πολυάρεσε. Δεν μου το ‘δειξαν. Και γενικά μπορεί να υπήρχε μια… αν ακούστηκε στο χωριό, μπορεί να υπήρξε μια αντίληψη ή μια, ας πούμε, μια περίεργη σκέψη: «Τι είναι αυτό που κάνει;». Αλλά στην πορεία, όταν άρχισα να το ανοίγω, να κάνω τα φεστιβάλ, να με βλέπουν στα social media να φεύγω στο εξωτερικό, να με βλέπουν στο YouTube, άλλαξαν. Άλλαξε ο τρόπος που με έβλεπαν. Γιατί ουσιαστικά δε φταίνε αυτοί, φταίει ο τρόπος που παρουσιάζεις κάτι στον άλλον. Δεν μπορώ να κατηγορήσω τους ανθρώπους που μεγάλωσαν εδώ και μάθανε αυτό, δεν ξέρανε τι είναι αυτό που κάνω. Εδώ δεν ξέρεις εσύ ακριβώς που είσαι νέο παιδί και είσαι μέσα σε όλα, παράδειγμα. Αν δεν ξέρεις ένα αντικείμενο… Γι’ αυτό σου είπα πριν: «Παρεξηγήσιμο είναι μόνο αυτό που δεν ξέρουμε». Πρέπει να το μάθεις. Ύστερα από την άλλη δεν κρύβω τίποτα, δεν έκρυψα ποτέ τίποτα. Ό,τι έκανα, το έκανα πολύ δημόσια. Τα social media μου, ήταν δημόσια. Δεν μπλέκομαι σε πολιτικές κουβέντες, δεν παίρνω θέση ποτέ παρά μόνο να υπερασπιστώ αδύνατους ή αδύναμους ανθρώπους όταν συμβαίνει κάτι μπροστά μου και όχι να το γράφω μόνο στα social media. Για παράδειγμα, έκανα παρατήρηση σε δύο κυρίες προχθές γιατί μίλησαν άσχημα σε μια κοπέλα στην ηλικία σου και πιο μικρή, γιατί της πήραν τη σειρά να πάρουν κουλούρι, και της μίλησαν και άσχημα και είχαν πάρει ήδη από άλλες δύο κοπελίτσες τη σειρά, δύο κυρίες μεγάλης ηλικίας. Και επειδή φαίνομαι μικρός με τη μάσκα μου και τα αθλητικά μου ρούχα, νόμισαν ότι είμαι και εγώ 20 χρονών. Λέω: «Κυρίες μου, είμαι μεσήλικας, είμαι 42 και το δίκιο είναι αυτό». Και τους μίλησα πολύ επιτακτικά και επιβλητικά και δε τους άρεσε. Τα κοριτσάκια όμως… Εκείνη τη στιγμή τα κοριτσάκια, υφίσταντο ένα είδος bullying. Εγώ γι’ αυτό επενέβην. Δε θα επενέβαινα χωρίς λόγο, ούτε να προσβάλω, ούτε να μιλήσω άσχημα. Οπότε θέλω να σου πω, θέση δεν παίρνω ποτέ δημόσια για το χ, ψ θέμα από τον καναπέ μου –και το θεωρώ χαζό–, παίρνω εκεί που πρέπει, την ώρα που πρέπει. Τέτοιος άνθρωπος, είμαι. Αλλά πάλι χωρίς να προσβάλω και χωρίς να εκθέσω έναν άνθρωπο. Πολύ βασικό. Αλλά γενικά, το δίκιο με πνίγει. Αυτό. Τι με ρώτησες δε θυμάμαι, πήγε αλλού η κουβέντα.

Είναι η φυσική ροή του λόγου αυτή, οπότε είναι ωραίο. Για την αντιμετώπιση του κόσμου… ίσως η «αντιμετώπιση» να μην είναι και πολύ σωστή λέξη, αλλά όταν σε βλέπει ο κόσμος πώς αντιδράει; Αν έχει γίνει κάποιο περίεργο σκηνικό, αν έχει συμβεί το οτιδήποτε που να σε έχει εντυπωσιάσει ή να σε στεναχωρήσει την ώρα που χορεύεις.

Κοίταξε, δε με έχει στεναχωρήσει τίποτα, ποτέ. Γιατί γενικότερα τη δουλειά με την προσωπική μου ζωή… που αυτά που με στεναχωρούν αφορούν την προσωπική μου ζωή, τις προσωπικές μου σχέσεις, οικογενειακές, φιλικές, ερωτικές, συζυγικές, συντροφικές. Κατάλαβες. Δε με στεναχωρεί στη δουλειά, δεν μπορώ να στεναχωρηθώ για κάτι το οποίο εγώ το κουβαλάω και το απολαμβάνω. Από μένα ξεκινάει, αν εσύ δεν το αντιλαμβάνεσαι. Ήμουν αυτής της άποψης πάντα. Στην αρχή μπορεί να αισθανόμουνα κάπως, σίγουρα, σαν πιο μικρό παιδί, αλλά ως επί το πλείστον απολάμβανα τα καλά σχόλια και τις... πώς να το πω, την καλή διάθεση των πελατών, των θεατών. Καλά στα θέατρα και τα λοιπά, εννοείται, από ένα σημείο και μετά δεν υπήρχε κάτι αρνητικό. Αλλά στα μαγαζιά που δούλευα, σίγουρα υπήρχαν αρνητικά βλέμματα ή και αρνητικά σχόλια αλλά δεν έδινα σημασία. Ύστερα, δεν ακούς και εύκολα όταν χορεύεις στη σκηνή και ο άλλος μιλάει από κάτω. Και δεν μπορείς και εύκολα να βλέπεις, δεν είσαι στατικά όπως είναι ένας τραγουδιστής και τραγουδάει και βλέπει. Εσύ στρίβεις κάνεις ράνεις, δεν μπορείς να πιάνεις όλα τα βλέμματα. Είσαι αλλού. Πρέπει να είσαι συγκεντρωμένος σε αυτό που κάνεις, αν δεν είσαι μην το κάνεις. Δεν έχω να παρατηρήσω. Σίγουρα έχουν συμβεί διάφορα αλλά και από τη νύχτα που πέρασα, πέρασα πολύ ευγενικά. Γιατί ήμουν εξηγημένος από την αρχή. Γιατί ήμουνα αγόρι και δεν μπορούσαν να με πειράξουν. Γιατί ενδεχομένως… Δεν έχω δει να πειράζουν ιδιαίτερα και τα κορίτσια, εκτός αν ήθελαν τα ίδια τα κορίτσια να τις πειράξουν. Δεν έχω κάτι περίεργο ή παρατραβηγμένο, να θυμηθώ. Μια φορά που ένας δε με πλήρωσε, ας πούμε, σε ένα μπουζουξίδικο. Αυτό. Μου έδωσε ένα μεροκάματο. Ήμουνα με μια χορεύτρια και το έδωσα σε αυτήν και εγώ δεν πληρώθηκα. Αλλά δεν το είπα ποτέ ούτε σε αυτήν ούτε σε κανέναν και δεν ξαναδούλεψα εκεί. Αυτό.

Κάποιο σκηνικό περίεργο στη νύχτα; Η νύχτα σα νύχτα, δηλαδή, έτσι όπως την ξέρουμε.

Δεν ήμουνα πολύ-πολύ νύχτα γιατί άλλο να δουλεύεις σερβιτόρος, μπαρ, υποδοχή και να είσαι 12 ώρες και 10 στο μαγαζί και άλλο να είσαι καλλιτέχνης, να βγεις στη σκηνή ή να χορέψεις για 10 λεπτά μέσα στον κόσμο και να φύγεις. Σε αποστασιοποιεί αυτή η δουλειά. Δηλαδή από όπου… κι από ένα χωριό να είσαι στο τέρμα του Έβρου όπως εγώ, και να μη σε ξέρει κανένας, ξαφνικά γίνεσαι κάποιος. Τα βλέμματα σε βλέπουν και λένε: «Α! Ο χορευτής που χόρευε». Δηλαδή, δεν πέρασα από βαριά νύχτα να δω πράγματα περίεργα. Ύστερα δεν πίνω, δεν έχω πάρει ποτέ ναρκωτικά. Δεν παίρνω, δε θα μπορούσα να παίρνω, σα χορευτής δεν μπορείς να πάρεις ναρκωτικά. Γιατί πώς θα στρίψεις, πώς θα σταθείς; Εκ των πραγμάτων, οι χορευτές δεν παίρνουν. Μόνο τρώω λίγο παραπάνω, αγαπάω το φαΐ. Λοιπόν, οπότε δεν είδα περίεργα πράγματα, δεν είχα περίεργες παρέες. Και ύστερα, είχα και σταθερές αξίες. Είχα πολλά χρόνια φίλους και έχω ακόμα και από εδώ από τη Βύσσα, είχα καλή σχέση με την οικογένεια μου. Δεν μπορούσα να πω ότι θα μπορούσα να ξεφύγω εύκολα, από αυτό που πέρασα εγώ. Συν το ότι εμείς πηγαίναμε, χορεύαμε και φεύγαμε. Ο κόσμος μάς χειροκροτούσε, μας πετούσε λουλούδια, μας έβαζε λεφτά. Ναι, βάζανε και λεφτά. Και μένα μου βάζανε λίγο πιο δύσκολα, αλλά βάζανε. Βλέπανε ένα σόου και φεύγανε. Δε μένανε πολλή ώρα. Χορεύαμε στο σύνολο μισή ώρα- 10,10 και 10 λεπτά-και φεύγαμε. Δεν είχαμε πολύωρη παρουσία μέσα στη νύχτα. Δηλαδή η πιο βαριά νύχτα για μένα ήταν να κοιμηθώ 03:00 η ώρα, ας πούμε.

Παρ' όλα αυτά μέσα σε αυτή τη μισή ώρα, τα 10 λεπτά προλαβαίνετε να αλληλεπιδράσετε με τον κόσμο και να κάνετε αυτό;

Απόλυτα. Ναι, ναι, ναι. Γιατί ο κόσμος περιμένει αυτό το πράγμα. Αυτό που πιο πολύ με εκνεύριζε την ώρα που χόρευα ήταν τα βλέμματα τα ξινά, τα οποία δε θέλανε να χορέψουν ή να διασκεδάσουν. Δηλαδή… Να μου πεις ο καθένας δεν ξέρεις τι πρόβλημα έχει εκείνη την ώρα. Αλλά πολλές φορές διασκέδαζαν όλοι και υπήρχαν 2-3 που δε διασκέδαζαν και λέγανε: «Γιατί βγήκαμε», ας πούμε. Αυτό το πράμα ίσως με ενοχλούσε αλλά το παραβλέπεις και πας στο επόμενο. Γιατί εκεί είσαι για να διασκεδάσεις τους άλλους. Αυτό. Όταν είσαι σε ένα μαγαζί. Τώρα με πας πίσω, βέβαια, γιατί αυτό το έκανα πολλά χρόνια πίσω. Όσον αφορά όμως τη σκηνή, επειδή είσαι πάνω στη σκηνή και είναι όλα τα βλέμματα επικεντρωμένα πάνω σου, έχεις άλλη ευθύνη. Εκεί έχεις την ευθύνη της τελειότητας. Της χορογραφίας, της έκφρασης, της απόδοσης, της μετάφρασης της μουσικής, της ορχήστρας (ενδεχομένως, αν υπάρχει). Γιατί έχω χορέψει και με ορχήστρες και στο Λίβανο και στο Ισραήλ και στην Ουκρανία και στη Σιβηρία και στην Αργεντινή και παντού. Σε πολλά μέρη.

Πώς προέκυψαν όλα αυτά τα ταξίδια, να πάμε [00:30:00]λίγο στα ταξίδια τώρα, πώς προέκυψαν; Δηλαδή ήρθε κάποιος, σε πήρε τηλέφωνο και σου είπε: «Σου έχω αυτή την πρόταση;».

Όχι, όχι και αυτό με πήγε. Γιατί είμαι τέτοιος άνθρωπος: δραστήριος, πάρα πολύ. Εγώ ξεκίνησα χόρευα νύχτα, έκανα κάποιες μικρές διοργανώσεις και μπήκα μετά στην τάξη να διδάξω μετά από κάποια χρόνια. Αφού είχα ένα καλό επίπεδο, άρχισα να διδάσκω γιατί μου το ζητούσαν. Μπήκα στην τάξη βασικά να διδάξω γιατί κάποια φίλη μου χορεύτρια έκανε μια σχολή, είχε ανάγκη, με ήθελε, πήγα και η μια σχολή με βρήκε και τα λοιπά και πήγα στους άλλους. Ξεκίνησαν να γίνονται κάποια φεστιβάλ τότε στην Ελλάδα. Πριν από το δικό μου φεστιβάλ έγιναν, ας πούμε, ένα-δυο φεστιβάλ την προηγούμενη χρονιά και μετά ξεκίνησα και εγώ. Και σε εκείνα τα φεστιβάλ ερχόταν καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, είχαν έρθει. Και εκεί με είδαν και με κάλεσαν. Με είδαν στη σκηνή και με κάλεσαν. Με έχουν δει στο YouTube και με κάλεσαν στο Χονγκ Κονγκ. Για να χορέψω προς τιμήν ενός μεγάλου Αιγύπτιου δασκάλου. Δε θα πήγαινα αλλιώς γιατί με πήρε κάποιος που δεν τον ξέρω. Βέβαια, την ήξερα… αυτή που με πήρε, η διοργανώτρια, την ήξερα από τα social media, ήξερα ότι συνεργάζεται με τα μεγαλύτερα ονόματα. Και με κάλεσαν να χορέψω προς τιμήν –το 2015 έγινε αυτό– του Γιούσεφ Σαρίφ. Μετά χαράς δέχτηκα. Αλλά τώρα δε σε παίρνουν τηλέφωνο από το Χονγκ Κονγκ να πας να χορέψεις και πας έτσι. Αλλά πάνω κάτω επειδή το σινάφι μας ήταν μικρό σχετικά, γνωριζόμασταν λίγο-πολύ. Αλλά με είδαν να χορεύω κάπου και άρχισαν οι προτάσεις. Και έτσι με πήγε απ’ τη μια-στην άλλη, απ’ τη μια-στην άλλη και όπου πήγαινα, μετά με ζητούσαν αλλού. Το ‘χτισα, το ‘χτισα, το ‘χτισα, γνώρισα πολύ γρήγορα πολύ μεγάλους δασκάλους του χώρου. Όπως τον προφέσορα Χασάν Χαλίλ τον Αιγύπτιο ο οποίος έχει ακαδημία χορού στο Κάϊρο- είναι διευθυντής της Ακαδημίας Χορού του Κάϊρου- και ο οποίος μου στάθηκε πάρα πολύ. Είναι ο «παπα-Χασάν», μας έχει σαν παιδιά του. Μου έχει δώσει το πτυχίο της ακαδημίας του, παρόλο που δεν έχω φοιτήσει στην ακαδημία, αλλά μου το έχει δώσει γιατί έχω δουλέψει πολύ μαζί του. Και έτσι με πήγε, με πήγε από το ένα στο άλλο δηλαδή, με έβλεπαν και με ζητούσαν. Με πήγαινε η δουλειά, για αυτό σου λέω: «Με πήγαινε, με πήγαινε και εγώ την ακολουθούσα, με πήγαινε και την ακολουθούσα». Ωστόσο, τη στήριζα και την κυνηγούσα. Δηλαδή, όταν άνοιξαν τα social media, άνοιξα λίγο από τα social media προς τα έξω την εικόνα μου γιατί μέχρι τότε με ξέρανε στην Ελλάδα. Όταν βγήκα έξω, άρχισαν να συζητάν για μένα. Σε ένα φεστιβάλ ήταν από 15 χώρες κόσμος; Στις 5 από τις 15 θα είχαν συζητήσει για μένα. Και έτσι άρχισαν να με βρίσκουν από τα social media, να επικοινωνούν. Και σιγά-σιγά ανέβηκε η φήμη μου, ανέβηκε το κασέ μου, ανέβηκαν οι γνώσεις μου. Δε σταμάτησα ποτέ να εξελίσσομαι, να μαθαίνω. Δούλευα πιο πολύ. Στα 29 μπήκα στην αίθουσα του μπαλέτου για να μάθω κλασικό χορό γιατί δεν ήξερα. Δεν είχα τη δυνατότητα εδώ να μάθω. Εδώ δεν υπήρχε καμιά δυνατότητα να μάθεις κανένα χορό πέραν από τους παραδοσιακούς. Και έκανα κλασικό χορό για να με βοηθήσει. Και έτσι βγήκα στο εξωτερικό. Προφανώς είχα κάτι για να με θέλουν. Αυτό, αυτοί το κρίνουν. Και πήγαινα από τη μια δουλειά στην άλλη. Βέβαια, φρόντιζα συνέχεια να μαθαίνω, να μαθαίνω, να μαθαίνω. Οπότε είχα μεγαλύτερη γκάμα, είχα άλλη παρουσία, είχα δικό μου στυλ. Γιατί μέχρι τότε το στυλ λίγο στους άντρες ήταν… ένα… έμοιαζε λίγο το κοστούμι και ο χορός, πέρα από κάποιες, λίγες περιπτώσεις, έμοιαζε πιο πολύ, γυναικείος. Εμένα δε μου άρεσε, δε με εξέφραζε αυτό το πράγμα γιατί είμαι άντρας, αισθάνομαι άντρας, χορεύω σαν άντρας. Οπότε πήγα… δημιούργησα μια άλλη σχολή. Έβαλα παντελόνι με μπότες, που δε φορούσαν. Έβαλα φαρδιά πουκάμισα, που δε φορούσαν. Δεν έβγαλα ποτέ την κοιλιά μου έξω, δε χόρεψα ποτέ γυμνός, γυμνόστηθος. Πριν από μένα υπήρχε αυτή η αντίληψη. Εγώ δεν είχα βέβαια 6 packs ποτέ, να χορεύω. Είχα καλό σώμα, ωραίο σώμα, αδύνατος χορευτής αλλά δεν ήμουνα… Ποτέ δεν ξεπερνούσε την τέχνη μου η εμφάνιση μου ή σεξουαλικότητα ή η ενδεχόμενη σεξουαλικότητα, που θα μπορούσα να έχω. Η προσωπικότητα μου, ναι. Οπότε αυτό το αντιλαμβανόντουσαν, προφανώς, οι της τέχνης και με καλούσαν. Γιατί με σεβασμό πάντα έβλεπα αυτό που κάνω. Δηλαδή, όσες φορές έχω εκτεθεί, έχω εκτεθεί για να δείξω τι είμαι. Πήγαινα στη νύχτα από τα πρώτα χρόνια και έλεγα: «Θα ξεκινήσω το πρώτο σόου πάνω σε εκείνο μπαρ με τα σπαθιά, θα χορέψω 4 λεπτά και μετά θα κατεβώ στον κόσμο». Αυτό δεν το ζητούσε κανείς. Εγώ το ζητούσα γιατί θέλω πρώτα να με σεβαστούν σαν καλλιτέχνη. Να δουν ότι έχω καλλιτεχνική υπόσταση και οντότητα και μετά να βγω στον κόσμο. Γιατί αν έβγαινα απλά στον κόσμο και χόρευα, δεν θα μπορούσαν να δουν ότι εγώ μπορώ να σταθώ σαν καλλιτέχνης στη σκηνή. Αλλά αυτό ήταν δικό μου, στο μυαλό μου. Δηλαδή, εγώ σκεφτόμουνα πώς θα ήθελα να έχω παρουσία σαν καλλιτέχνης από αυτά που έχω δει, από αυτά που μου αρέσουν. Παράδειγμα τώρα: μια αγαπημένη μου ταινία είναι το «White Christmas», πρωταγωνιστεί ο Μπιλ Κρόσμπι. Αγαπημένος μου, ακούω τζαζ μουσική, εξαιρετικός. Έχει κάτι… Δεν ξέρω αν την έχεις δει και αν δεν την έχεις δει, να τη δεις. Τη βλέπω κάθε χρόνο, είναι μια κλασική ταινία του ’54. Έχουν απίστευτα σκηνικά που χορεύουν. Χορεύουν ντυμένοι Αϊ-Βασίληδες, είναι μιούζικαλ, τραγουδάνε. Μπορεί δηλαδή και από εκεί να έπαιρνα ιδέες, από κάτι που αγαπούσα εγώ και να το είχα συνδυάσει στη σκηνή σαν…μαζί με όλο αυτό που ξέρω και να έβγαινε ένα ωραίο αποτέλεσμα. Κάπως έτσι, δηλαδή, κινούμουν πάντα. Εντελώς καλλιτεχνικά. Στο μυαλό μου μέσα ήταν όλα, δεν τα έγραφα. Έβλεπα και έκανα. Μάθαινα, εξάσκηση και χόρευα. Βάζω στοπ στον εαυτό μου γιατί δεν έχω σταματημό. Τα φέρνω όλα τώρα στο μυαλό και σ' τα λέω.

Δεν υπάρχει πρόβλημα, μπορείς να μου μιλάς όση ώρα θέλεις. Εγώ όμως θα ήθελα να κάνω κάποια ερώτηση για τα ταξίδια, ακόμη, συγκεκριμένη. Για παράδειγμα: την πρώτη φορά που πήγες ένα ταξίδι και έπρεπε να χορέψεις… Που ήταν το πρώτο, βασικά, ταξίδι; Στην Ιαπωνία;…

Στο εξωτερικό, εννοείς;

Ναι, στο εξωτερικό. Ως καλεσμένος να πας ένα ταξίδι.

Το πρώτο ταξίδι στο εξωτερικό ήτανε στο Μεξικό ή στη Σερβία. Θα σε γελάσω. Νομίζω στο Μεξικό. Στο Μεξικό. Χόρεψα σε ένα φεστιβάλ εδώ εκείνο το καλοκαίρι, πριν από 10 χρόνια -11… δε θυμάμαι- και έραψα μια στολή. Γιατί όλα μου τα κοστούμια μου τα έραβε τόσα χρόνια η άμεση συνεργάτιδα μου, η Καλλιόπη, η οποία τρελαινόταν να μου ράβει τέτοια κοστούμια. Το γούσταρε πολύ, είχαμε χημεία. Και μου έραψε μια στολή αρχαιοελληνικού τύπου. Δηλαδή με ένα χρώμα ιβουάρ –και εικόνα έχω να σου δείχνω για όλα αυτά που σου λέω, μη νομίζεις– είχε εδώ επωμίδες, είχε τέτοια να πέφτουν. Ήμουν σαν αρχαίος Έλληνας θεός. Στο στυλ, στην εμφάνιση, στο κοστούμι τέλος πάντων. Και χόρεψα και με είδε μια κοπέλα που είχε έρθει από το Μεξικό και μου λέει: «Θέλω να ‘ρθεις στο Μεξικό, το Μάιο». Ήταν… δε θυμάμαι τι ήταν τότε…Ήταν καλοκαίρι; Και με κάλεσε στο Μεξικό για την παρουσίαση της μουσικής του δίσκου ενός γνωστού μουσικού Λιβανέζου που ζούσε εκεί. Του Αμίρ Σόφι. Και μας έστειλε…είχε 12 τραγούδια το CD και από τα 12 χορέψαμε τα 10. Και επέλεξε 10 καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο, η διοργανώτρια, να εκπροσωπήσουν ένα τραγούδι. Και εγώ εκπροσώπησα τη «Σεχραζάτ», το τραγούδι. Λοιπόν… Και πήγα στο Μεξικό, στην Τούξτλα Γκουτιέρρες που είναι κάτω νότια, πάνω στο βουνό με τους ινδιάνους, που είναι τόσοι. Πριν όμως το Μεξικό, νομίζω, πρέπει να πήγα στη Σερβία. Δε θυμάμαι. Ή στο Μεξικό ή στη Σερβία, πήγα πρώτα. Αλλά με είχαν δει στο ίδιο φεστιβάλ αυτοί οι διοργανωτές. Και στην Κύπρο. Στο πρώτο φεστιβάλ που πήγα διεθνές και χόρεψα, με είδαν τρεις διοργανωτές και με κάλεσαν. Και μετά πήγα… πήγα στο Μεξικό, πήγα στη Σερβία, πήγα στη… Και από εκεί μετά, πρέπει να τα θυμηθώ λίγο. Να ανοίξω και το τέτοιο για να τα δω. Δε θυμάμαι ακριβώς που πήγα κάθε χρονιά ή κάθε μήνα. Αλλά περίπου θυμάμαι ότι πρέπει να πήγα ή στο Μεξικό ή στη Σερβία, πρώτη φορά.

Δε χρειάζεται να τα πάρουμε έτσι και αλλιώς και χρονολογικά. Τα πιο έντονα μας ενδιαφέρουν, οι πιο έντονες εμπειρίες-

Ναι, ναι. Κοίταξε, το Μεξικό ήταν μακρινό ταξίδι, ήξερα λίγο τους συναδέλφους, πολύ λίγο τη δουλειά έξω, αλλά ήταν πολύ καλά τα πράγματα γιατί ήθελα να πάω. Εμπιστεύτηκα και πήγα. Είχα και μια εμπιστοσύνη στον εαυτό μου πάντα και πήγα. Γενικότερα πήγαινα σε δουλειές που γνώριζα τους διοργανωτές. Με έχουν καλέσει σε άλλες τόσες κι άλλες τόσες, αλλά δεν πήγαινα αν δε γνώριζα διοργανωτές. Γιατί μπορούσαν να με καλέσουν, ας πούμε… Στην Αργεντινή όταν ήμουνα, με κάλεσαν σε ένα μέρος στην Αργεντινή που έπρεπε να πάρω ένα λεωφορείο και να πάω 19 ώρες με το λεωφορείο και δεν ήξερα τον διοργανωτή τόσο καλά. Δεν πήγα. Απέφευγα τα λίγο πιο μη σίγουρα deals. Αυτό. Αλλά νομίζω ήταν τότε εκεί η πρώτη φορά, στο Μεξικό. Και στην Τουρκία, αλλά όχι σε μαγαζί, σε φεστιβάλ πάντα. Στο εξωτερικό χόρευα πάντα σε φεστιβάλ. Πρώτη φορά χόρεψα στη Γερμανία. Τώρα το θυμήθηκα. Πρώτη φορά με κάλεσαν στο Μεξικό και στη Σερβία και στην Κύπρο αλλά αμέσως μετά- 2 μήνες μετά- έπρεπε να πάω στη Γερμανία να χορέψω για να αντικαταστήσω ένα συνεργάτη και φίλο χορευτή γιατί δεν μπορούσε και πήγα από εδώ στο Μόναχο αυθημερόν, χιόνιζε. Μια τσικνοπέμπτη ήταν. Και πήγα χόρεψα σε ένα εστιατόριο που έκανε η σχολή του πάρτι και θέλανε αυτόν. Δεν μπορούσε και πήγα τον αντικατέστησα. Και πρώτη φορά που χόρεψα εκτός Ελλάδας, ήταν αυτή. Και μετά ήρθαν τα φεστιβάλ. Τώρα το θυμάμαι. Το θυμήθηκα, έχεις δίκιο. Χόρεψα σε πολλά μέρη. Πήγα σε πολλές χώρες. Δηλαδή, από ένα σημείο και μετά ήταν «Θέλω να ‘ρθεις[00:40:00] εκεί, θέλω…». Ή μπορεί σε ένα μήνα να είχα 4 Σαββατοκύριακα, ας πούμε, και να πηγαίνω και να γυρνάω. Πολλές φορές-

Το φαντάστηκες… Με συγχωρείς-

-εσύ, εσύ πες μου. Φαντάστηκα…

Το είχες φανταστεί ποτέ αυτό το πράγμα: ότι θα γίνεις χορευτής οριεντάλ και θα γυρνάς τον κόσμο κάνοντας τουρ;

Κοίτα, τον κόσμο τον γυρνούσα, βασικά, γιατί πήγαινα για να διδάξω. Για να χορέψω, πήγα πολύ λίγες φορές. Χόρευα κιόλας. Τιμητικά, πάντα χορεύει ο δάσκαλος. Αλλά ως επί το πλείστον πας για να διδάξεις. Οπότε στην αρχή ναι μεν πήγα σαν χορευτής τις 2-3 φορές, αλλά μετά μου ζητούσαν να διδάσκω. Και έρχεται και η Τουρκία που γίνεται ένα φεστιβάλ στην Τουρκία που το διοργανώνει μια Γερμανίδα και είναι… Μου έχει ζητήσει η διοργανώτρια… η οποία είναι Γερμανίδα… μ’ έχει γνωρίσει και την έχω εμπνεύσει και μου λέει: «Θέλω να μου παρουσιάσεις το φεστιβάλ. Θα σε πληρώσω έξτρα». Και λέω: «ΟΚ». Παίρνω το μικρόφωνο και παρουσιάζω το φεστιβάλ. Λοιπόν. Και γίνεται χαμός. Και μέσα στο κοινό υπάρχει μια Γιαπωνέζα, η οποία έχει ήδη την καριέρα της στην Ιαπωνία. Μεγαλύτερη από μένα σε ηλικία, εγώ δεν την ξέρω. Η οποία Γιαπωνέζα μένει στο σπίτι της Σέμα Γιλντίζ, η οποία Σέμα Γιλντίζ είναι θρυλική Τουρκάλα χορεύτρια. Με αγαπάει, την αγαπάω, την έχω φέρει στην Ελλάδα, έχω μείνει σπίτι της. Είναι από τις παλιές χορεύτριες που είναι τώρα 75, πόσο είναι… και μπορεί να χορέψει και να σταθεί σαν μια 25άρα. Και με βλέπει αυτή η Γιαπωνέζα. Και έχω ένα σεμινάριο… Είχα τρία-τέσσερα σεμινάρια και στο ένα μου ζητήθηκε να κάνω κάτι ελληνικό, απ’ τη διοργανώτρια. Και είχα λίγα άτομα μέσα στην τάξη. Γιατί το ελληνικό, ποιος θα πάει; Δεν το ξέρανε πολλοί, θέλανε αραβικό. Δεν είχα μέχρι τελευταία στιγμή, δεν είχα αποφασίσει τι θα κάνω. Και μέσα στην αίθουσα, μάλιστα… Τότε είχαν έρθει από εδώ και η Κατερίνα η φίλη μου και ο Γιώργος εκεί στο φεστιβάλ και είναι κι αυτοί μέσα στην αίθουσα. Λέω: «Ελάτε να δείτε πως γίνεται το μάθημα». Έχει αρκετά χρόνια, τώρα, αυτό, 10; 11; 12; Δε θυμάμαι. Και δεν ήξερα ποιο τραγούδι να επιλέξω ελληνικό και τι να κάνω. Γιατί γενικότερα δεν πήγαινα πάντα με έτοιμη χορογραφία. Πολλές φορές την έφτιαχνα εκείνη την ώρα, ανάλογα με το πώς θα εκφραστώ, ας πούμε. Και μετά μπορεί να την ξεχνούσα, να την θυμόταν η μαθήτριες. Αλλά την έδινα, αυτό ήταν το βασικό για μένα, να το δώσω, να δίνω. Και μέσα στο MP3 μου είχα κάποια ελληνικά τραγούδια και λέω: «Θα διαλέξω ένα αυτό». Και ένα από αυτά ήταν του Βέρτη, το «Αποκλείεται». «Αποκλείεται, χώρια σου δε γίνεται». Και κάνω μια χορογραφία πάνω σ’ αυτό. Και έρχεται στην τάξη μου αυτή η Γιαπωνέζα η οποία έχει ενθουσιαστεί με μένα, επειδή με είδε στη σκηνή να παρουσιάζω. Παίρνει αυτό το τραγούδι, φεύγει, πάει στην Ιαπωνία, το διδάσκει σε 50 μαθήτριές της σε διαφορετικές πόλεις και την επόμενη χρονιά διοργανώνω εγώ φεστιβάλ. Ήδη διοργάνωνα. Είχα κάνει δύο και διοργανώνω το τρίτο. Και μου λέει: «Θέλω να ‘ρθώ με το γκρουπ μου». Και μου φέρνει ένα γκρουπ από την Ιαπωνία, τις Γιαπωνέζες, και έρχεται και αυτή και έχουν συνεννοηθεί με τη συνεργάτιδα μου τότε, τη Λία, και έχουν κρατήσει τη χορογραφία, την έχουνε κάνει γκρουπ. Και είμαστε στο Δημοτικό Θέατρο της Θεσσαλονίκης, το «Άνετον», και τις έχει βάλει η Λία τελευταίες να χορέψουν, αλλά δεν έχει γράψει πάνω στο χαρτί τι θα χορέψουν. Εγώ και παρουσιάζω και μιλάω και πάω και διοργανώνω –όλα μαζί– και χορεύω. Μια βραδιά του φεστιβάλ, το θέατρο κατάμεστο, 350 άτομα, γεμάτο. Είχε έρθει και η μάνα μου τότε πρώτη φορά να με δει. Πρώτη φορά με είδε στη σκηνή εκείνη τη χρονιά. Και είχα καλέσει και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Νέας Βύσσας να χορέψει και συμμετείχαν και είχαν έρθει τα παιδιά και μας τίμησαν και χόρεψαν. Γιατί είχα φολκλόρ αιγυπτιακά, φολκλόρ δικά μας. Και τα είχα όλα αυτά στο θέατρο. Και βγαίνουν λοιπόν στο τέλος οι Γιαπωνέζες με το γκρουπ, με την Τούνια, αυτή τη Γιαπωνέζα και χορεύουν πάνω στη σκηνή το «Αποκλείεται». Τη χορογραφία που έκανα εγώ μέσα, εκείνη την ώρα και την ξέχασα. Και έχω πάθει σοκ. Υπάρχει βίντεο, υπάρχουν όλα αυτά σε βίντεο. Και γίνεται στο θέατρο πανικός, έχουν σηκωθεί όλοι και τσιρίζουν. Γιατί το να βλέπεις τις Γιαπωνέζες να χορεύουν Βέρτη… Έχουν πάθει σοκ. Και παίρνει αυτή η Τούνια το μικρόφωνο με τα σπαστά αγγλικά που ήξερε και λέει ότι: «Ο Νικόλας είναι αυτό, τον γνώρισα εκεί, είναι ο δάσκαλος μας, μου έδωσε αυτό». Γιατί, ξέρεις, σέβονται πάρα πολύ οι Γιαπωνέζοι… οι Ιάπωνες. Οποιαδήποτε προσφορά… ακόμα κι αυτό να του δώσεις –βέβαια αυτά είναι εξαιρετικά και είναι υφαντά της γιαγιάς, έχουν αξία από μόνα τους– κι αυτό να του δώσεις, θα σου πει «Ευχαριστώ». Και με ζητάει να πάω στην Ιαπωνία. Και έτσι ξεκίνησε η Ιαπωνία για μένα που ήταν πολύ μεγάλο κεφάλαιο γιατί πήγα πέντε συνεχόμενα χρόνια. Απέκτησα μαθήτριες, πήγα σε πάρα πολλές πόλεις, έμεινα πάρα πολύ καιρό, έμεινα στα σπίτια τους, έτρωγα γιαπωνέζικα, συμπεριφερόμουν γιαπωνέζικα, έκανα φίλους. Πέρασα τέλεια, υπέροχα. Την αγάπησα, είχα πάρα πολύ καλή δουλειά. Πήγαινα ένα μήνα εκεί, ταξίδευα σε διαφορετικές πόλεις, τους διοργάνωνα, τους έκανα σεμινάρια και τα λοιπά, και τα λοιπά. Χόρευα, κάναμε σόου, όλα αυτά. Ερχόταν και αυτές στο δικό μου φεστιβάλ. Και βέβαια από εκεί με είδαν κι αλλού, με είδαν κι αλλού. Και πήγα στην Ταϊλάνδη, και πήγα στο Χονγκ Κονγκ… Και έτσι πήγε η δουλειά και πήγαινα σε διάφορα κράτη. Στο Ισραήλ, έχω πάει πολλές φορές. Έχω πάει σε πολλά απ’ τα μεγαλύτερα φεστιβάλ, αυτού του είδους, του κόσμου. Και δούλεψα με τους πιο μεγάλους. Και σιγά-σιγά, ανέβαινα επίπεδο. Ανέβαινα επίπεδο καλλιτεχνικά, οπότε ανέβαινα στην αφίσα, ανέβαιναν όλα μαζί. Ανέβαινε η γνώση μου, ήξερα πιο πολλά, μπορούσα να προσφέρω. Παρόλα αυτά σ' το ξαναλέω, όλο αυτό το πράγμα έξω φαινόταν αλλιώς αλλά για μένα ήταν μια έκφραση καλλιτεχνική και μια ευκαιρία να γνωρίσω τον κόσμο και να κάνω αυτό που γουστάρω. Τίποτα παραπάνω. Δηλαδή, είτε ανέβαινα στη σκηνή, είτε κατέβαινα απ’ τη σκηνή, για μένα ήταν το ίδιο. Είτε χόρευα μέσα στην τάξη, είτε χόρευα στη σκηνή, για μένα ήταν το ίδιο. Μόνο που στη σκηνή είχα μεγαλύτερη ευθύνη.

Πώς ήταν να είσαι δάσκαλος σε 10-20-30 Γιαπωνέζες;

Καλά, στην Ιαπωνία είχα μέχρι και 180 άτομα στην τάξη.

Όλες σε μια φορά; Σε ένα μάθημα 180 άτομα;

Ναι, ναι, ναι. Αλλά αμφιθέατρο ή τεράστιες αίθουσες. Γιατί είναι πάρα πολύς ο κόσμος εκεί, δεν είναι... Στην Αργεντινή διδάσκεις και από κάτω έχει 1000 άτομα. Λοιπόν, στην Ιαπωνία πώς ήταν; Σέβονται απόλυτα, έχουν απίστευτο σεβασμό για όλα. Είναι πάρα πολύ τυπικοί. Η μάσκα προϋπήρχε στη ζωή μου προ-covid γιατί την έβαζα στην Ιαπωνία, τη φορούσαν οι Ιάπωνες και οι Ασιάτες και ήξεραν για ποιο λόγο τη φοράνε. Όλες με σεβόντουσαν, όλες μου κάνανε δώρα, όλες με αγαπούσαν. Δηλαδή, σε θεοποιούν. Και επειδή στην Ιαπωνία, γενικά, έχουν πάρα πολύ σεβασμό στους δασκάλου - ο «Σένσεϊ» που σημαίνει δάσκαλος για αυτούς, είναι ένας τίτλος, ένα επίπεδο σεβασμού, μοναδικό- σε σέβονται απόλυτα όταν είσαι δάσκαλος, πόσω μάλλον όταν τους προσφέρεις. Ναι μεν πληρώνουν για να κάνουν ένα σεμινάριο στη σχολή, αλλά η προσφορά από σένα είναι κάτι το οποίο είναι πολύ πιο ουσιαστικό γι’ αυτούς. Γι’ αυτό και αυτοί οι λαοί έχουν ισορροπία, τάξη και σεβασμό και σκέπτονται και λειτουργούν πάντα για το γενικότερο καλό. Δεν είναι… υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά στην κουλτούρα μας. Παρόλα αυτά εγώ αισθανόμουν πολύ άνετα. Γιατί δεν αισθανόμουν παράταιρος. Μου αρέσει αυτό, αυτός ο τρόπος. Η ευγένεια, η τυπικότητα, η τάξη. Δε μιλάνε αγγλικά. Παρόλα αυτά όμως έχουν μια πολύ μεγάλη αγάπη. Βέβαια, συν του ότι όπου πήγαινα- στην Ιαπωνία, στο Ισραήλ… τους έκανα και θρακιώτικα. «Στέργιο» χόρευαν, «Μπαϊντούσκα». Παντού. Έχω βίντεο, τα έβλεπαν εδώ στο χωριό και μου έγραφαν: «Είσαι απίστευτος». Γιατί τώρα το να τους διδάξεις «Ζωναράδικο» είναι πανεύκολο. Έχει έξι βήματα και τους έβαζα να χορεύουν. Και όχι μόνο να χορεύουν, να τραγουδάν κιόλας. «Εδώ Στέργιος, εκεί Στέργιος». Πρέπει να σ’ τα στείλω αυτά να τα δεις, κάπου τα έχω.

Αυτά θα ήθελα πάρα πολύ να τα δω,, να σου πω την αλήθεια.

Έχω, έχω. Και παντού τους έβαζα να χορεύουν και θρακιώτικα και βυσσιώτικα (τον «Κουτσό»). Γι’ αυτό σου λέω, εκφράζομαι κι απ’ τα θρακιώτικα. Γιατί με αυτά ξεκίνησα. Αγαπώ πάρα πολύ γενικά την τέχνη και τη μουσική και το χορό σε όλες τις μορφές του. Αρκεί να μπορώ να καταλάβω. Αν δεν μπορώ να καταλάβω κάτι, εκνευρίζομαι ή λέω: «Είμαι πολύ λίγος για να το καταλάβω». Και τρέλα θέλει η ζωή, όπως καταλαβαίνεις. Με σεβασμό, πάντα.

Ωραία, τώρα μιας και μιλήσαμε λίγο για το οριεντάλ... «Οριένταλ» ή «Οριεντάλ»;

«Οριεντάλ», γαλλικά. «Οριένταλ», αγγλικά.

Οριεντάλ. Ήθελα να μου πεις για το ανδρικό φύλο και το πώς είναι να χορεύεις αυτού του είδους το χορό. Όπως επίσης και μια απορία δική μου, προσωπική, για τα κοστούμια. Τα κοστούμια ράβονται πάνω στη χορογραφία, το διαλέγεις, έχεις και λες: «Θα βάλω αυτό», βάσει της χορογραφίας ή βάσει της διάθεσης σου, εκείνη την ημέρα;

Παίζουν όλα ρόλο. Ξεκινάω ανάποδα την απάντηση, αλλά θα την ξεκινήσω από την αρχή για να μην ξεχάσω. Όσον αφορά το ανδρικό φύλο: υπάρχουν χοροί που χορεύονται μόνο από άντρες, στην Αίγυπτο. Χορεύω και τέτοιους χορούς. Δεν ξέρω αν με έχεις δει στο Youtube με κελεμπία και ξύλα, αυτό είναι ένα είδος φολκλόρ. Κατάλαβες; Τώρα άμα αρχίσουμε να βλέπουμε, θα χάσουμε τη συνέντευξη για αυτό δε σ' τα δείχνω, θα τα δούμε μετά. Υπάρχουν χοροί που χορεύονται από άντρες, από άντρες και γυναίκες και από γυναίκες. Ωστόσο, η καλλιτεχνική έκφραση ενός χορευτή όπως είναι ενός μπαλαρίνου που μπορεί να χορεύει ένα ρόλο ή μπορεί απλά να χορεύει –πώς το λένε– improvisation. Κάτι ανάλογο είναι και σε μας. Δ[00:50:00]ηλαδή, στα λάτιν χορεύουν μια χορογραφία. Αλλά τα λάτιν χορεύονται ζευγάρια από την παράδοση τους. Σε μας, μπορούμε να χορέψουμε μια χορογραφία σε ένα κομμάτι αραβικό αλλά ή τεχνική είναι βασισμένη στο βηματολόγιο το αραβικό και το κλασικό. Κατά 50%- σχεδόν- η δικιά μου η γενιά και μετά, χορεύει οριένταλ με κλασικό βηματολόγιο. Έχουμε πάρα πολλές κλασικές κινήσεις: στροφές, αραμπέσκ, πλιέ, σενέ, ρελεβέ. Όλα αυτά είναι από τον κλασικό χορό, σασέ. Όλα. Οι θέσεις, τα χέρια, οι ποζισιόν, κάτω οι ώμοι, έξω το στήθος –όλα αυτά είναι κλασικός χορός–, οι θέσεις των χεριών. Όλα. Τα πήρε ο Ρέντα, πήρε τον κλασικό χορό, τη βάση, το μπαλέτο, γιατί ήταν μπαλαρίνος και έβαλε κομμάτια από το οριένταλ. Οπότε έχει να κάνει με τον καλλιτέχνη, όχι με το αν είναι άντρας ή γυναίκα. Το πώς θα χορέψει και θα μεταφράσει. Ο κλασικός χορός ανήκει σε όλους, ο χορός. Αυτό είναι που δεν ξέρει ο κόσμος. Όσον αφορά τα κοστούμια. Κάθε είδος αιγυπτιακό φολκλόρ, έχει κοστούμι ανάλογο. Όταν όμως χορεύεις κάτι το οποίο δεν είναι φολκλόρ, μπορείς να χρησιμοποιείς κοστούμια που εκφράζουν εσένα ή αυτό που θες να δείξεις και να πεις. Η χορογραφία δεν είναι πάντα βασισμένη σε μια ιστορία ή σε μια υπόθεση. Μπορεί να είναι ιστορία της στιγμής. Και από όλα αυτά τα χρόνια -αν θες και κάτι πιο βαθύ- έχω αισθανθεί πάρα πολύ έντονα για κάτι προσωπικό και το θυμάμαι μια φορά. Στη σκηνή. Το ‘χω ζήσει έντονα. Πάνω στη σκηνή είναι δύσκολο να ζεις. Αυτά που λένε: «Το ζω και κάνω…», είναι πολύ δύσκολα. Γιατί έχεις ευθύνη στον κόσμο που έρχεται να σε δει, πρέπει να είσαι πολύ σωστός. Τα φώτα, το μέικ-απ, η στολή, η χορογραφία, οι φωνές, ο ήχος. Όλα αυτά εκείνη την ώρα στο κεφάλι σου είναι πληροφορίες. Δεν μπορείς να ανεβαίνεις στη σκηνή και να αισθάνεσαι μόνος σου. Εγώ τουλάχιστον ποτέ δεν αισθανόμουνα.

Δε ζεις όμως τη στιγμή;

Όχι απόλυτα. Γιατί αν δεν υπάρχει interaction, προτιμώ να χορεύω μες στο σπίτι μου. Και χορεύω μέσα στο σπίτι μου όλη την ώρα, αλλά το γουστάρω για μένα. Πάω από εδώ-εκεί, χορεύοντας. Όταν είμαι μπροστά σε κόσμο, θέλω ο κόσμος να αντιλαμβάνεται αυτό που κάνω. Αυτή είναι η δουλειά μου. Το αισθάνομαι σα χρέος απέναντι στο θεατή. Όπως και αυτός έχει ένα χρέος να με παρακολουθήσει. Δηλαδή ένα αλισβερίσι αισθάνομαι ότι συμβαίνει. Δεν υπάρχει επίπεδο, δεν είμαι εγώ πιο ψηλά και αυτός πιο χαμηλά. Είμαι μόνο πιο ψηλά για να με βλέπει. Έτσι το αισθάνομαι εγώ.

Θες να μου πεις εκείνη τη στιγμή, να μου την περιγράψεις; Αν θέλεις.

Υπάρχει και στο YouTube, να σ’ τη δείξω. Είναι μια στιγμή σε ένα κομμάτι, είναι του 2015. Είμαι σε μια ψυχολογικά φορτισμένη κατάσταση λόγω της διοργάνωσης, σε μια ψυχολογικά φορτισμένη κατάσταση λόγω προσωπικών θεμάτων που είχα και έχει πεθάνει και ένας φίλος μου την προηγούμενη μέρα, απότομα από καρδιά στην ηλικία μου. Και έχω πάει στην κηδεία του. Λοιπόν, είναι οι μέρες των φεστιβάλ. Και ήτανε μια στιγμή η οποία μπαίνει… πέφτουν τα φώτα, μπαίνει αφού ξεκινάω entrance, πέφτουν τα φώτα και έχει ταξίμ –«ταξίμ» είναι σόλο ένα όργανο– και έχει ταξίμ κανόνι, κανονάκι που μου αρέσει πάρα πολύ. Και σε εκείνο το σημείο, επειδή αγαπάω το κανόνι και το κανόνι μεταφράζεται με ένα συγκεκριμένο είδος κινησιολογίας, τα έχω δώσει όλα και δε σκέφτομαι τίποτα. Δηλαδή βλέπω τον εαυτό μου και ξέρω τι σκέφτομαι. Είναι από το YouTube και από τα βίντεο που έχω, είναι ίσως το μοναδικό ή από τα ελάχιστα που ξέρω πως νιώθω εκείνη την ώρα, τα άλλα δε θυμάμαι. Και είναι, ας πούμε, 1 λεπτό, 1:10. Ένα κομμάτι το οποίο έχω μπει εντελώς μέσα και δεν έχω ξαναϋπάρξει ποτέ τόσο μέσα, πάνω στη σκηνή, σ’ αυτό που έκανα. Γιατί ήμουνα… ήταν όλα, συνέβαλαν όλα αυτά που είχαν συμβεί. Ήταν μοναδικό. Αλλά εκείνη τη στιγμή εμένα ήταν πόνος αυτό που ένιωθα. Πολύ δυνατός. Όμως τον εξισορροπούσα με την τέχνη. Γιατί η τέχνη πάντα σε βοηθάει. Είναι αναλγητική. Σε όλα.

Και το εξωτερίκευες;

Και τότε το έδινα απόλυτα. Απόλυτα. Αλλά εγώ το ένιωθα για μένα εκείνη τη στιγμή. Δηλαδή μπορεί να το αντιλαμβανόταν ο κόσμος αλλά ήταν δικιά μου στιγμή. Είναι από τις λίγες στιγμές που ήταν δικές μου, πάνω στη σκηνή. Πολλές δικές μου στιγμές έχω μέσα στην τάξη, με τις μαθήτριες μου, που είναι εβδομαδιαία τα μαθήματα και τους λέω: «Τώρα, γουστάρουμε». Και μου λένε: «Πώς γίνεται πάντα στην έκφραση σου να συμβαίνει αυτό;». «Γιατί» λέω «αφήνομαι». Μέσα στην τάξη είμαι άνετος, ξέρω τα κορίτσια μου, έχω άνεση, φοράω φόρμες, είμαι χαλαρός, δεν έχω φώτα, δεν έχω μέικ-απ, δεν έχω να με σφίγγουν, να με τραβάνε, να με κάνουν. Δηλαδή είναι αλλιώς, είναι οικογενειακό το θέμα. Στη σκηνή έχεις μια ευθύνη. Η σκηνή σού δημιουργεί αυτή την ευθύνη η οποία δε σε αφήνει να αισθανθείς πάρα πολύ. Γιατί και οι τραγουδιστές όταν κλαίνε, παραλληλίζω με τους τραγουδιστές ή με τους ηθοποιούς, παράδειγμα, δεν μπορούν να κλαίνε πάνω στη σκηνή, δε θα μπορούν να ερμηνεύσουν. Μπορούν να το κοντρολάρουν. Έτσι είναι και ένας χορευτής. Μπορεί να φτάσει μέχρι ένα σημείο, να αφεθεί. Γιατί ανήκεις στο κοινό εκείνη την ώρα, όχι σε σένα. Το κοινό έρχεται για να δει εσένα. Και όταν είσαι ένας πάνω στη σκηνή, δε μιλάς, δεν παίζεις κάποιο ρόλο, και μόνο κουνάς το σώμα σου και πρέπει μέσα από την κινησιολογία να τους δώσεις να καταλάβουν… είναι ένα «εκ θεούς» που λένε και στο χωριό μας, ένα πράγμα. «Εκ θεούς».

Έχω μια ερώτηση εδώ που δε νομίζω ότι ισχύει, βάσει της προηγούμενης που μου την εξήγησες, όσον αφορά το ανδρικό φύλο. Η ερώτηση είναι αν πέραν από την ευχαρίστηση που νιώθεις εσύ για το χορό όντας δάσκαλος, όντας πάνω στο stage χορευτής, νιώθεις και ευχαρίστηση που σπας κάποια στερεότυπα;

Αυτή είναι η ερώτηση;

Ναι. Γιατί σου έκανα την προηγούμενη ερώτηση για το αντρικό φύλο γιατί εγώ έχω στο μυαλό μου που δεν είμαι πολύ σχετική με το όλο αυτό το είδος χορού.

Χορεύεις καθόλου;

Χορεύω αλλά…

Τι χορεύεις; Το «Στέργιο».

Μου αρέσουν και τα παραδοσιακά κι από μικρή πήγαινα εδώ πέρα και τα χόρευα. Αλλά γενικά, χορεύω. Απλά δεν έχω κάποια σχέση με αυτό το είδος και αυτό το χώρο. Καθόλου. Δε γνωρίζω πολλά πράγματα. Οπότε εμένα όταν έρχεται στο μυαλό μου το οριεντάλ, συνήθως έρχεται στο μυαλό μου με γυναίκες. Οι εικόνες οι περισσότερες είναι γυναικείες που έχω δει να…

Οι καλύτερές μου συνεντεύξεις είναι με ανθρώπους που δε γνώριζαν. Γιατί αν γνωρίζουν δεν έχω διάθεση να πω αυτά όλα που λέω σε σένα, να εξηγήσω, να δώσω. Γιατί θέλω να δίνω, γενικά. Μου αρέσει να δίνω. Γιατί ξέρω ότι αν εγώ δίνω και εσύ δίνεις, κάποιος θα παίρνει. Οπότε αν όλοι δίνουμε, όλοι θα παίρνουμε. Απλό. Πριν δυο χρόνια, δε θυμάμαι… πριν κλείσουμε με covid, έχω μια πολύ καλή φίλη και εξαιρετική ψυχολόγο. Τη Νέλη την Βυζαντιάδου στη Θεσσαλονίκη. Αν δεν την ξέρεις, να την παρακολουθήσεις. Είναι μοναδική. Δίνει διάφορα θέματα, διαλέξεις online και τα λοιπά. Είναι εξαιρετική. Και είχε κάνει ένα κύκλο εκπομπών που είχαν θέμα. Και μέσα από κάποιες προσωπικότητες της πόλης και κάποιους καλλιτέχνες ή κάποιες προσωπικότητες γενικότερα σε διάφορα είδη, ήθελε να περνάει ένα μήνυμα. Και εμένα με επέλεξε έχοντας το θέμα των στερεοτύπων. Και κάναμε μια κουβέντα στη σχολή και τα λοιπά και μου θύμισε τώρα αυτό. Δεν ξέρω αν σπάω εγώ το στερεότυπο, γενικότερα. Στο εξωτερικό δεν το αισθανόμουνα ποτέ αυτό. Στο εξωτερικό δεν είχα ποτέ αυτή την αίσθηση (ότι σπάω κάποιο στερεότυπο) γιατί γενικότερα η αποδοχή ήταν διαφορετική από όλους. Πολύ φυσιολογική. Στην Ελλάδα δεν ξέρω αν έχω σπάσει κάποιο στερεότυπο γιατί ουσιαστικά το στερεότυπο τι είναι; Υπάρχουν βέβαια και στερεότυπα. Σίγουρα. Αλλά το στερεότυπο τι είναι; Αυτό που ξέρουμε ή πάλι γυρνάμε πάλι σε αυτό που δε γνωρίζουμε. Δηλαδή, θα το θεωρούσα λίγο… πώς να το πω… Θεωρώ τους ανθρώπους που κρίνουν βάσει στερεοτύπων, λίγο αγράμματους. Νομίζω, η γνώμη μου. Και εγώ πολλές φορές το κάνω. Στην Ελλάδα μπορεί και να το έχω σπάσει πολλές φορές, πάντα όμως με θετικό πρόσημο. Γιατί αλλιώς το περίμεναν… Έχουν έρθει πολλοί άνθρωποι και μου λένε ότι: «Εσύ αυτό που κάνεις δεν το έχουμε ξαναδεί. Είχαμε λάθος εντύπωση και το είδαμε από εσένα και αυτό». Και με ξανακάλεσαν και ξαναπήγα. Και άντρες και γυναίκες. Για αρκετά χρόνια με καλούσε ο Σύλλογος Πυροσβεστών Χαλκιδικής και χόρευα στον ετήσιο χορό τους. Με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους. Με εκτιμούσαν πάρα πολύ. Την πρώτη χρονιά που πήγα, με κοιτάγαν λίγο περίεργα. Αλλά αμέσως-αμέσως ζεστάθηκαν και αποκτήσαμε πολύ καλές σχέσεις και κάθε χρόνο με καλούσαν. Παίζει ρόλο η προσωπικότητα, όπως σου λέω, γιατί εγώ γενικά κερδίζω τον κόσμο και με την προσωπικότητα. Με την επαφή, με την επικοινωνία. Σα δίδυμος είμαι πολύ επικοινωνιακός. Οπότε εκεί το κερδίζω, όχι μόνο καλλιτεχνικά. Καλλιτεχνικά, αν δεν έχεις προσωπικότητα, εξυπηρετείς την τέχνη; Δεν μπορώ να το καταλάβω. Οπότε δεν ξέρω αν έσπασα ή αν δεν έσπασα… Σίγουρα θα έσπασα αρκετά στερεότυπα αλλά, μετά, η εποχή άρχισε να με προσπερνάει, μη νομίζεις. Πλέον η εποχή μάς έχει προσπεράσει, βλέπω πιο νέους ανθρώπους, πιο νέους και από σένα. 15, 17, 18 χρονών παιδιά, που έχουν κάτι αντιλήψεις και απόψεις και έχω πάθει σοκ. Και λέω: «Τι παιδιά είστε εσείς, ποιοι ήταν οι γονείς σας; Τι εξαιρετικοί άνθρωποι; Μπράβο!». Θεωρώ ότι πια έχει αλλάξει πολύ γρήγορα η εποχή και ίσως να συνέβαλα και εγώ[01:00:00] σε κάποιο σημείο, καλλιτεχνικά. Γιατί αυτό είναι ο καλλιτέχνης, ουσιαστικά. Παρόλα αυτά δε θεωρώ ότι έχω κάνει εγώ κάποια δουλειά, προσωπικά. Ίσως ακούγεται λίγο εγωιστικό αλλά αν δεν το απολάμβανα και δε μου άρεσε, δε θα το έκανα. Δεν έκανα τίποτα καταναγκαστικά, το έκανα γιατί το ήθελα. Ούτε είχα σκοπό να αποδείξω κάτι σε κάποιον. Ή όταν πηγαίνεις και χορεύεις σε ένα χωριό στο Κιλκίς επειδή ο σύλλογος γυναικών σε αγαπάει και σε ξέρουν και τους χορεύεις κάθε χρόνο. Ή στην Κατερίνη. Στην Κατερίνη 14 χρόνια συνεχόμενα πήγαινα χόρευα, όχι μόνο στη γιορτή της γυναίκας, σε όποια εκδήλωση κι αν είχαν. Ήταν ένας σύλλογος γυναικών που με έπαιρναν συνέχεια τηλέφωνο. Βρίσκαν λόγο για να πάω να χορέψω. Οπότε με αυτούς τους ανθρώπους είχαμε οικογενειακή σχέση. Αλλά συμπαθούσαν εμένα, αγαπούσαν εμένα και καλούσαν συνέχεια εμένα. Και δεν μπορούσα να τους αρνηθώ.

Συνδυάζεις τη σκηνή με τη διδασκαλία;

Τι εννοείς «αν τα συνδυάζω»;

Τώρα είσαι δάσκαλος, σωστά;

Ήμουνα δάσκαλος όλα τα χρόνια. Δηλαδή είμαι δάσκαλος 12 χρόνια. 13; 13 χρόνια. Είσαι δάσκαλος, διδάσκεις και χορεύεις. Έτσι πάει αυτό, πάντα. Γιατί δεν αλλάζει. Όσο μεγαλώνεις, γίνεσαι καλύτερος δάσκαλος. Ύστερα στο δικό μας το σινάφι, χορεύουν μέχρι 50-60 χρονών, δεν έχουν πρόβλημα, μπορούν να χορέψουν. Εφόσον μπορεί το σώμα σου, δεν υπάρχει… Και οι γυναίκες χορεύουν μεγάλες, δεν υπάρχει ηλικία. Άρα σπάει το στερεότυπο αυτό. Και εφόσον σπάει σε μια χώρα άλλη, ίσως πιο υπανάπτυκτη από τη δική μας, γιατί να μη σπάσει και στη δική μας; Ας πούμε. Δε φαίνεται παράταιρο το να χορεύει μια γυναίκα –ίσως το έχω συνηθίσει βέβαια αλλά δε μου φαινόταν και από την αρχή– μεγάλης ηλικίας με πολλά κιλά. Με περισσότερα κιλά, όχι «πολλά». Με περισσότερα από αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε. Μπορεί να χορεύει πολύ πιο εξαιρετικά από μια άλλη που έχει ένα σώμα μοντέλου κατά τα πρότυπα αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε. Δεν υπάρχουν αυτά στο σινάφι μας, ευτυχώς ή δυστυχώς. Υπάρχουν άλλα, αλλά αυτά δεν υπάρχουν. Χορεύουν όλες οι γυναίκες, αρκεί να θέλουν, να γουστάρουν και να μπορούν. Και μπορούν. Για μένα, μπορούν όλες. Μπορούν οι Γιαπωνέζες, δεν μπορούν οι μεσογειακές; Δεν γίνεται αυτό το πράγμα. Εδώ μας κρατάει λίγο το κοινωνικό κομμάτι. Βέβαια, βλέπω ότι έχει αλλάξει πολύ. Φέτος έχω μαθήτρια την καθηγήτρια που είχα φιλόλογο Γ΄ Λυκείου στη Νέα Βύσσα, το ’98. Την έχω μαθήτρια με την αδερφή της. Ήθελε να ‘ρθει πολλά χρόνια –έχουμε επαφές εννοείται– ήθελε να ‘ρθει πολλά χρόνια, αλλά δεν μπορούσε γιατί ήταν σε εσπερινό και εγώ έκανα απογεύματα. Και φέτος μπορεί.

Τρομερό αυτό.

Έχω κι άλλες μαθήτριες. Πολύ τρομερό. Δεν μπορώ να πω ονόματα, αλλά έχω και γυναίκες οι οποίες δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι θα χορεύουν. Και τελικά όχι απλά χόρεψαν, όχι απλά ήρθε όλη τους η οικογένεια, όχι πήρα συγχαρητήρια από τους άντρες τους, μέχρι οι πεθερές τους με πήραν τηλέφωνο και μου έδωσαν συγχαρητήρια για τις νύφες τους. Και αυτό είναι εξαιρετικό, δηλαδή, δεν υπάρχει. Τώρα η πεθερά της αλληνής που είναι μεγαλοσυμβολαιογράφος, και ο άντρας είναι μεγαλοδικηγόρος, να σε παίρνει τηλέφωνο και να σου λέει: «Πώς θα ράψω εκεί το λουλούδι;». Δηλαδή, αυτό είναι η ουσία αυτού που κάνουμε. Τι πιο ωραίο από το να δίνεις χαρά σε αυτόν που θέλει να εκφραστεί και να το αντιλαμβάνονται όλοι γύρω. Όλοι γύρω τους. Γιατί εγώ πάντα μέσα στην τάξη λέω: «Το κοινό σας». «Το κοινό σας» εννοώ τον καθρέφτη σου, τον μπαμπά σου, τη μαμά σου, το φίλο σου, την αδελφή σου, το σκύλο σου, τη γάτα σου, το καναρίνι σου, το παπαγαλάκι σου, τον τοίχο σου, το καλοριφέρ σου. Το κοινό σου είναι αυτό που επιλέγεις εσύ. Αυτό.

Έχεις κάτι άλλο να προσθέσεις;

Έχω πάρα πολλά. Θα μπορούσα να μιλάω ώρες γι’ αυτό γιατί έχω τόσο πολλή εμπειρία και τόσο μεγάλη αγάπη για αυτό το πράγμα που έκανα, που μπορώ να μιλάω πολλές ώρες. Αλλά φαντάζομαι ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να μιλάει ώρες για τον εαυτό του. Άλλοι όχι, βέβαια. Εγώ όμως δεν μιλάω τόσο για τον εαυτό μου. Μιλάω γενικά… βλέπω πλέον αυτό όλο που έχω κάνει όλα αυτά τα χρόνια, το βλέπω σαν θεατής. Και σκέφτομαι ότι ένας άνθρωπος που ήθελε να γίνει καλλιτέχνης, που ήταν γεννημένος καλλιτέχνης και μεγάλωσε σε μια επαρχιακή πόλη, σε ένα χωριό στα σύνορα μιας χώρας δευτεροκοσμικής, «τριτοκοσμικοί» δεν είμαστε αλλά ούτε και «πρώτο»... αστειεύομαι φυσικά, ενδεχομένως με αντιλήψεις άλλες που δε θα μπορούσαν να συμβαδίζουν με αυτά που πιστεύει αυτός, βρήκε τη δύναμη, το είχε, η τέχνη τον πήρε από εκεί, απ’ το γιακά, τον πήγε αλλού και από εκεί τον πήγε αλλού και τον πήγε αλλού. Η τέχνη, είναι κάτι με το οποίο γεννιέσαι. Το ταλέντο έρχεται πριν βγεις εσύ στη ζωή. Γεννιέται πριν από σένα μαζί σου, ταυτόχρονα. Πώς να στο πω; Πρώτα βγαίνει το ταλέντο, μετά εσύ. Αν υπάρχει καλλιτεχνική κατεύθυνση σε έναν άνθρωπο κάπως θα βρει τρόπο να την εκτονώσει. Το βλέπουμε αυτό στην ιστορία χρόνων. Υπήρχαν άνθρωποι που πριν 300 χρόνια, 500, 1000, 2000, ήταν ηθοποιοί. Και οι σημερινοί ηθοποιοί έχουν κάτι αντιλήψεις που δεν θα τις είχαν ούτε αυτοί που ήταν πριν 3000 χρόνια. Οπότε η τέχνη δεν πρόκειται να πεθάνει ποτέ, η καλλιτεχνία ποτέ. Το θέμα είναι πώς την μεταχειριζόμαστε εμείς. Πρέπει να μάθουμε, λοιπόν, να σεβόμαστε τον καλλιτέχνη και την τέχνη του. Οποιαδήποτε μορφή τέχνης, έχει αξία στη ζωή μας. Για εμάς και για όλους τους άλλους. Νομίζω έκλεισα ωραία, ε;

Αυτό θα έλεγα μόλις. Ότι ήταν πολύ ωραίο κλείσιμο, οπότε το αφήνουμε. Ευχαριστώ πάρα πολύ Νίκο, ήταν πάρα πολύ ωραία, αλήθεια.

Και εγώ σε ευχαριστώ. Δεν το περίμενες και δεν το περίμενα και εγώ να δεχτώ τέτοια πρόταση.

Τέλος συνέντευξης.