[00:00:00]Καλημέρα, θα μας πείτε το όνομά σας;

Ονομάζομαι Αγαθή Μπρούζα.

Είναι Κυριακή 4 Οκτωβρίου 2020. Είμαι με την Αγαθή Μπρούζα, βρισκόμαστε στη Θεσσαλονίκη. Εγώ ονομάζομαι Μπατζιομήτρου Μαρία, είμαι ερευνήτρια στο Istorima και ξεκινάμε. Πείτε μας λίγα πράγματα για την οικογενειακή σας κατάσταση.

Καλημέρα σας. Είμαι φιλόλογος καθηγήτρια, είμαι παντρεμένη, μητέρα δύο παιδιών, δύο κοριτσιών 27 ετών. Διδάσκω στο 10ο Λύκειο Θεσσαλονίκης.

Ωραία. Πείτε μας ποιο ήταν το έτος εισαγωγής σας στη Φιλοσοφική Σχολή.

Πέρασα το 2082[1982] στην ενιαία Φιλοσοφική Σχολή, πριν διασπαστεί σε τμήματα.

Ωραία, άρα περάσατε το 1982. Γιατί επιλέξατε τη Φιλοσοφική Σχολή;

Ήταν ένα όνειρο ζωής για μένα. Μία επιλογή που έγινε σε πολύ μικρή ηλικία, από τη στιγμή που άρχισα να φοιτώ στο Γυμνάσιο γιατί με γοήτευσαν -με μάγεψαν θα έλεγα καλύτερα- τα φιλολογικά μαθήματα γιατί είχα την τύχη να έχω εξαιρετικούς φιλολόγους. Ήταν δηλαδή μια συνειδητή επιλογή κι έκανα πολύ μεγάλο αγώνα για να περάσω, γιατί στα δικά μου τα χρόνια η Φιλοσοφική ήταν η πιο υψηλόβαθμη σχολή.

Πείτε μας λίγα πράγματα για τις εισαγωγικές εξετάσεις. Πόσα μαθήματα δίνατε για να περάσετε στο πανεπιστήμιο;

Πέρασα με ένα σύστημα που ίσχυσε… που είχε ισχύσει απ’ το 1980 μέχρι το 1982. Δίναμε πανελλαδικές εξετάσεις στη δευτέρα και τρίτη Λυκείου. Συγκεντρώναμε μόρια από τη δευτέρα Λυκείου δίνοντας αρχαία, ιστορία, έκθεση και λατινικά. Συγκεντρώναμε τις μονάδες από τη δευτέρα και τρίτη Λυκείου με άριστα το 10.000 τότε. Εγώ είχα συγκεντρώσει 9.136 μονάδες. Ουσιαστικά έδωσα δύο φορές, επί δύο χρονιές, τα ίδια μαθήματα αλλά με διαφορετική ύλη.

Πόσο δύσκολο ή εύκολο ήτανε να περάσει τότε κάποιος στη Φιλοσοφική Σχολή σε σχέση με σήμερα;

Πάρα πολύ δύσκολο! Έπρεπε… Περίπου περνούσαν χίλια άτομα στις τέσσερις Φιλοσοφικές Σχολές, Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων και Κρήτης. Έπρεπε δηλαδή να είσαι μέσα στους χίλιους πρώτους, ανάμεσα στους χίλιους πρώτους της θεωρητικής, των θεωρητικών επιστημών, της θεωρητικής κατεύθυνσης δηλαδή. Τότε ονομαζόταν Α Τύπος.

Η Φιλοσοφική Σχολή της Θεσσαλονίκης, απ’ όλες τις Φιλοσοφικές Σχολές, είχε τα υψηλότερα μόρια;

Όχι. Τα υψηλότερα μόρια τα είχε η Αθήνα, ακολουθούσε η Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα στη συνέχεια, και η σχολή της Κρήτης στο τέλος.

Ωραία. Δεδομένου ότι η Αθήνα είχε και υψηλότερα μόρια κι εσείς είχατε αρκετά υψηλή βαθμολογία, με ποιο κριτήριο επιλέξατε την πόλη της Θεσσαλονίκης;

Πρώτη μου επιλογή ήταν η Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης, δεύτερη επιλογή ήταν η Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, τρίτη η σχολή των Ιωαννίνων και τελευταία η σχολή της Κρήτης. Πρώτη μου επιλογή η Θεσσαλονίκη. Επειδή κατάγομαι από τη Λάρισα, ήτανε πιο κοντά, η πόλη της Θεσσαλονίκης πιο κοντά στην πατρίδα μου και δεύτερον, από τα μαθητικά μου χρόνια ακούγαμε όλοι για την έντονη φοιτητική ζωή της Θεσσαλονίκης κι ως παιδί κι ως έφηβος αυτό με μάγευε και με δημιουργούσε έτσι μια αίσθηση, μια ιδιαίτερη αίσθηση για την πόλη αυτή και συγκεκριμένα, εκείνη την εποχή μας ενδιέφεραν τόσο οι σπουδές όσο και η ζωή, η προσωπική ζωή. Ήθελα να είμαι κοντά στους γονείς μου για να μπορώ να τους βλέπω όσο ήταν δυνατόν πιο συχνά, γι’ αυτό και επέλεξα τη Θεσσαλονίκη.

[00:05:00]Πείτε μας λίγα πράγματα, τι ακούγατε για τη ζωή στη Θεσσαλονίκη που μου αναφέρατε πριν;

Από τους καθηγητές μας, από τις αφηγήσεις των καθηγητών μας, ακούγαμε για την έντονη φοιτητική ζωή, μία ζωή η οποία ταίριαζε πάρα πολύ στις προσωπικές μας επιλογές, στα ενδιαφέροντά μας. Κι από την άποψη αυτή, καθόμασταν, πολλές φορές καθόμασταν και τους ακούγαμε και μέναμε και με ανοιχτό το στόμα από τις αφηγήσεις τους και αυτό ήταν κι ένα κίνητρο για πάρα πολλούς μαθητές, όχι για μένα προσωπικά, γιατί για μένα -όπως σας είπα- ήταν ένα όνειρο ζωής. Για πάρα πολλούς μαθητές ήταν ένα κίνητρο για να περάσουν ειδικά στη σχολή, σε κάποια σχολή της Θεσσαλονίκης.

Ήταν ο τρόπος διασκέδασης που σας κέντρισε το ενδιαφέρον, πέρα από την επιλογή σας για το συγκεκριμένο επάγγελμα; Ο τρόπος ζωής, δηλαδή, που υπήρχε στη Θεσσαλονίκη από αυτά που ακούγατε ήταν, επίσης, ένα κριτήριο για να επιλέξετε τη Θεσσαλονίκη;

Ένα δεύτερο κριτήριο, ήταν ένα δεύτερο κριτήριο. Το πρώτο κριτήριο ήτανε η επιλογή της σχολής, της συγκεκριμένης σχολής και για την οποία είχα ακούσει πάρα πολλά θετικά από τους καθηγητές μου που είχανε τελειώσει τη συγκεκριμένη σχολή και κατά δεύτερο λόγο, ο τρόπος ζωής, με είχε ελκύσει και ο τρόπος ζωής, μέσα από τις αφηγήσεις τους.

Ωραία. Περνάμε στην περίοδο που έρχεστε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη. Περιγράψτε μου τα συναισθήματά σας, πώς νιώσατε όταν ήρθατε εδώ.

Ήρθα στη Θεσσαλονίκη, αφού προηγήθηκε με τους γονείς μου όλη εκείνη η διαδικασία για να νοικιάσουμε το σπίτι, πριν βγουν τα αποτελέσματα, γιατί ήμουν σίγουρη ότι περνούσα στη σχολή. Εγώ ήρθα για να ξεκινήσω τις σπουδές μου 19 Νοεμβρίου του 1982, μια μέρα που τη θυμάμαι κι έχει χαραχθεί στη μνήμη μου και σημάδεψε και τη μετέπειτα ζωή μου. Ήταν μία μέρα έντονη, γεμάτη συναισθήματα, πρωτόγνωρες καταστάσεις για μένα, πρωτόγνωρες εμπειρίες. Ειδικά όταν πρωτομπήκα, όταν πρωτοανέβηκα τα σκαλιά της σχολής αυτής, του ναού του πνεύματος -όπως την αποκαλούσα στη συνέχεια-, κι όταν πέρασα εκείνη την πόρτα και μπήκα στον χώρο της σχολής, εκείνο που με εξέπληξε ήταν ο χώρος, ένας χώρος καινούργιος, ένας χώρος διαφορετικός από τον χώρο του σχολείου.  Αμήχανα αισθάνθηκα στην αρχή, ήμουνα μόνη μου. Προσπάθησα να κάνω τις πρώτες μου γνωριμίες από την αρχή ακόμη, από την πρώτη στιγμή που πέρασα μέσα στον χώρο. Εκείνο που μου είχε κάνει εντύπωση ήταν αυτή… Εκείνη η εικόνα που μου είχε κάνει εντύπωση ήταν αυτή η εικόνα των πάγκων με τους φοιτητές που ανήκαν σε διάφορες πολιτικές παρατάξεις, οι οποίοι εμάς τους πρωτοετείς μας προσέγγισαν από την πρώτη στιγμή για να ενταχθούμε σε κάποια πολιτική παράταξη. Ακολούθησαν οι πρώτες γνωριμίες και στη συνέχεια παρακολούθησα το πρώτο μου μάθημα, πραγματικά με δέος, συγκίνηση και συναισθήματα που δεν περιγράφονται! Γιατί ένιωθα ότι ήταν η αρχή της πραγματοποίησης του μεγαλύτερου ονείρου της ζωής μου για εκείνα τα χρόνια.

Θυμάστε κάτι που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση κατά το πρώτο μάθημά σας στη Φιλοσοφική Σχολή;

Εκείνο που με έκανε εντύπωση ήταν τα αμφιθέατρα. Το πρώτο μου μάθημα έγινε στο Α αμφιθέατρο. Πάρα πολλοί φοιτητές. Ένιωσα κάπως άβολα στην αρχή, αλλά προσαρμόστηκα πάρα πολύ εύκολα. Φυσικά, εκείνο που έκανα ήταν να γνωριστώ με τις δύο κοπέλες που κάθονταν δεξιά και αριστερά μου. Ήταν πολύ βασικό αυτό για μένα, να κάνω τις πρώτες μου γνωριμίες και να έχω τις πρώτες μου επαφές με συμφοιτήτριές μου, γιατί η σχολή αυτή ήταν κατά κύριο λόγο μια σχολή θηλέων θα έλεγα, γιατί τα αγόρια ήταν ελάχιστα. Και παρακολούθησα το πρώτο μου μάθημα. Εκείνο, βέβαια, που μου έκανε εντύπωση ήτανε ο [00:10:00]διαφορετικός τρόπος με τον οποίο διδάσκονταν, με τον οποίο δίδασκε ο καθηγητής. Δεν είχαμε εκείνο το άγχος της εξέτασης. Παρακολουθούσαμε μόνο τη διδασκαλία προσεκτικά, όλοι μας, όπως κι εγώ προσπαθούσα να κρατήσω με κάθε λεπτομέρεια τις σημειώσεις από τα λεγόμενα του καθηγητή. Δεν άφηνα πραγματικά ούτε λέξη να ξεφύγει που να μην την κατέγραφα στις σημειώσεις μου.

Είπατε πριν ότι σας έκανε εντύπωση ότι ήταν πολύ διαφορετικός ο τρόπος διεξαγωγής των μαθημάτων σε σχέση με το σχολείο. Περιγράψτε μου ένα τυπικό μάθημα, μερικά πράγματα τα οποία τα εντοπίζετε ως διαφορές ή σας έκαναν εντύπωση.

Μου έκανε εντύπωση ο μονόλογος του καθηγητή. Σπάνια απηύθυνε ερωτήσεις στο κοινό. Ελάχιστες ερωτήσεις και μάλιστα μου έκανε εντύπωση που πολλοί λίγοι φοιτητές τολμούσαν να απαντήσουν. Ήμασταν κάπως κουμπωμένοι, φοβόμασταν να απαντήσουμε, ενώ στα μαθητικά μας χρόνια εκείνο που μας ενδιέφερε ήτανε να… όπως κάναμε τότε να σηκώσουμε το χέρι για να απαντήσουμε στην ερώτηση του καθηγητή του σχολείου για να δείξουμε τις γνώσεις μας, για να παρουσιάσουμε τις γνώσεις μας, εδώ δεν μας ενδιέφερε κάτι τέτοιο γιατί ήτανε το μάθημα απρόσωπο. Δηλαδή, ένιωθα ότι ο καθηγητής δεν θα με γνώριζε ίσως και ποτέ, οπότε δεν είχα αυτή την ανάγκη να προβάλλω τις γνώσεις μου ή να απαντήσω. Περισσότερο είχα ανάγκη να ακούσω, γιατί είχα πολύ μεγάλη δίψα για μάθηση. Δεν με ενδιέφερε να πω τη γνώμη μου, όσο να ακούσω τη γνώμη των μεγάλων δασκάλων, γιατί είχα την τύχη -είχα την τύχη πραγματικά και το λέω με συγκίνηση- να έχω μεγάλους δασκάλους. Τον Ανδρόνικο, τον Μαρωνίτη, τον Λιπουρλή, τον Κεχαγιόγλου, τον Μέγα, την Τσαντσάνογλου. Για μένα πραγματικά ήταν μεγάλη τιμή και τύχη που τους συνάντησα και τους πέτυχα πραγματικά, γιατί μετά από μένα, μετά από λίγα χρόνια, κάποιοι άνθρωποι μεγάλοι απ’ τους δασκάλους αυτούς, έφυγαν από τον χώρο αυτό.

Θυμάστε κάποιο ιδιαίτερο περιστατικό ή κάτι που σας χαράχτηκε στη μνήμη σε κάποιο μάθημα με έναν από αυτούς τους μεγάλους και σπουδαίους καθηγητές;

Θυμάμαι… Θυμάμαι τον Μανόλη Ανδρόνικο. Τον μεγάλο δάσκαλο, ο οποίος ήταν πραγματικά ένας δάσκαλος με όλη τη σημασία της λέξης. Κατά τη διάρκεια του μαθήματός του, στο αμφιθέατρο μαζεύονταν φοιτητές από διάφορες σχολές για να τον παρακολουθήσουν. Σε σημείο που δεν είχαμε… δεν ξέραμε που να καθίσουμε. Άλλοι κάθονταν στα σκαλοπάτια, όρθιοι, κατάμεστο το αμφιθέατρο, για να παρακολουθήσει αυτόν τον μεγάλο δάσκαλο που πραγματικά δραματοποιούσε τη γνώση του. 

Τι μάθημα δίδασκε ο κύριος Ανδρόνικος;

Αρχαιολογία. Και συγκεκριμένα, επειδή είχα πάρα πολλά ακούσματα από μία φιλόλογο καθηγήτριά μου, γνώριζα, ήξερα για τον μεγάλο αυτόν δάσκαλο από τη δευτέρα Γυμνασίου. Κι όταν τον είδα μπροστά μου, συγκινήθηκα τόσο πολύ που πραγματικά δεν πίστευα ότι κάποια στιγμή στη ζωή μου θα συναντούσα αυτόν τον μεγάλο δάσκαλο.

Πηγαίνατε καθημερινά στη σχολή για να παρακολουθήσετε μαθήματα;

Ναι. Πήγαινα καθημερινά, παρακολουθούσα καθημερινά, κυρίως παρακολουθούσα… Βέβαια, υπήρχαν και κάποια μαθήματα τα οποία με ενδιέφεραν λιγότερο. Εκείνα τα μαθήματα για τα οποία έδειχνα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεν άφηνα πραγματικά καμία ώρα που να μην τα παρακολουθήσω.

Είπατε πριν ότι η Φιλοσοφική Σχολή, κατά τη διάρκεια της φοίτησής σας, ήταν ενιαία και τα τμήματα ήτανε όλα μαζί. Τα δικά σας ενδιαφέροντα σε ποιο τμήμα;

[00:15:00]Καταρχήν, στα δύο πρώτα έτη παρακολουθούσαν όλοι οι φοιτητές κοινό πρόγραμμα σπουδών. Υπήρχαν υποχρεωτικά μαθήματα. Δεν είχαμε εξάμηνα, είχαμε έτη, δηλαδή η πρώτη εξεταστική για μένα ήτανε τον Ιούνιο του 1983. Τον Ιούνιο του 1983 έδωσα τα μαθήματα που παρακολούθησα καθ’ όλη τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους 1982-1983. Στο τρίτο έτος επιλέγαμε ένα από τα τμήματα. Τα τμήματα ήταν τα εξής: το κλασικό, γλωσσολογικό, νεοελληνικό, φιλοσοφικό-παιδαγωγικό, ψυχολογικό, αρχαιολογικό, ιστορικό. Επιλέγαμε το τμήμα με βάση τις προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντά μας. Για μένα, η πρώτη μου προτίμηση ήταν -και το πάθος μου- ήταν το αρχαιολογικό τμήμα. Επειδή όμως δεν γνώριζα καλά μία ξένη γλώσσα κι επειδή είχα πληροφορηθεί ότι χωρίς ξενόγλωσση βιβλιογραφία δεν θα μπορούσα να αποπερατώσω τις σπουδές μου με τον τρόπο που εγώ ήθελα, επέλεξα τη δεύτερη την προτίμησή μου, που ήταν το νεοελληνικό τμήμα. Δηλαδή στο τρίτο έτος ακολούθησα το τμήμα της… το νεοελληνικό τμήμα, δηλαδή το τμήμα Νεότερης και Μεσαιωνικής Φιλολογίας.

Κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων ανάμεσα στα μαθήματα, σε ποιο μέρος ή σε ποια μέρη εντός του πανεπιστημίου περνούσατε τον ελεύθερο χρόνο σας;

Κυρίως στο κυλικείο της Φιλοσοφικής. Ήταν το πιο φημισμένο κυλικείο του Αριστοτελείου. Επειδή η σχολή μας, όπως είπα και προηγουμένως, ήταν μια σχολή θηλέων, ήταν τόπος προσέλκυσης των αγοριών όλων των σχολών και κυρίως -δεν ξέρω για ποιον λόγο, εκείνη η εικόνα μου έμεινε πραγματικά ανεξίτηλα στη μνήμη μου- ήταν τόπος προσέλκυσης των αγοριών της ΣΣΑΣ, ιατρικής ΣΣΑΣ. Οι ένστολοι μού έκαναν εντύπωση, ειδικά την πρώτη φορά που πήγα στο κυλικείο, οι ένστολοι φοιτητές, οι οποίοι έρχονταν ουσιαστικά γιατί το κυλικείο της Φιλοσοφικής ήταν ένα νυφοπάζαρο στην κυριολεξία. Δηλαδή ακούγαμε, άκουγες από διάφορες παρέες: «Θα πάμε να πιούμε καφέ στο κυλικείο της Φιλοσοφικής γιατί έχει ωραίες κοπέλες, καλοντυμένες κοπέλες» και μάλιστα ήταν οι πιο… όντως οι πιο περιποιημένες κοπέλες όλων των σχολών. Ειδικά οι κοπέλες των τμημάτων, των ξενόγλωσσων τμημάτων.

Άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι φλερτάρατε οι φοιτητές στον χώρο του Πανεπιστημίου.

Ναι. Ήταν μία εποχή πραγματικά που οι φοιτητές ερωτοτροπούσαν. Ήταν η εποχή των κυνηγών αγοριών και γι’ αυτό και ο χώρος ο δικός μας ήταν ένας χώρος έλξης του αρσενικού φύλου. 

Θα θέλατε να μας πείτε περισσότερα για αυτό; Είπατε ότι τα αγόρια ήτανε οι κυνηγοί και μέσα στον χώρο του πανεπιστημίου υπήρχε έντονη κινητικότητα από την πλευρά τους. Έχετε κάποιο περιστατικό κατά νου σας ή κάτι περισσότερο που θα θέλατε να μας πείτε σχετικά με αυτό;

Κάποιο περιστατικό συγκεκριμένο όχι. Κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό όχι, που αφορά τουλάχιστον τη δική μου προσωπική ζωή. Γενικά, εκείνο που με έκανε… που μου κάνει τώρα εντύπωση, τότε δεν μου έκανε εντύπωση, ήταν κάτι φυσιολογικό για εκείνη την εποχή, ήταν το γεγονός ότι τα βλέμματά τους ήταν στραμμένα επάνω μας. Και προσπαθούσαν να βρουν μια ευκαιρία για να μας προσεγγίσουν. Πολύ ευγενικά, προτείνοντάς μας να πιούμε έναν καφέ μαζί τους, ξεκινώντας με κλασικές ερωτήσεις: «Σε ποια σχολή φοιτάς; Ποιο είναι το όνομά σου; Από πού κατάγεσαι;».

Εσείς φλερτάρατε μέσα στο πανεπιστήμιο; Έχετε κάποια ιστορία να μας πείτε;

Προσωπικά εγώ όχι, δεν είχα φλερτάρει μέσα στο πανεπιστήμιο.

Δημιουργήσατε κάποια σχέση εντός του πανεπιστημίου κατά τη διάρκεια των φοιτητικών σας ετών;

Εννοείτε σχέση ερωτική ή σχέση φιλική;

Σχέση ερωτική.

Σχέση ερωτική μέσα στον χώρο του πανεπιστημίου της σχολής όχι, γενικότερα ναι είχα σχέση, είχα σχέση ερωτική. Με φοιτητή που ήτανε από άλλη σχολή.

Τον γνωρίσατε μέσα στη Φιλοσοφική Σχολή;

[00:20:00]Τον γνώρισα έξω από τη Φιλοσοφική Σχολή. Έξω από τη Φιλοσοφική Σχολή, στα πλαίσια ενός τυχαίου συμβάντος και μιας τυχαίας γνωριμίας, μέσω μιας συμφοιτήτριάς μου.

Θα θέλατε να μας περιγράψετε το περιστατικό;

Ένα ταξίδι πραγματικά στον χρόνο! Ήταν μία Παρασκευή του Δεκεμβρίου του 1982, όταν μπήκα στο Α αμφιθέατρο για να παρακολουθήσω ένα μάθημα 12:00-14:00. Ένα αμφιθέατρο κατάμεστο, δεν υπήρχε πραγματικά ούτε ένα κάθισμα για να καθίσω. Σκέφτηκα για μια στιγμή να φύγω από τον χώρο, γιατί θα ήταν πολύ δύσκολο για ένα δίωρο να παρακολουθήσω όρθια το μάθημα και… Αλλά επειδή ήθελα οπωσδήποτε να παρακολουθήσω, προσπάθησα κάτι να κάνω και εντελώς τυχαία ανακάλυψα στη μέση απ’ το αμφιθέατρο μία κενή θέση. Κάθισα, και ως συνήθως προσπάθησα να… Δεν ήθελα να κάθομαι μόνη μου, γιατί εκείνη την εποχή είχαμε μεγάλη ανάγκη να γνωρίσουμε τον συμφοιτητή μας, τη συμφοιτήτριά μας που καθόταν δεξιά ή αριστερά μας. Μία κοπέλα καθόταν δεξιά μου, γνωριστήκαμε. Καταγόταν από ένα χωριό του νομού Λάρισας, εγώ από τη Λάρισα, οπότε ήτανε μία αφορμή για να πούμε περισσότερα. Παρακολουθήσαμε το μάθημα και στη συνέχεια, επειδή είχαμε μάθημα πάλι στις 16:00 με 18:00, αποφασίσαμε να πάμε στη φοιτητική λέσχη για να φάμε. Μου είπε να έρθουμε, επειδή είχαμε 16:00 η ώρα μάθημα, να είμαστε στη σχολή λίγα λεπτά πιο πριν γιατί είχε συνάντηση με έναν συμμαθητή της γιατί θα κανόνιζαν μία φοιτητική… μία συγκέντρωση φοιτητών, μία συνάντηση φοιτητών το βράδυ. Αυτός ο συμφοιτητής της ήταν το αγόρι με το οποίο στη συνέχεια εγώ συνδέθηκα ερωτικά.

Η σχέση αυτή διατηρήθηκε; Ήταν μία σχέση που κράτησε;

Ήταν μια σχέση που κράτησε. Ήμασταν τότε 18 χρονών παιδιά, κράτησε κι έγινε ο άντρας με τον οποίο… ήταν ο άντρας με τον οποίο παντρεύτηκα και απέκτησα τις δύο κόρες. Ήταν μία πραγματική σχέση, σχέση αγάπης, που κατέληξε… που είχε πολύ καλή κατάληξη, που είχε μια αίσια κατάληξη και είμαστε ακόμα μαζί.

Χαίρομαι πολύ που το ακούω. Παρέες ή φιλίες κατά την περίοδο της φοίτησής σας δημιουργήσατε;

Αμέτρητες παρέες, πολυάριθμες παρέες! Εκείνο που έχω να πω είναι ότι είχαμε τόσο μεγάλη ανάγκη να έχουμε επαφές με συμφοιτητές, συμφοιτήτριες, που κανένας απ’ τους φοιτητές δεν έμενε μόνος του σε ένα σπίτι. Νοικιάζαμε σπίτια και συγκατοικούσαμε. Η συγκατοίκηση ήταν για μας ένας τρόπος ζωής. Εκείνο το χαρακτηριστικό που θυμάμαι ήταν ότι σε διάφορους… βασικά στον κεντρικό πίνακα ανακοινώσεων της σχολής πολλές φορές έβλεπες χαρτάκια αναρτημένα από φοιτητές ή φοιτήτριες που ζητούσαν συγκάτοικο, γιατί προφανώς κι ο συγκάτοικος ή η συγκάτοικος είχε πάρει πτυχίο ή είχε αλλάξει σπίτι. Δηλαδή, δεν υπήρχε περίπτωση ένας φοιτητής να ζει μόνος του.  Πολλές φορές συγκατοικούσαν και στο ίδιο δωμάτιο. Δηλαδή, αν υπήρχε ένα δίχωρο σπίτι μπορούσαν στο ένα δωμάτιο να συγκατοικούν δύο φοιτητές. Οπότε καταλαβαίνετε ότι οι παρέες, οι γνωριμίες μας ήταν αμέτρητες. Επιδιώκαμε τις παρέες και μάλιστα, αυτές οι παρέες δεν είχανε κανέναν περιορισμό, ήμασταν ανοιχτοί σε όλες τις παρέες. Δεν κάναμε επιλογές του [00:25:00]τύπου: «Σήμερα θα βγω με την…», ο όρος κολλητή φίλη, φιλενάδα, κολλητός φίλος, δεν υπήρχε, δεν ακούγαμε αυτή τη λέξη. Ήταν μια λέξη η οποία πραγματικά, θα έλεγα μία μεταγενέστερη λέξη. Παρέες ανοιχτές, μιλάμε για παρέες και είκοσι και τριάντα ατόμων, ειδικά όταν βγαίναμε τα βράδια και πηγαίναμε για διασκέδαση.

Σε τι βαθμό ο οικονομικός παράγοντας έπαιζε ρόλο στο να συγκατοικείτε με άλλους συμφοιτητές σας, την εποχή εκείνη;

Και ο οικονομικός παράγοντας έπαιζε πολύ μεγάλο ρόλο, γιατί τα ενοίκια, δεν ήταν σε χαμηλές τιμές. Δηλαδή επειδή τότε δεν είχαμε ευρώ, είχαμε τη δραχμή, ένα δίχωρο σπίτι, το ενοίκιο ενός δίχωρου σπιτιού, ήταν 5.000 δραχμές. Οπότε μοιραζόμασταν το ενοίκιο. Δηλαδή, οι λόγοι ήταν και οικονομικοί αλλά κυρίως γιατί θέλαμε να συγκατοικήσουμε, θέλαμε να συνυπάρχουμε με άλλους, με άλλα άτομα της ηλικίας μας. Ακόμη και ευκατάστατοι φοιτητές συγκατοικούσαν, αυτό είναι το εκπληκτικό. Δεν υπήρχαν ευκατάστατοι φοιτητές που ζούσαν μόνοι τους. Απλά ξεχώριζαν τα σπίτια τους. Τα δικά μας σπίτια ήτανε πολύ λιτά, είχαμε τα πλέον απαραίτητα έπιπλα, ένα κρεβάτι, μια ντουλάπα, ένα γραφείο, γραφείο με καρέκλα και μια βιβλιοθήκη. Βέβαια, οι φοιτητές που προέρχονταν από ευκατάστατες οικογένειες είχαν τη δυνατότητα να έχουνε περισσότερα έπιπλα και ακριβότερα έπιπλα. Μάλιστα, θα μπορούσαν να νοικιάσουν και χώρους και σπίτια με τρεις χώρους, δηλαδή είχαν ο κάθε ένας ή η καθεμία την κρεβατοκάμαρά τους και είχαν κι έναν χώρο κοινό στον οποίο θα μπορούσαν να τοποθετήσουν κι ένα σαλόνι. Και φυσικά ξεχώριζαν και τα έπιπλά τους, που ήταν πανάκριβα. Όλος ο διάκοσμος του σπιτιού ήταν διαφορετικός από τα σπίτια των υπόλοιπων φοιτητών που ήταν απλά και λιτά. 

Μου αναφέρατε πριν ότι οι παρέες που δημιουργούσατε στο πανεπιστήμιο ήταν ανοιχτές, αποτελούνταν από πάρα πολλά άτομα. Αυτό σημαίνει ότι υπήρχε έντονη νυχτερινή ζωή, βγαίνατε έξω. Άρα βρισκόσασταν με τις παρέες σας εκτός του πανεπιστημίου.

Εκτός του πανεπιστημίου και σε καθημερινή βάση. Και σε καθημερινή βάση, είτε μαζευόμασταν στο σπίτι κάποιου φοιτητή ή φοιτήτριας, κι όταν μαζευόμασταν -αυτό είναι πραγματικά που θυμάμαι από τα χρόνια εκείνα- μέναμε εκεί το βράδυ. Κοιμόμασταν πραγματικά κάτω, στο πάτωμα, δεν είχανε… δεν μπορούσαν να φιλοξενήσουν ως φοιτητές πάρα πολλά άτομα. Κοιμόμασταν ακόμη και στο πάτωμα για να περάσουμε τη βραδιά με την παρέα μας. Μία με δύο φορές τη βδομάδα πηγαίναμε στα ρεμπετάδικα της εποχής. Στα πλαίσια της εποχής της αναβίωσης του ρεμπέτικου τραγουδιού, τα ρεμπετάδικα ήταν ο κατεξοχήν τρόπος διασκέδασής μας. Ο κινηματογράφος, πάρα πολλοί κινηματογράφοι τότε στη Θεσσαλονίκη! Ήταν ένας άλλος τρόπος για να περάσουμε μια βραδιά, παρακολουθούσαμε πάρα πολλές ταινίες. Όποια ταινία καινούρια ερχόταν στη Θεσσαλονίκη, δεν υπήρχε περίπτωση να μην τη δούμε. Ταινίες, θεατρικές παραστάσεις στο Κρατικό Θέατρο. Και επειδή δεν υπήρχαν οι καφετέριες του σημερινού τύπου, είχαμε καφέ που συνδύαζαν καφέ, τάβλι, κάποια επιτραπέζια παιχνίδια, κυρίως στον χώρο της περιοχής του Ναβαρίνο και της Ροτόντας.

Περιγράψτε μας ένα τέτοιο μαγαζί, το οποίο αναφέρατε μόλις τώρα. Ήταν ένα καφέ, δηλαδή, στο οποίο πηγαίνατε για να παίξετε αποκλειστικά παιχνίδια;

Ναι, ήταν θυμάμαι το καφέ «Άλφα». Δίπλα απ’ το καφέ «Άλφα» ήταν ο κινηματογράφος «Ναβαρίνο», στην περιοχή Ναβαρίνου. [00:30:00]Το καφέ «Άλφα», καθαρά φοιτητικό καφέ, με απλά τραπεζάκια και καρέκλες, απλά τραπεζάκια, απλές καρέκλες, ψάθινες καρέκλες. Πηγαίναμε εκεί να πιούμε τον καφέ μας και να παίξουμε ένα τάβλι. Ήταν πραγματικά αυτό που λέμε, αυτή η παρεΐστικη ατμόσφαιρα.

Σε μέρη για χορό πηγαίνατε;

Ναι. Στα ρεμπετάδικα. Τα ρεμπετάδικα πρόσφεραν φαγητό και ποτό. Ξενύχτια μέχρι πρωΐας στα ρεμπετάδικα. Ήταν τα ακούσματα… Το ρεμπέτικο ήταν το χαρακτηριστικό, ένα απ’ τα χαρακτηριστικά, απ’ τα κατεξοχήν ακούσματα της εποχής εκείνης. Κυρίως στα ρεμπετάδικα. Πηγαίναμε σπανιότερα στις ντίσκο της εποχής. Περισσότερο όμως στα ρεμπετάδικα. Μιλάμε όμως για παρέες είκοσι, τριάντα ατόμων. Και το θέμα, εκείνο που εκπλήσσει, όταν αφηγούμαι αυτό, αυτές τις εμπειρίες στις νεότερες γενιές, είναι το γεγονός πώς συνεννοούμασταν τόσα άτομα για να συναντηθούμε. Πώς συνεννοούμασταν. Γιατί την εποχή εκείνη δεν είχαμε ούτε σταθερά τηλέφωνα, ούτε κινητά. Πώς γίνονταν οι συνεννοήσεις!  Έξω από την εξώπορτα του σπιτιού μας κολλούσαμε ένα άδειο πακέτο τσιγάρων. Εκεί βάζαμε άδεια χαρτάκια κι ένα στυλό. Σε περίπτωση που ερχόταν ένας φοιτητής, μια φοιτήτρια να μας αναζητήσει και δεν μας έβρισκε, άφηνε σημείωμα. Ή αν ήθελε να κανονίσουμε ένα ραντεβού, μας άφηνε… στο σημείωμα έγραφε: «Σήμερα το βράδυ θα είμαστε, θα πάμε στο τάδε ρεμπετάδικο». Αν δεν υπήρχε αυτό το πακέτο, πάντα είχαμε μαζί μας ένα χαρτάκι κι ένα στυλό για να γράψουμε σημείωμα σε περίπτωση που δεν βρίσκαμε τον συμφοιτητή ή τη συμφοιτήτρια, τον φοιτητή ή τη φοιτήτρια στο σπίτι. Και συνεννοούμασταν! Συνεννόηση, πραγματική συνεννόηση που πραγματικά νομίζω ότι συνεννοούμασταν πολύ καλύτερα απ’ ό,τι συνεννοούνται τώρα τα παιδιά με τα κινητά τηλέφωνα. Τόπος συνάντησης, βέβαια, ήτανε η Καμάρα. Η Καμάρα που είχε ένα χρώμα πολύ διαφορετικό από αυτό που βλέπει κανείς σήμερα. Ο τόπος συνάντησης. Και από εκεί, βέβαια, επειδή δεν είχαμε τη δυνατότητα να μετακινηθούμε τις περισσότερες φορές, πηγαίναμε με τα πόδια και γυρίζαμε με τα πόδια.

Μέσα μαζικής μεταφοράς δεν υπήρχανε;

Υπήρχε το αστικό, αλλά δεν βόλευε πάντα το αστικό να πάμε στα μέρη εκείνα στα οποία διασκεδάζαμε. Το ταξί δεν ήταν ακριβό αλλά το σκεφτόμασταν. Δηλαδή μια βραδιά στο ρεμπετάδικο στοίχιζε τότε 350 δραχμές. Αν σκεφτούμε ότι εγώ προσωπικά έπαιρνα 15.000 ευρώ -συγνώμη- 15.000 δραχμές τον μήνα, 2.500 το νοίκι, κοινόχρηστα. Οπότε προσπαθούσαμε να κάνουμε μία οικονομία με το… Σκεφτόμασταν, δηλαδή, να δώσουμε χρήματα σε ένα ταξί. Εκτός αν ήταν κάτι, μια περιοχή που ήτανε… στην οποία ήταν πάρα πολύ δύσκολο να πάμε.

Πάρτι διοργανώνονταν στην εποχή σας;

Πάρα πολλά πάρτι! Πάρα πολλά πάρτι στα φοιτητικά σπίτια, σε σημείο που οι ιδιοκτήτες των σπιτιών δεν ήθελαν να μας νοικιάσουν τα σπίτια τους. Οπότε οι φοιτητές κατέληγαν να ζουν σε άθλια σπίτια. Δεν μας τα νοίκιαζαν πρώτον λόγω… εξαιτίας ότι κάναμε πολλές καταστροφές και επειδή διοργανώναμε πάρτι. Πάρτι με πολλή φασαρία. Και το χαρακτηριστικό ήταν ότι κατά τη διάρκεια του γλεντιού και της διασκέδασης, δεχόμασταν και επισκέψεις από την αστυνομία, γιατί οι ένοικοι, γιατί ζούσαμε σε οικοδομές που υπήρχαν κι άλλοι, που υπήρχαν… που ζούσαν οικογένειες με παιδιά, εργαζόμενοι που ήθελαν να κοιμηθούν για να πάνε το πρωί στις δουλειές τους. Εμείς δεν καταλαβαίναμε, παιδιά ήμασταν, και καλούσαν την αστυνομία. Ερχόταν η αστυνομία, έκανε κάποιες συστάσεις αλλά εμείς, με το που έφευγαν οι αστυνομικοί, συνεχίζαμε στους δικούς μας ρυθμούς. Ήταν μια εποχή κατά την οποία [00:35:00]συνδυάζαμε τη γνώση, τις σπουδές μας, τη γνώση με την καλή ζωή. Ζούσαμε πραγματικά. Ζούσαμε πραγματικά. Χαιρόμασταν την κάθε μας μέρα με απλά πράγματα και με απλά πράγματα.

Όσον αφορά το ντύσιμο, το ντύσιμο ήταν διαφορετικό στον χώρο του πανεπιστημίου και διαφορετικό όταν βγαίνατε έξω; Ντυνόσασταν διαφορετικά;

Όχι, όχι. Δεν θα έλεγα ότι διέφερε ο τρόπος ντυσίματος στον χώρο του πανεπιστημίου από τον τρόπο του ντυσίματος όταν διασκεδάζαμε. Ντυνόμασταν πάρα πολύ απλά. Χαρακτηριστικά ρούχα της εποχής ήτανε τα παντελόνια, το τζιν παντελόνι, σωλήνα τζιν παντελόνι και οι ινδικές φούστες για τις κοπέλες, ινδικές πουκαμίσες, ινδικές τσάντες και φυσικά πουλόβερ με μανίκι νυχτερίδα. Θα έλεγα ότι ήταν μία κακόγουστη από την άποψη της μόδας, όσον αφορά τη μόδα, κακόγουστη, έτσι, δεκαετία αλλά ήτανε ο τρόπος έκφρασης της εποχής εκείνης. Όταν βγαίναμε το βράδυ, δεν φορούσαμε κάτι ιδιαίτερο. Ντυνόμασταν απλά, απλά, όπως ντυνόμασταν κατά τη διάρκεια που παρακολουθούσαμε τα μαθήματά μας. Όχι κάτι το ιδιαίτερο. Πολύ απλό ντύσιμο.

Πόσο φθηνό -φθηνή μάλλον- ήταν η αγορά, τα μαγαζιά τα οποία πουλούσανε ρούχα; Ήτανε εύκολο ή δύσκολο για έναν φοιτητή να αγοράσει ρούχα;

Ήταν εύκολο να αγοράσει ρούχα σε κάποια… να αγοράσει ρούχα από κάποια καταστήματα συγκεκριμένα. Δηλαδή εκείνη την εποχή ψωνίζαμε μόνο από καταστήματα που ήταν επί της οδού Εγνατίας. Στην οδό Εγνατία υπήρχαν καταστήματα που ήτανε… που μπορούσαμε να τα προσεγγίσουμε, όσον αφορά τις τιμές. Δεν υπήρχε περίπτωση να ψωνίσουμε, εκτός απ’ τους ευκατάστατους φοιτητές, από καταστήματα της Μητροπόλεως, της οδού Τσιμισκή, της Αγίας Σοφίας. Ήταν απροσπέλαστα για μας. Ψάχναμε να βρούμε βιοτεχνίες, βιοτεχνίες και μικρά συνοικιακά μαγαζάκια, καταστήματα, που είχαν τιμές προσιτές.

Ας πάμε σε κάτι διαφορετικό. Στην καθημερινότητά σας πού τρώγατε;

Όσοι φοιτητές προερχόμασταν από την επαρχία, όπως εγώ από τη Λάρισα, επειδή κάθε δεκαπέντε μέρες κατεβαίναμε, πηγαίναμε στα πατρικά μας σπίτια, από κει προμηθευόμασταν τρόφιμα για αρκετές μέρες. Δηλαδή, ερχόμασταν με σάκους που ήτανε… δηλαδή δύο σάκους, στον έναν σάκο είχαμε τα ρούχα μας και στον άλλον σάκο τα τρόφιμα. Εκτός από αυτό, τρώγαμε σε ταβερνάκια, φοιτητικά ταβερνάκια. Υπήρχαν τα φοιτητικά ταβερνάκια με πολύ καλές… που είχαν πολύ χαμηλές τιμές. Ένα χαρακτηριστικό ταβερνάκι θυμάμαι, που πήγαινα πολύ συχνά, ήταν στην περιοχή της Ροτόντας. Κι όταν μέναμε από χρήματα στη Φοιτητική Λέσχη, η οποία δεν είχε το καλύτερο φαγητό, είχε μόνο ένα πιάτο φαγητό τότε, μόνο μεσημεριανό και βραδινό, σαββατοκύριακο δεν σέρβιραν φαγητό. Περιμέναμε σε κείνες τις ατελείωτες ουρές στη Φοιτητική Λέσχη για να φάμε, πεινασμένοι και άφραγκοι. Και βέβαια, το χαρακτηριστικό της σχολής, εκείνη η εικόνα που μου έμεινε έξω απ’ τον χώρο της Λέσχης, της Φοιτητικής Λέσχης, ήταν οι πάγκοι με τους μικροπωλητές. Πάγκοι γεμάτοι βιβλία, κασέτες, γιατί ακούγαμε μουσική από τα κασετόφωνα και διάφοροι ζωγράφοι, έτσι γραφικοί τύποι της εποχής που πουλούσαν σκίτσα. Χαρακτηριστικά θυμάμαι τα σκίτσα του Ιωνάθαν, τα αγοράζαμε και με αυτά διακοσμούσαμε και τα δωμάτιά μας, τα φοιτητικά μας δωμάτια. Πουλούσαν αφίσες, αγοράζαμε αφίσες, σκίτσα για να διακοσμήσουμε τα δωμάτιά μας, γιατί προσπαθούσαμε να διαμορφώσουμε χώρους με απλά [00:40:00]πράγματα και πολύ φθηνά πράγματα. Δεν υπήρχε αυτή η πολυτέλεια των σημερινών φοιτητικών σπιτιών.

Μου αναφέρατε ότι αγοράζατε κασέτες με μουσική. Τι μουσική ακούγατε;

Εγώ… Η γενιά μου άκουγε ρεμπέτικο και ξένη μουσική, και ξένη μουσική. Υπήρχαν, όμως, πραγματικά καλά ακούσματα. Ήταν η γενιά μου, η γενιά της δεκαετίας θα έλεγα ότι είχε ακούσματα που… Γιατί ήταν επηρεασμένη αυτή η γενιά απ’ τη δεκαετία του ’60, του ’70, οπότε ήταν ανάλογα και τα ακούσματά μας.

Θυμάστε κάποιον καλλιτέχνη που να σας άρεζε ιδιαίτερα; Ή να ήταν πολύ δημοφιλής εκείνη την εποχή;

Γιώργος Νταλάρας. Και άλλοι. Γιώργος Νταλάρας, η Αλεξίου, Γιάννης Πάριος. Κι εκείνη την εποχή έρχονταν στη Θεσσαλονίκη τραγουδιστές από την Αθήνα, γιατί υπήρχαν τα μεγάλα νυχτερινά κέντρα στα οποία εμείς δεν μπορούσαμε σε καμιά περίπτωση, όμως, να πάμε, γιατί είχανε μεγάλο κόστος.

Σ’ αυτά τα μεγάλα μαγαζιά δεν πηγαίνατε μόνο λόγω κόστους ή δεν σας προσέγγισαν το…

Μόνο λόγω κόστους, γιατί πραγματικά υπήρχανε περίοδοι κατά τις οποίες έρχονταν μεγάλα ονόματα, που θέλαμε να τους ακούσουμε, αλλά δεν υπήρχε δυνατότητα καμία, δεν υπήρχε δυνατότητα.

Ένα τέτοιο όνομα;

Μαρινέλλα, Γιάννης Πάριος.

Ας ξαναγυρίσουμε στον χώρο του πανεπιστημίου. Κατά την περίοδο της εξεταστικής, υπήρχε κάποιος χώρος συγκεκριμένος που διαβάζατε;

Κυρίως διαβάζαμε στα σπίτια μας και επιδιώκαμε και το ομαδικό διάβασμα. Συγκεντρωνόμασταν, μαζευόμασταν δυο-τρία σ’ ένα δωμάτιο και διαβάζαμε άλλος στο γραφείο, άλλος στο κρεβάτι, άλλος στο πάτωμα. Διαβάζαμε και στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου και στα σπουδαστήρια.

Προτιμούσατε να διαβάζετε στις βιβλιοθήκες και στα σπουδαστήρια ή σε σπίτια;

Περισσότερο σε σπίτια. Περισσότερο σε σπίτια, κι εκείνο που μας ενδιέφερε ήταν και η ανταλλαγή των σημειώσεων. Ανταλλάσσαμε σημειώσεις.

Εντός του πανεπιστημίου, συμμετείχατε σαν φοιτητές ή εσείς προσωπικά σαν φοιτήτρια σε δράσεις ή κινήματα;

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, το φοιτητικό κίνημα ήταν έντονο. Ήμασταν, ουσιαστικά ήταν η πρώτη… τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Έντονο φοιτητικό κίνημα! Οι συνελεύσεις μας είχανε… ακόμη κι αν οι συνελεύσεις γίνονταν για… ακόμη κι αν αφορούσαν φοιτητικά θέματα, έπαιρναν πολιτική διάσταση. Ήταν το χρώμα το πολιτικό έντονο στις σχολές. Επικρατούσαν οι αριστερές πολιτικές παρατάξεις, ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτερικού, οι «Ρηγάδες», η νεολαία του ΚΚΕ εσωτερικού, οι αριστεριστές, το ΠΑΣΟΚ, η Νέα Δημοκρατία είχε πολύ χαμηλά ποσοστά και σε ελάχιστες σχολές. Η πρώτη δύναμη στη δική μου σχολή, στη Φιλοσοφική Σχολή, ήτανε το ΚΚΕ. Εγώ προσωπικά δεν συμμετείχα, δεν οργανώθηκα σε κανένα κόμμα, είχα άποψη. Είχα άποψη, αλλά δεν ήθελα να στρατευτώ.

Θυμάστε κάποιο γεγονός ή περιστατικό σε σχέση με τις παρατάξεις στο πανεπιστήμιο που να σας συγκλόνισε;

Κατά τη διάρκεια των εκλογών. Η μέρα των εκλογών ήτανε πραγματικά μία μέρα με πολύ… η οποία ήταν ζωγραφισμένη με έντονα χρώματα και ήχους. Το επίκεντρο των εκλογών ήταν η Φιλοσοφική Σχολή και η Θεολογική. Συνήθως… Συνήθως κατά τις μεταμεσονύκτιες ώρες, γίνονταν διάφοροι καβγάδες με διάφορα μικροεπεισόδια, τα οποία, βέβαια, αντιμετωπίζονταν [00:45:00]χωρίς καμία παρέμβαση, χωρίς καμία παρέμβαση της αστυνομίας. Το επίκεντρο, πάντως, ήταν η σχολή, η Φιλοσοφική Σχολή και η Θεολογική.

Για ποιον λόγο;

Για ποιον λόγο… Γιατί στη Φιλοσοφική Σχολή πρώτη δύναμη ήταν το ΚΚΕ και στη Θεολογική -και νομίζω ήταν η μοναδική σχολή- που πρώτη δύναμη ήταν εκεί, είχε την Νέα Δημοκρατία. Και υπήρχε αυτός ο διαπληκτισμός. Και συγκεντρώνονταν έξω απ’ τη Φιλοσοφική και φοιτητές από άλλες σχολές. Ήταν πολύ έντονο το φοιτητικό κίνημα.

Οι καβγάδες αφορούσαν θέματα πρακτικά της σχολής ή περισσότερο είχε να κάνει με τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις παρατάξεις;

Με τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις παρατάξεις, ανάμεσα στις παρατάξεις. Θέματα που αφορούσανε τις σπουδές μας δεν δημιουργούσαν ποτέ διαπληκτισμούς. Όλοι οι διαπληκτισμοί περιστρέφονταν γύρω από πολιτικά θέματα.

Θυμάστε κάποιο γεγονός που να σημάδεψε τα φοιτητικά σας χρόνια;

Γεγονός… Συγκεκριμένο γεγονός όχι, θα έλεγα. Συγκεκριμένο γεγονός όχι, που να σημάδεψε τα φοιτητικά μου χρόνια. Όχι θα έλεγα, όχι.

Υπάρχει κάτι που σας έχει μείνει, κάτι χαρακτηριστικό της εποχής, κάτι που θα θέλατε να αναφέρετε;

Το χαρακτηριστικό της εποχής ήταν η ξεγνοιασιά, η ανέμελη ζωή, γιατί, όπως είπα, προσπαθούσαμε να συνδυάσουμε τη γνώση με την καλή ζωή. Κι εκείνο που μας βοηθούσε πάρα πολύ και μας δημιουργούσε έτσι μία ασφάλεια ήταν η επαγγελματική αποκατάσταση. Ειδικά η επαγγελματική αποκατάσταση από τη δική μου σχολή ήταν άμεση. Δηλαδή παίρνοντας πτυχίο ένας φοιτητής τον Ιούνιο, τον Σεπτέμβριο βρισκόταν σε ένα σχολείο για να διδάξει. Ήταν πολύ χαρακτηριστικό αυτό. Δεν είχαμε το άγχος της επαγγελματικής αποκατάστασης. Πολύ βασικό χαρακτηριστικό για την εποχή εκείνη, σε σχέση με το άγχος των σημερινών παιδιών. 

Σε κοινωνικό ή διαπροσωπικό επίπεδο παρατηρείτε κάποια έντονη διαφορά της δεκαετίας του ’80 από τη σημερινή εποχή;

Πολύ μεγάλη διαφορά. Πολύ μεγάλη διαφορά. Υπήρχαν… Οι σχέσεις των ανθρώπων ήταν πολύ διαφορετικές από τις σχέσεις των σημερινών παιδιών. Αυτή η ανάγκη της συντροφικότητας, η ανάγκη της επαφής, η ανάγκη της γνωριμίας, δημιουργούσε καταστάσεις διαφορετικού τύπου από την εποχή μας, μια εποχή της τεχνολογίας, γιατί τα παιδιά σήμερα περιορίζονται σε μοναχικούς τρόπους, σε μοναχικούς καθημερινούς τρόπους ζωής, εξαιτίας του διαδικτύου, κατά κύριο λόγο, το facebook κτλ. Επειδή δεν υπήρχε, δεν υπήρχαν αυτοί οι τρόποι την εποχή εκείνη για να επικοινωνήσεις με τους άλλους, είχαμε την ανάγκη της προσωπικής επαφής. Δεν είχαμε τηλέφωνα, οπότε είχαμε την ανάγκη να βρεθούμε με τον συμφοιτητή μας, με τη συμφοιτήτριά μας, με τον φίλο, τη φίλη μας. Μία εποχή που τη χαρακτήριζε η ανθρώπινη επαφή. Κάτι το οποίο δεν υπάρχει στην εποχή μας. Δεν υπάρχει η επαφή, δεν υπάρχει αυτή η επαφή για να ανταλλάξω το βλέμμα, να ανταλλάξουμε τα βλέμματά μας, να πιάσουμε ο ένας το χέρι του άλλου, να έρθουμε σε επαφή, να μιλήσουμε από κοντά. Περιορίζονται τα παιδιά σήμερα στην επικοινωνία μέσω του διαδικτύου. Δεν υπήρχαν τα SMS τότε, οπότε έπρεπε να συναντηθούμε. Κι όλο αυτό διαμόρφωνε μια κατάσταση εντελώς διαφορετική και μια νοοτροπία πολύ διαφορετική απ’ την νοοτροπία της… από τη σύγχρονη νοοτροπία, απ’ τη σημερινή νοοτροπία.

[00:50:00]Θεωρείτε ότι αναπτύξατε οπότε ουσιαστικές και αληθινές σχέσεις στο Πανεπιστήμιο…

Ναι, ναι σχέσεις ουσιαστικές, αληθινές που έχουνε κρατήσει μέχρι και τώρα, που έχουνε κρατήσει μέχρι και τώρα, ναι.

Για μία κοπέλα τη δεκαετία του ’80, το να ζει μόνη της στη Θεσσαλονίκη, να γυρίζει στο σπίτι της το βράδυ, υπήρχε ένα αίσθημα ασφάλειας, όσον αφορά την ίδια;

Ναι, υπήρχε, γιατί… Δεν θα πω ότι δεν υπήρχαν κίνδυνοι, αλλά δεν είχαμε αίσθηση κινδύνου εκείνη την εποχή. Και πέρα από αυτό, εγώ προσωπικά δεν αναγκάστηκα ποτέ να γυρίσω μόνη μου στο σπίτι. Τι κάναμε; Μετά από τα ξενύχτια ξεκινούσαμε με τα πόδια να επιστρέψουμε στα σπίτια μας, οπότε γινόταν ουσιαστικά μια διανομή κατ’ οίκον απ’ όλη την παρέα. Και κυρίως αναλάμβαναν τα αγόρια να βοηθήσουν, αναλάμβαναν τα αγόρια τον ρόλο αυτό, οι οποίοι έμεναν στο τέλος μόνοι, τελευταίοι και πήγαιναν στα σπίτια τους. Οπότε, και πέρα από αυτό, γυρίζαμε και μόνες μας αλλά δεν είχαμε αυτό τον φόβο, δεν υπήρχε αυτός ο φόβος. Εγώ πολλές φορές γύρισα 02:00 και 03:00 η ώρα στο σπίτι μου αλλά δεν ένιωθα τον φόβο, δεν ένιωθα φόβο. Ήταν μία άλλη εποχή. Υπήρχαν κίνδυνοι, αλλά εμείς δεν… Εμείς τους παραβλέπαμε. Ναι. Και φυσικά ελευθερία κινήσεων, είχαμε ελευθερία κινήσεων γιατί ζούσαμε μακριά από τα πατρικά μας σπίτια. Ελευθερία κινήσεων, βέβαια, δεν είχαν οι φοιτήτριες που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη με τους γονείς τους, δεν είχαν καμία ελευθερία κινήσεων στα πλαίσια μιας εποχής που η αυστηρότητα των γονέων ήταν, θα έλεγα, και ακραία. Εκείνες επέστρεφαν πάρα πολύ νωρίς στα σπίτια τους, σε σημείο που απέφευγαν να κάνουν παρέες μαζί μας γιατί δεν μπορούσαν να μας ακολουθήσουν και περιορίζονταν στο να συναναστρέφονται μεταξύ τους.

Θεωρείτε ότι η δεκαετία του ‘80 ήταν μία εποχή, όπως είπατε πριν, που τη χαρακτήριζε η ανθρώπινη επαφή. Θυμάστε στον περίγυρό σας να αναπτύσσονται πολλές σχέσεις ουσιαστικές, όπως τις βιώσατε εσείς; Ήταν χαρακτηριστικό και στους υπόλοιπους συμφοιτητές σας αυτό;

Ναι, ναι. Πολλές σχέσεις, και ερωτικές και φιλικές, άσχετα με το αν οι ερωτικές σχέσεις κατέληξαν ή δεν κατέληξαν θετικά. Πάρα πολλές σχέσεις. Και ουσιαστικές σχέσεις.

Όσον αφορά τις σχέσεις, κάτι χαρακτηριστικό ή διαφορετικό που δεν θα το συναντήσει κάποιος σήμερα στον χώρο του πανεπιστημίου;

Μια εικόνα εντελώς διαφορετική. Μια εικόνα που δεν παραπέμπει σε καμιά περίπτωση στην εικόνα αυτή που… στη σύγχρονη εικόνα του πανεπιστημίου. Φαντάζομαι, βέβαια, γιατί δεν έχω επαφή με το πανεπιστήμιο, αλλά φαντάζομαι από αυτό που βλέπω γενικότερα στην εποχή μας. Δημιουργούσαμε φιλίες και μέσα στον χώρο του πανεπιστημίου και φιλίες και με φοιτητές άλλων σχολών. Κυρίως φοιτητές που έρχονταν από διάφορα μέρη της επαρχίας, από διάφορα επαρχιακά μέρη. Ναι. Επαφές οι οποίες ήταν ουσιαστικές θα έλεγα. Πραγματικές επαφές. Δηλαδή, υπήρχε αυτή η επαφή που την είχαμε ανάγκη. Δεν συμφωνούσαμε σε όλα, μπορεί να είχαμε διαφορετικά ενδιαφέροντα, αλλά πραγματικά με έναν εκπληκτικό τρόπο, αξιοθαύμαστο τρόπο, τα βρίσκαμε. Βέβαια υπήρχανε… Εκείνο, βέβαια, που χαρακτήριζε εκείνη την εποχή, κάτι το οποίο σε καμιά περίπτωση δεν θα το έβλεπες σήμερα, ήταν ότι υπήρχαν -δεν θα έλεγα πολλές- αρκετές αρραβωνιασμένες, παντρεμένες και μάλιστα εγκυμονούσες κοπέλες στο πανεπιστήμιο. Ναι. Ήταν μία εικόνα άγνωστη για την εποχή, για τη σύγχρονη εποχή. Αρραβωνιασμένες κοπέλες, κυρίως θυμάμαι ήταν αρραβωνιασμένες κοπέλες Θεσσαλονικιές [00:55:00]κι επειδή μετά από τόσα χρόνια έτυχε να βρεθώ -τώρα είμαστε συνάδελφοι πλέον- με κοπέλες που ζούσαν τότε με τους γονείς τους και το συζητήσαμε αυτό, ο βασικότερος λόγος ήταν ότι ήθελαν να απαλλαγούν απ’ την αυστηρότητα των γονέων. Αυτό βέβαια ίσχυε για όλους μας, για όλες τις κοπέλες της εποχής εκείνης. Προσπαθούσαμε να επισημοποιήσουμε τις σχέσεις μας για να ζούμε ελεύθερα γενικότερα. Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα το είχαν οι κοπέλες που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη και αναγκάζονταν από πολύ -όχι αναγκάζονταν- είχαν τις σχέσεις τους και τις επισημοποιούσαν πολύ μικρές για να έχουν ελευθερία κινήσεων. Εκείνη η εικόνα, των εγκύων φοιτητριών, νομίζω ότι εκλείπει από την εποχή μας.

Δύο λέξεις με τις οποίες θα χαρακτηρίζατε τη φοιτητική σας ζωή και την εποχή που τη βιώσατε;

Αν τη συγκρίνω με τη σημερινή εποχή, θα έλεγα ότι ήταν μία εποχή -εντός εισαγωγικών και εκτός εισαγωγικών- ρομαντική. Μια εποχή γεμάτη χρώματα, εικόνες και ήχους που σε ένα ταξίδι, σε ένα αναδρομικό ταξίδι, σε ένα ταξίδι αναμνήσεων που πολλές φορές κάνω, μου δημιουργεί μια αίσθηση νοσταλγίας, μία αίσθηση μοναδική θα έλεγα. Θεωρώ ότι ήταν μια ξεχωριστή περίοδος, μια διαφορετική περίοδος. Και πολλές φορές σκέφτομαι ότι οι νέες γενιές είναι γενιές αδικημένες, από πολλές απόψεις.

Θα θέλατε να μας πείτε περισσότερα για αυτό; Πώς εννοείτε την αδικία;

Πρώτα πρώτα, αδικία όσον αφορά το θέμα της επαγγελματικής αποκατάστασης. Θεωρώ ότι οι σημερινές γενιές είναι γενιές αδικημένες. Σας είπα και προηγουμένως ότι είχαμε τη δυνατότητα από τη σχολή, συγκεκριμένα τη δική μου τη σχολή, να δουλέψουμε άμεσα. Άμεση επαγγελματική αποκατάσταση. Λίγο πολύ αυτό συνέβαινε και με τις άλλες σχολές. Δηλαδή, δεν μας απασχολούσε το θέμα της ανεργίας. Η λέξη ανεργία ήταν μια λέξη άγνωστη για την εποχή εκείνη. Μας ενδιέφερε να αποπερατώσουμε τις σπουδές μας. Ξέραμε ότι αμέσως θα εργαστούμε κι επίσης, εκείνο που θέλαμε να συνδυάσουμε με τις σπουδές μας, ήταν να δημιουργήσουμε ένα κλίμα για να κάνουμε οικογένειες. Οι περισσότεροι κάναμε οικογένειες σε πολύ μικρή ηλικία.

Ωραία. Σας ευχαριστώ πολύ.

Κι εγώ σας ευχαριστώ.