[00:00:00] Πώς λέγεσαι;

Λοιπόν. Καλώς ήρθες.

Ευχαριστώ.

Και ευχαριστώ για την τιμή που μου ‘καμες για να... Κατίνα, Κατερίνα, για να... Για να αναφερθώ στο παραδοσιακό κασιώτικο σπίτι της πρώτης γενιάς. Καλώς ήρθες λοιπόν στο σπίτι μας, της οικογένειάς μου και ονομάζομαι Ιουλία Δασκαλάκη Διαμαντίδη. Πρώτη φορά το λέω αυτό το πράμα. Μένω... Διαμένω στην Κάσο από της γενέσεως μου μέχρι και σήμερα και ευελπιστώ πάντα να είμαι στην Κάσο. Το σπίτι αυτό βρίσκεται στην κωμόπολη Φρυ, στην πρωτεύουσα της Κάσου της Δωδεκανήσου, στην τοποθεσία Πελεκητά. Είναι σε μία περιοχή που κυριαρχεί ο πωρόλιθος και είναι χτισμένα με αυτόν τον τρόπο τα σπίτια, με... Σε αυτή τη διάταξη. Είναι το κασιώτικο σπίτι χτισμένο με αποπεράτωση 1η Νοεμβρίου του 1860. Εγώ είμαι η τέταρτη γενιά, είναι προικώον μου, της μητέρας μου, της γιαγιάς μου, της προγιαγιάς μου και λίγο πιο πέρα. Το σπίτι, ο πρώτος-πρώτος ιδιοκτήτης του ήταν ο Βασίλης ο Μιαούλης, ο γιος του Ανδρέα του Μιαούλη. Ο Ανδρέας ο Μιαούλης ο Κασιώτης, ο μεγάλος ευεργέτης και φιλεύσπλαχνος Κασιώτης, πατριώτης ο οποίος είχε στη δούλεψη του στα καράβια του, τον Ανδρέα τον Βόκο, τον Υδραίο και ο όποιος τον χρηματοδότησε για την προσφορά του, για τη δουλειά λόγω της ναυτοσύνης του και μετά τον χρηματοδότησε για να... Να συμμετάσχει στην Επανάσταση του 1821. Και επειδή τον βοήθησε πάρα πολύ, πήρε και το όνομα του, Ανδρέας Μιαούλης, ο αγωνιστής του 1821. Αυτή λοιπόν... Αυτής της οικογένειας έχω την τύχη να είμαι απόγονος και μέχρι σήμερα διατηρώ με όλες τις δυνάμεις της ψυχής μου το σπίτι το κασιώτικο της πρώτης γενιάς. Το οποίο έχει... Εκτός όλων των υπολοίπων που θα αναφερθούμε στη συνέχεια, έχει... Πιστεύω ότι είναι από τα ελαχιστότατα σπίτια της Κάσου, που έχουνε οικόσημο, σε κάθε είσοδο του σπιτιού υπάρχει οικόσημο. Και αυτό δείχνει τη συνέχεια και την εις βάθος χρόνου καταγωγή όλων, της οικογένειας... Καταγωγή της οικογένειας μου εν πάση περιπτώσει. Το κασιώτικο, λοιπόν, σπίτι αποτελείται... Η δομή του κασιώτικου σπιτιού αποτελείται πάντα από την είσοδο που έχει μία, έχει την αυλή, αποτελείται από το μεγάλο, το μεγαλύτερο χώρο που είναι η σάλα, τραπεζαρία, κουζίνα, τους βοηθητικούς χώρους με την τουαλέτα και πάντα είναι ημιδιώροφο με τον οντά. Διώροφος... Το διώροφο κομμάτι πάνω από την κουζίνα και την τραπεζαρία. Το κασιώτικο σπίτι συνήθως βλέπει... Βλέπει ανατολικά διότι εξ Ανατολών, εξ Ανατολής είναι το φως. Είναι ο ήλιος. Και για λόγους υγιεινής, για να έχει τις περισσότερες ώρες μέσα φως και για λόγους δοξαστικούς, γι' αυτό είπα εξ ανατολών και τις περισσότερες φορές πάλι είναι ένα ανάποδο Γ η δομή του, η αρχιτεκτονική του δομή. Έχει φορές που υπάρχει, έχει κασιώτικα σπίτια που είναι κανονικό Γ η αρχιτεκτονική του δομή. Εν προκειμένω το δικό μου το σπίτι είναι ανάποδο Γ που δείχνει το γένος, που δείχνει τη γέννα, που δείχνει την... Αυτήν την ύπαρξη της ανθρώπινης παρουσίας. Γιατί και το γένος και η γέννα είναι, αρχίζει από τη λέξη γ. Είναι λοιπόν η κυρία είσοδος της σάλας. Όχι σαλόνι, σάλας του κασιώτικου σπιτιού, που αποτελείται από την κυρίως σάλα και από το... Είναι μοιρασμένο στη μέση με ξύλο, με ξύλινο χώρισμα, ημιχώρισμα, που είναι ο σουφάς το ένα κομμάτι, το ένα μέρος της σάλας, ο σουφάς, και είναι ξυλόγλυπτο με υπερυψωμένο το ένα τμήμα που λέγεται πανωσούφι. Το λίγο πιο χαμηλό λέγεται κατωσούφι. Όλο το σπίτι, όλη η σάλα με το σουφά και την κυρίως σάλα, όλοι οι τοίχοι, είναι με περίτεχνα ξυλόγλυπτα ράφια, εν είδη δαντέλας. Είναι τόσο, είναι τόσο λεπτοφτιαγμένα, με τόσο... Περίτεχνα, τα οποία είναι στολισμένα όλα τα... Όλα τα ράφια. Όλα τα ράφια είναι στολισμένα από φυσητό γυαλί, με μπουκάλια από φυσητό γυαλί, από πορσελάνες, από κανάτες, από πιάτα, από πιατέλες, από σουπιέρες, από διάφορα τέλος πάντων γυαλικά, από πορσελάνη. Και εκτός από πορσελάνες, πάνω στα ράφια, τα οποία είναι στολισμένα με διάταξη αυστηρή και με μεγάλη τάξη, που σε παραπέμπει σε μουσικές νότες. Έχει και πάνω, τα ράφια είναι διακοσμημένα, είναι στολισμένα και από... Και αντικείμενα από χαλκό και από μπρούτζο, μεγάλες... Με κηροπήγια, στην κασιώτικη διάλεκτο λέγουται σαμουντάνια. Τα καζάνια που λέγουται τέζερες, τα ταψιά, λυχνάρια μπρούτζινα που τα χρησιμοποιούσανε για να έχουνε το φως. Και μαγκάλια για να ζεσταίνονται. Τότε. Τα οποία τώρα είναι μόνο για διακόσμηση. Όλα αυτά που περιέχονται πάνω στα ράφια τα ξυλόγλυπτα, που κάθε ράφι έχει και τη δική του τεχνοτροπία την ξυλόγλυπτη, τη δαντελωτή. Κανένα δεν χρησιμοποιείται για την καθημερινή, για τις καθημερινές χρήσεις. Είναι μόνο για βιτρίνα, είναι μόνο διακόσμηση, είναι βιτρίνα, είναι εν είδει βιτρίνας, είναι, δηλαδή είναι βιτρίνες πάρα πολλών μέτρων. Το πανωσούφι εδώ και μέχρι τον 18ο αιώνα χρησιμοποιούτανε ως κρεβάτι. Δηλαδή, είχε... Ήτανε... Υπήρχανε τα στρώματα, τα οποία το βράδυ τα ανοίγανε, κάλυπτε όλο το πανωσούφι. Την ημέρα τα διπλώνανε, ως ρολό και από πάνω μετά τα στολίζανε με ασπροκεντήματα και τα μαξιλάρια και ειδικά σεντόνια ασπροκέντητα. Στο κατωσούφι υπήρχε πάντα η κασέλα με τις... Με μαξιλάρια και με βαλίτσες μεταγενέστερα. Το σκρίνιο, συρταριέρα με καθρέφτη και μετά από τον 18ο αιώνα μεταφέρθηκε κρεβάτι μπρούτζινο στο κατωσούφι, στο κατωσούφι. Και αυτό περίτεχνα στολισμένο με τους ορτούς, δηλαδή με μεταξωτά από φυτική μεταξά, μεταξοσκώληκα περίγυρο και δαντέλες. Και το σκρίνιο και αυτό στολισμένο με ασπροκέντητα και... Και η κασέλα. Οι βαλίτσες που είναι πάντα στολισμένες, μεταγενέστερες, μεταγενέστερα οι βαλίτσες πάντα στην κασέλα για να δηλή ακριβώς την ετοιμότητα του Κασιώτη ναυτικού, ότι ήτανε πάντα σε ετοιμότητα για ταξίδι. Και είναι και αυτό ένα στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει το κασιώτικο σπίτι και τον Κασιώτη τον ναυτικό, γιατί κατεξοχήν η Κάσος είναι ναυτικό νησί. Στα ράφια πάνω, εκτός από τις πορσελάνες και εκτός από τα φυσητά γυαλιά, υπάρχουνε και κανάτες, που εδώ στην Κάσο τις λέμε μαστραπάδες που είναι με... Με μάλαγμα χρυσού. Και λέγονται οι κασιώτικοι χρυσοί μαστραπάες. Μαστραπάες γιατί τρώμε πάντα τα σύμφωνα, ως νότιο μέρος της Ελλάδας.

Ήθελα να σε ρωτήσω για τα γυαλικά και διακοσμητικά. Αυτά, από πού;

Αυτό ήθελα, τώρα, η επόμενη μου[00:10:00] κουβέντα. Όλα αυτά, για αυτό είπα για το Ναυτικό και τις βαλίτσες. Όλα αυτά, λοιπόν, τα γυαλικά και όλα αυτά τα στολίδια που υπάρχουνε μέσα στο κασιώτικο το σπίτι, στα ράφια, στο σκρίνιο πάντα πάνω υπάρχει περίτεχνος και βαρύτιμος, ο βενετσιάνικος καθρέπτης. Υπάρχουνε, υπάρχουνε πάνω στο σκρίνιο παλαιά, αρχαία βάζα, ανθοδοχεία, σατσούμα, τα οποία είναι από την Κίνα και αυτά ακριβώς λοιπόν, όπως είναι πάνω στο σκρίνιο, σατσούμα ανθοδοχεία, τα βάζα και λάμπες, πάντα με σμάλτο. Οι λάμπες που υπάρχουνε στο δικό μου το σπίτι είναι από μαύρο σμάλτο, τα οποία είναι μεγάλης αξίας. Όλα αυτά, λοιπόν, μεγάλης αξίας αντικείμενα και στολίδια όπως θα... Όπως έχω και στην κυρίως σάλα, έχω ανθοδοχεία, ξυλόγλυπτα με φίλντισι, με παραστάσεις από Μογγόλους πολεμιστές, ασημένια φαρφουρένια αντικείμενα, φυσητό γυαλί. Είναι όλα φερμένα από... Από τους ναυτικούς, τους Κασιώτες ναυτικούς, εξού και η αναφορά μου στις βαλίτσες και στα... που υπάρχουνε πάντα μέσα στο κασιώτικο το σπίτι και δεν υπάρχουν και δεν είναι κάπου φυλαγμένες σε αποθήκες όπου συνήθως βάζουμε αυτά τα αντικείμενα. Τα φέρνανε από όλα τα πέρατα του κόσμου, απ’ την Αγγλία, από τη Ρωσία, από όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου που ήτανε οι Κασιώτες ναυτικοί. Και όλα αυτά τα αντικείμενα τα πιο... Τα πιο νέα σε ηλικία είναι, να είναι εκατό πενήντα χρόνων. Αυτά είναι, όλα αυτά πάνε μαζί με το σπίτι. Δεν μπορεί να υπάρξει κασιώτικο σπίτι και να είναι άδεια τα ράφια. Για αυτό το στολίζανε και τα φέρνανε οι ναυτικοί, για να δείξουνε... Γιατί ήτανε πάντα καλοί οικογενειάρχες και θέλανε να φέρνουνε τα καλύτερα και στην... Στους γονείς τους και στη σύζυγο τους και για τα παιδιά τως και για αυτό τον λόγο είναι έτσι διακοσμημένο το κασιώτικο το σπίτι. Εκτός από το στόλισμα με τα υφάσματα που υπάρχει... Υπάρχουν μέσα στο κασιώτικο το σπίτι και δεν είναι μόνο η σάλα, είναι και η τραπεζαρία, το καθιστικό και το υπνοδωμάτιο που είναι ο όντας, που εμένανε τα παιδιά και οι γονείς, γιατί πάντα αυτή ήτανε η σύνθεση της κασιωτικής οικογένειας. Το ζευγάρι, τα παιδιά και οι γονείς. Αυτό το δέσιμο υπήρχε και αυτή η παράδοση και αυτός ο πολιτισμός. Γιατί η όλη... Ο τρόπος ζωής αυτό δείχνει. Δείχνει ένα πολιτισμό. Και όλο, λοιπόν, το σπίτι το κασιώτικο σε όλη του την έκταση, ο εσωτερικός του διάκοσμος, είναι πάντα έτσι, έτσι το λέμε στην Κάσο, είναι η στολή. Όπως υπάρχει ο ρουχισμός για τους ανθρώπους, έτσι λέμε και ότι το κασιώτικο το σπίτι έχει στολές. Δηλαδή, τη στολή του καλοκαιριού που αρχίζει από το Πάσχα με τ' ασπροκεντήματα, η στολή του φθινοπώρου με τα μπεζ, και η στολή όταν πλησιάζουμε για τις γιορτές που είναι πολύ πιο βαριά η στολή, είναι τα βελουδένια και τα μπροκάρ. Στο κασιώτικο σπίτι κυριαρχεί το κυπαρίσσι χρώμα και το βυζαντινό το εκάιγ, το γκρενά. Αυτά είναι κατεξοχήν τα χρώματα που κυριαρχούνε. Γιατί και στο κατωσούφι, στο κρεβάτι μπροστά, πάντα υπάρχουν και οι παντούφλες που είναι προσφορά και δώρο της μητέρας της νύφης για την κόρη της, τη νύφη και τον γαμπρό. Και είναι βελουδένιες παντούφλες που τις κεντούνε η μητέρα βελουδένιες χρυσοκέντητες, γιατί το κασιώτικο το σπίτι έχει... Είναι μία αλυσίδα ιστορίας, το οποίο σε ανάγει από την εποχή των Δωριέων, γιατί το σπίτι είναι λιτό, το κασιώτικο. Έχει μία δωρική μορφή, αυστηρό, λιτό αλλά και επιβλητικό. Για αυτό το λόγο λέμε ότι το κασιώτικο σπίτι μέσα στη μακραίωνη ιστορία του νησιού έχει να... Έχει μία αλυσίδα που σε παραπέμπει από την εποχή την αρχαία των Δωριέων, μεταγενέστερα το Βυζάντιο, για αυτό το λόγο είναι και οι... Αυτές οι παντόφλες που λέμε. Γιατί και τον Παλαιολόγο που τον βρήκαν σκοτωμένο, τον αναγνωρίσανε, τον αυτοκράτορα, από τις παντούφλες, αυτοκρατορικές, αυτοκρατορικά κομμάτια και δείγματα του Βυζαντίου. Και είναι μέσα στη μακραίωνη ιστορία. Έτσι βαδίζει και η Κάσος και κατ’ επέκταση και η οικογένεια και η κοινωνία της Κάσου. και εν τέλει και το κασιώτικο το σπίτι. Υπάρχουνε χρυσοκέντητα παπλώματα τα οποία τα είχανε οι κανακαρές, δηλαδή αυτές... Οι οικογένειες με την οικονομική ευμάρεια, και όχι μόνο. Αλλά και με την... Για να αποδειχθεί και να το πούμε η ταξική διαφορά. Ότι... Οι καλές, οι κακές δεν είναι, όχι.

Οι πλούσιες—

Αλλά υπήρχανε οικογένειες, οικογένειες, οι παλιές οικογένειες της Κάσου. Έτσι ξεκίνησε. Οι παλιές οικογένειες της Κάσου. Αυτές που είχανε δώσει το στίγμα τους και στην κοινωνία και στα δρώμενα τα πολιτικοκοινωνικά της Κάσου. Και ήτανε λοιπόν. Υπήρχανε τα... Τα χρυσά τα παπλώματα. Υπήρχανε οι κανακαρές, οι οποίες ήτανε λιγοστές στην Κάσο. Και αυτά δείχναν την καταγωγή τους και την οικονομική τους ευμάρεια. Από τη μία ήτανε τα παπλώματα τα χρυσά και από την άλλη η κολαϊνα με τα χρυσά.

Είχαμε και εμείς εδώ. Έχουμε... Γενικώς, είναι πιο πολύ συνδεδεμένο με την Όλυμπο.

Όχι—

Είχε και στην Κάσο δηλαδή ε;

Από την Κάσο ξεκινήσανε. Γιατί πάρα πολλές οικογένειες από το Πατημό του Ολοκαυτώματος φύγανε και πήγανε στην Κάρπαθο, και δη στην Όλυμπο. Πήγανε στα πιο απομακρυσμένα μέρη. Και για αυτό υπάρχουν και πάρα πολλές οικογένειες οι οποίες έλκουν την καταγωγή τους από την Κάσο. Και αυτό καταφαίνεται, και καταδεικνύεται και από τα επίθετα. Η κολαϊνα λοιπόν, ανέκαθεν υπήρχε ως δείγμα οικονομικής επιφάνειας της κασιώτικης οικογένειας και της κασιώτικης κοινωνίας. Αυτά λοιπόν τα στοιχεία ήτανε που δείχνανε τις... Ποιες ήτανε οι καλύτερες και έτσι οι επιφανείς οικογένειες της Κάσου. Μετά από τον σουφά, το πανωσούφι και το κατωσούφι, πηγαίνουμε στην κυρίως σάλα, η οποία απαρτίζεται από το παγκάλι. Είναι ξυλόγλυπτο, αποθηκευτικός χώρος. Και όταν λέμε αποθηκευτικός χώρος, όχι από τρόφιμα, όπως βλέπουμε στη Βόρειο Ελλάδα, γιατί είπαμε ότι εδώ πέρα, υπήρχε ένας, ένας αλλού είδους πολιτισμός. Στην Κάσο. Ήτανε αποθηκευτικός χώρος για πράγματα, για ρουχισμό, για... Για γυαλικά. Τέτοιου είδους αποθηκευτικός χώρος. Υπάρχει λοιπόν το παγκάλι, ξυλόγλυπτο, το οποίο είναι και αυτό στολισμένο με μπροκάρ και στην πλευρά του τοίχου που εφάπτεται με τον σουφά και με τον τοίχο της σάλας, είναι επενδυμένο με ξύλο. Διότι όταν ανοίγει η πόρτα της εισόδου της σάλας με το πανωπόρτι και το κατωπόρτι, αυτά ενώνονται και γίνεται μία... Μία πλευρά του τοίχου της σάλας, για να δείξει ακριβώς τη φιλοξενία και την... Και το ότι οι οικοδεσπότες αμέσως υποδέχονται με αυτό τον τρόπο τον επισκέπτη και τον κάθε επισκέπτη, του... Μέσα στο κασιώτικο σπίτι. Μέσα λοιπόν, μέσα στην κυρίως σάλα, υπάρχει πέρα από το παγκάλι, το οποίο παγκάλι οφείλω να πω ότι το έχω βρει σε βιβλίο της Ιζαμπέλ Αλιέντε σε μία περιήγηση της προς τη Μογγολία, με αυτή την ορολογία «παγκάλι», όπως ακριβώς και τον πωρόλιθο. [00:20:00]Υπάρχει, λοιπόν, στην κυρίως σάλα, υπάρχει και ένας αντικριστά, καναπέδες, οι οποίοι είναι και αυτό ένα στοιχείο πολύ γνώριμο και πολύ συχνό στα κασιώτικα τα σπίτια. Την κυρίως σάλα με το ολόκληρο το σουφά, που είναι ως άλλο, καρίνα ενός καραβιού. Αυτό καταδεικνύει ο σουφάς, ενώνεται με μία περίτεχνη και ξυλόγλυπτη γωνία που λέγεται μιντενές και πάντα και εκεί έχει διάφορα στολίδια, και στον μιντενέ από πάντα, ανέκαθεν και μέχρι και σήμερα υπήρχανε τα μυροδοχεία, τα κασιώτικα κανιά. Τα οποία κανιά, το κανί, έτσι το μυροδοχείο χρησιμοποιείται για τους γάμους και για τον επιτάφιο. Αυτήν την αξία έχει αυτή και αυτήν τη χρήση, τη χρησιμότητα. Και αυτήν τη χρήση, τη χρησιμότητα η οποία είναι πολύ ιδιαίτερη—

Έχει μια ιερότητα—

Και από πλευράς τελετουργίας για το μυστήριο του γάμου, αλλά και για το μεγαλύτερο στη θρησκεία μας, δοξαστικό, τον επιτάφιο του Χριστού και για τα εικονίσματα, όταν έρχονται και στα κασιώτικα τα σπίτια την Πρωτοχρονιά και το Πάσχα και που κάνουνε τις λιτανείες.

Ωραία—

Υπάρχουνε μέσα λοιπόν, εκτός από αυτό. Υπάρχουνε στη μέση της σάλας υπάρχει πάντα ένα, υπάρχει πάντα ροτόντα, στρογγυλό τραπέζι, αυτό και με ασορτί τα μικρά στρογγυλά τραπεζάκια τα οποία συνοδεύουν και τον καναπέ, τον πλαισιώνουν, αλλά συνοδεύουν και το κεντρικό τραπέζι, το στρογγυλό. Το οποίο στρογγυλό τραπέζι δείχνει τον κύκλο της ζωής.

Ωραία, δεν ξέρω αν θες να μου πεις κάτι άλλο για το σπίτι—

Ναι. Η δε... Η πόρτα της κυρίας εισόδου, του κασιώτικου σπιτιού, που οπώς το... Ακριβώς είναι η ορολογία του, το πανωσούφι και το κατωσούφι, το πανωπόρτι και το κατωπόρτι δείχνει... Δείχνει τη θέση, τη θέση της γυναίκας. Γιατί λόγω της φύσεως του επαγγέλματος κατεξοχήν του ναυτικού γιατί υπήρχανε και υπάρχουνε και άλλα επαγγέλματα στην Κάσο, αλλά η πλειονότης ήτανε ναυτικοί, θέλει να δείξει ακριβώς τη θέση της γυναίκας. Γυναικοκρατία στην Κάσο, με την έννοια ότι η γυναίκα είναι ο στυλοβάτης του σπιτιού. Γιατί έλειπε πάντα ο σύζυγος, και θέλει να δείξει τη θέση της, την αξιοπρέπειά της, τη φιλοξενία της, την καταδεκτικότητα της αλλά και τη σχέση με τον υπόλοιπο το κόσμο. Διότι, θα έπρεπε να κρατάει... Να βρίσκεται πάντα στο ύψος της, με σοβαρότητα αλλά και με καταδεκτικότητα και με φιλοξενία. Και για τον υπόλοιπο κόσμο αλλά και για την οικογένειά της, για τους γονείς της, για τον άντρα της και για τα παιδιά της. Και ακριβώς το κατωπόρτι είναι στο ύψος του στήθους της γυναίκας για να δείχνει ότι είναι παρούσα αλλά έχει και μία άλλη, άλλη αντιμετώπιση με τον υπόλοιπο τον κόσμο. Δεν είναι—

Κρατάει μία απόσταση—

Μία... Όχι μία απόσταση απαξίωσης, αλλά μια απόσταση σοβαρότητας και ήθους. Μέσα στο... Μέσα στην κυρίως σάλα που κρατάει το σουφά, όλο το σουφά, με το... Με τη σάλα, είναι ο στύλος ο ξύλινος που κρατάει το σπίτι. Αυτός ο στύλος του σπιτιού όπως είναι μεταφορικά που λέμε «Ο άντρας είναι ο στύλος του σπιτιού». Ο στύλος λοιπόν αυτός είναι περίτεχνα στολισμένος με ασπροκέντητες και χρυσοκέντητες μαντίλες, περίτεχνες για να δείξει ακριβώς την... Να αναδείξει την... Την παρουσία του συζύγου, του άντρα του σπιτιού. Για αυτό το λόγο λέμε και μεταφορικά ότι «Ο άντρας είναι ο στύλος του σπιτιού». Και ο στύλος του σπιτιού λοιπόν, στο κασιώτικο το σπίτι είναι ο στύλος, αυτός το μεγάλο, η κολόνα που κρατάει το σπίτι. Όπως ένας άντρας κρατάει την οικογένεια και υπάρχει αυτό το δέσιμο, έτσι είναι και η σημειολογία μέσα στο σπίτι. Ο δε... Όλος... Όλο, όλο το κτίσμα το ξύλινο του σουφά είναι από περίτεχνα ξυλόγλυπτα κομμάτια ενωμένα, που λέγονται ταμπλάδες. Εξού και που λέμε και το τέμπλο της εκκλησίας. Ακριβώς οι ίδιοι ταμπλάδες υπάρχουνε και σε όλες τις εκκλησίες τις βυζαντινές της Κάσου, γιατί αναφερόμαστε για την Κάσο. Αυτό είναι άλλο ένα δείγμα ότι το κασιώτικο το σπίτι, η κασιώτικη οικογένεια, η κασιώτικη κοινωνία παραπέμπει πάλι και προς το Βυζάντιο και προς τη θρησκεία και όλα είναι συνυφασμένα. Και με το σπίτι και με τις εκκλησίες. Γιατί πρώτα ξεκινήσανε τα σπίτια και μετά ακολουθήσαν οι εκκλησίες. Άρα λοιπόν οι τεχνοτροπίες οι ειδικές και οι γενικές, όλες αυτές μετεφέρθησαν στο σπίτι χώρος... Χώρος και χρόνος από σπίτι, στην εκκλησία. Και για αυτό λέγουται ταμπλάδες. Και η είσοδος από τη σάλα για να ανεβείς, με τα σκαλοπάτια, για να ανέβεις στο σουφά ο οποίος είναι υπερυψωμένος, είναι ακριβώς όπως είναι η ωραία, η ωραία πύλη και η είσοδος, η πλάγια είσοδος της εκκλησίας, και με τα σκαλοπάτια και το όλο το... Όλο αυτό, το σκέπαστρο για να ανέβεις πάνω στο σουφά. Είναι ακριβώς όπως είναι η παράπλευρη είσοδος για να μπεις μέσα στο ιερό της εκκλησίας και με τα δύο σκαλοπάτια που είναι η αναβαθμίδες. Και όλος... Όλος ο σουφάς ο οποίος είναι πάρα, είναι πολύ ψηλός σε σχέση με την κυρίως σάλα, έχει εξαεριστήρες, ξυλόγλυπτους, πάρα πολύ διακριτικούς, με ρόδακες, και παραπέμπει οι ρόδακες, όπως είναι σκαλισμένα και τα ντουλάπια του σουφά, παραπέμπει στην αρχαία Ελλάδα. Όπως υπάρχουν οι ρόδακες στον... Μέσα στους... Στα παλάτια και, στα παλάτια και μέσα σε όλα αυτά τα ευρήματα στη Μακεδονία με το Φίλιππο, και αυτά είναι ακριβώς οι ίδιοι οι ρόδακες ξυλόγλυπτοι βέβαια εδώ, για να 'ξαερίζει όλο το υπόγειο, άλλος αποθηκευτικός χώρος, όσο είναι ο σουφάς, ο οποίος είναι υπερυψωμένος και είναι ψηλός, είναι με είσοδο, με πόρτα, από την κυρίως σάλα. Θέλω να συμπληρώσω ότι η διάταξη των παραθύρων και των θυρών του κασιώτικου σπιτιού, δεν είναι τυχαία. Έχει, η πόρτα του υπογείου βλέπει ακριβώς απέναντι με παράθυρο της σάλας για να μπορεί να έχει φως. Πάνω στο σουφά έχει δύο παράθυρα, τα οποία είναι ακριβώς και κεντραρισμένα με, σε σχέση με το παράθυρο της σάλας και με την κυρίως, την πόρτα της κύριας εισόδου της σάλας. Η δε πόρτα τραπεζαρία, κουζίνα και μέχρι την έξοδο της κουζίνας είναι στην ίδια ευθεία. Όπως όλα μέσα στο κασιώτικο σπίτι, τίποτα δεν υπάρχει να είναι ατάκτως ερριμένα. Είναι όλα με τάξη, είναι όλα με πειθαρχία και με... Όλα είναι με μια σειρά, αυστηρή, δωρική. Γι' αυτό όλο το κασιώτικο το σπίτι δεν χτίστηκε για να χτιστεί για να μείνουμε μέσα, έτσι απλά. Είναι με πρόβλεψη, με προοπτική. Έχει μία φιλοσοφία, η οποία φιλοσοφία μπορεί ο καθένας να την... Να τη νιώσει μόνον όταν επισκεφθεί ένα κασιώτικο σπίτι και ξεναγηθεί σε όλη του την έκταση, για να επιβεβαιωθεί αυτή η... Αυτή η κουβέντα. Ότι είναι με πρόβλεψη, είναι με προοπτική και έχει μία φιλοσοφία. Γιατί έχει... Υπάρχει όλος ο διάκοσμος, όλος ο διάκοσμος του και ο τρόπος που έχει χτιστεί, αποπνέει μία αύρα και μία... Και σε παραπέμπει αμέσως σε εποχές οι οποίες σιγά-σιγά χάνονται.

Εγώ θα ήθελα να σε ρωτήσω, πέρα από το σπίτι—

Ναι—[00:30:00]

Μου έκανες βέβαια μία αναφορά σε σχέση με αυτό που λέγαμε με την πόρτα. Θα ήθελα να μου πεις, πιο προσωπικά, την εικόνα που έχεις εσύ για την γυναίκα Κασιώτισα γενικά. Είσαι και εσύ βέβαια μία από αυτές—

Σε ευχαριστώ. Για τη γυναίκα, η Κασιώτισα γυναίκα σε τι—

Στο πως νομίζεις εσύ ότι ήταν μέσα από την παράδοση. Εσύ ειδικά έχεις ασχοληθεί πολύ και με την παράδοση και τον πολιτισμό μας. Το πως νομίζεις ότι κινούνταν, το πώς κινούνταν, το πώς έπρεπε να φέρεται, μέσα τα έθιμα μας—

Το πώς ήτανε η Κασιώτισα γυναίκα. Η γυναίκα η Κασιώτισα, από ό,τι μπορώ να γνωρίζω, από τις αφηγήσεις και της μαμάς μου και της γιαγιάς μου. Η Κασιώτισα γυναίκα ήταν, ήταν ένα άτομο μέσα στην κοινωνία της Κάσου η οποία δεν ήτανε η παραγκωνισμένη από τον άντρα. Βλέπε να είναι ο άντρας πάνω στο άλογο και η γυναίκα να κρατά τα γκέμια. Η γυναίκα είχε μία... Είχε και είχε ανέκαθεν σε όλη την πορεία της ζωής του νησιού αυτού και είχε και έχει, έχει μία ισότιμη... Μία ισότιμη σχέση και μία ισότιμη παρουσία σε ό,τι έχει σχέση με τη... Με τη ζωή, με τη ζωή και της οικογένειάς της και του νησιού. Για αυτό το λόγο λέμε ότι στην Κάσο υπάρχει γυναικοκρατία. Διότι ταξιδεύανε οι άντρες, η γυναίκα έπρεπε να είναι ο άντρας, ο πατέρας και η μάνα μέσα στο σπίτι, για να κρατάει τα οικονομικά και να έχει τη φροντίδα των παιδιών, για να προσέχει και να έχει και τη φροντίδα των γονιών. Για να έχει, να κρατάει τα ήθη και τα έθιμά και του νησιού αλλά και του σπιτιού και της οικογένειάς της. Να τιμά την οικογένειά της, να την τιμά την οικογένειά της.

Σε σχέση με τα έθιμα ας πούμε πως; Τι... Τι ρόλο είχε η γυναίκα;

Εάν έχουνε κρατηθεί τα ήθη και τα έθιμα στις εκδηλώσεις στις θρησκευτικές, εορταστικές γενικώς, οφείλεται... Οφείλονται στη γυναίκα. Διότι, έπρεπε... Εκείνη έπρεπε να φροντίσουνε. Ποια είναι τα έθιμα; Τα έθιμα μας ποια είναι; Είναι τα έθιμα, ήτανε οι γιορτές των συζύγων. Τα έθιμα ήτανε για τις θρησκευτικές και τις θρησκευτικές εορτές. Αυτά είναι όλα συνυφασμένα, στη ζωή, στη ζωή εδώ πέρα, στη ζωή εδώ πέρα της Κάσου. Δεν έχει, αυτά είναι τα ήθη και τα έθιμά μας. Για το πώς θα μπορεί να σταθεί και να... Να μπορεί αναθρέψει τα παιδιά της. Να τα μορφώσει, να μπορούν να ζήσουν και με τον άντρα τον ναυτικό αλλά και εδώ πάνω στη στεριά, να ασχοληθεί και με την κτηματική της περιουσία. Και να ασχοληθεί και στο σπίτι μέσα για να μπορεί να διορθώσει, να 'ναι το σπίτι πάντα ευπαρουσίαστο, να είναι πάντα περιποιημένο. Να υπάρχει πάντα, να υπάρχει η τάξη, να υπάρχει... Η καλή ανατροφή, οι καλοί τρόποι.

Ωραία. Θέλεις κάτι τελευταίο, να μου πεις λίγο για σένα συγκεκριμένα; Γιατί είσαι από τις πρώτες γυναίκες ας πούμε, από όσο εγώ ξέρω, που δούλεψες ας πούμε στην Κάσο—

Που δούλεψα, που δούλεψα—

Γιατί τα ήθη του νησιού ήτανε πάντα πιο, παλιότερα, πιο παραδοσιακά—

Ήτανε. Ήτανε πιο αυστηρά. Ήτανε πιο αυστηρά, αλλά αυστηρά με την έννοια, όχι της... Αυστηρά μεν, αλλά ισότιμα δε. Ισότιμα δε. Δηλαδή στην εκκλησία, για να σου... Ένα παράδειγμα. Στην εκκλησία, στις εκκλησίες υπήρχε ο γυναικωνίτης. Γιατί υπήρχε ο γυναικωνίτης; Γιατί πηγαίνανε οι γυναίκες εκεί πέρα. Η γιαγιά μου, όταν ήρθε από την Αίγυπτο, γιατί μεγάλωσε γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αίγυπτο, όταν ήρθε η γιαγιά μου, πήγε στην εκκλησία και δεν είχε καμία γυναίκα. Και λέει να «ανεβείς στο γυναικωνίτη». Τώρα συζητάμε για τον 20ο αιώνα, στις αρχές του εικοστού αιώνα. Συζητάμε περίπου το 1920 με 1922. Όταν... Όταν ήρθε στην Κάσο λέει η γιαγιά μου «Εγώ θα κατέβω κάτω. Εγώ δεν μπαίνω στον γυναικωνίτη». Και από τότε ξεκίνησε και κατεβαίνανε οι γυναίκες στο γυναικωνίτη. Δεν ήτανε οι γυναίκες οι παραγκωνισμένες, οι φοβισμένες, που κάνανε... Που είχανε τις ονομαστικές εορτές, να κεράσουνε και να φύγουνε. Να πάνε. Να πάνε στα άλλα τα δώματα που λέμε. Όπως λέγανε και στην αρχαία Ελλάδα. Ήτανε ισότιμες—

Παρούσες—

Και παρούσες. Βεβαίως και παρούσες. Και στις λατρευτικές τους εκδηλώσεις ή... Ευχάριστες, ήτανε δηλαδή χαρούμενες, γάμοι, βαφτίσεις και στις λατρευτικές εκδηλώσεις τις μη ευχάριστες, που ήτανε κηδείες, όλα αυτά. Αυτά όλα... Αυτές όλες, για όλες αυτές τις εκδηλώσεις. Ήτανε η γυναίκα η Κασιώτισα, η οποία κράτησε τα ήθη και τα έθιμα, και σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της. Εάν θέλεις από την εποχή της Ιταλοκρατίας.

Δηλαδή—

Από την εποχή της Τουρκοκρατίας, που ήτανε οι Τούρκοι μέχρι το 1912, ουδέποτε υπήρξαν προβλήματα μέσα στις οικογένειες, με τις γυναίκες που λείπανε και οι σύζυγοι και τότε και μετά, στην εποχή της Ιταλοκρατίας, που ήτανε πάρα πολύ δύσκολα και πάντα δύσκολα όταν υπάρχει κατακτητής είναι πάντα δύσκολα. Όσο και να θέλουν και να μπορούνε να προσπαθήσουνε, να ωραιοποιήσουνε καταστάσεις. Μέσα στην εποχή της Ιταλοκρατίας, οι γυναίκες ήταν αυτές που βοηθούσανε για να μπορούν να ζήσουν τα παιδιά με τις στερήσεις, με τις ελλείψεις, στα χωράφια. Η γυναίκα η Κασιώτισα και στο σπίτι, και στις γεωργικές ασχολίες, ενασχολήσεις με τα ζώα, κτηνοτροφικές ενασχολήσεις. Να φτιάξουνε ό,τι... Ό,τι μπορούσανε να παράξουν. Και στην εποχή της Ιταλοκρατίας και οι γυναίκες κρατήθηκανε πάρα πολύ καλά και ήτανε και παρούσες. Η γιαγιά μου ήτανε δασκάλα, επιταγμένη δασκάλα των ιταλικών.

Θέλεις να μου μιλήσεις λίγο για τη γιαγιά σου;

Βέβαια, βεβαίως. Σου λέω παραδείγματα τα οποία δείχνουν και είναι παραδείγματα μέσα από την οικογένειά μου. Δεν είναι κάτι άλλο. Δεν είναι από κάτι άλλο και δεν, η αναφορά μου δεν γίνεται για κανένα άλλο λόγο. Για κανέναν άλλο λόγο. Αυτά που γνωρίζω, αυτά λέω. Δεν μπορώ να μιλάω για άλλες οικογένειες. Η γιαγιά μου... Η γιαγιά μου ήτανε μία, μια κοσμοπολίτισσα. Μια κοσμοπολίτισσα με ξένες γλώσσες, ερχόμενη από την Αίγυπτο με την μητέρα της, γιατί είχανε πεθάνει τα αδέρφια της και ήρθανε στην Κάσο. Οι Ιταλοί γνωρίζοντας ότι ήτανε καλή γνώστρια των... Της ιταλικής γλώσσας, την επιτάξανε. Την επιτάξανε ως δασκάλα των ιταλικών στα σχολεία. Όλη η γενιά τώρα, που είναι οι 80άρηδες, ήτανε η δασκάλα τους. Η γιαγιά μου όμως επειδή ήτανε πάρα πολύ πατριώτισσα δεν ήθελε... Δεν ήθελε... Ό,τι μπορούσε να τους διδάξει έτσι, γιατί τους κάνανε και έλεγχο, αλλά δεν τους εδίδασκε τα ιταλικά για να υπάρξει μία αλλοτρίωση της ταυτότητάς τους, της ελληνικής, των παιδιών. Τα βασικά τους τα δίδασκε. Η γιαγιά μου λοιπόν ήτανε μία γυναίκα με πυγμή, εν μέσω Ιταλικής κατοχής. Και όχι μόνο Ιταλικής κατοχής αλλά και της Αντίστασης. Διότι σε αυτό το σπίτι μέσα, υπάρχει ακόμα το σημάδι από τη σφαίρα που είχανε μαζευτεί και με τον παππού μου και κάποιοι άλλοι Κασιώτες γιατί... Για να μπορούν να φυγαδεύσουν, στη μέση, εντολή Εγγλέζους, ναι. Ήτανε λοιπόν, αφενός την ημέρα δασκάλα και το βράδυ είχανε τέτοιες δραστηριότητες. Και μάλιστα, όταν το 1935 που ήτανε από την τελευταία ελληνικά... Ελληνικά με την έννοια, όχι απελευθερωμένα, αλλά ελληνικά εδάφη. Άσχετα που ήτανε υποδουλωμένα, ο Βενιζέλος κάτω στο Αυλάκι και στη Χέλατρο.[00:40:00] Βρήκε τον Μαρουσάλο, τον Διοικητή, και του είπε ότι «Εμείς... Εγώ θα πά... Εμείς όλοι θα πάμε να υποδεχτούμε τον Βενιζέλο». Γιατί τον περιμένανε στο γυμνάσιο, που είναι το κτίριο, για να τον υποδεχτούνε. «Και να μην τολμήσετε να αντισταθεί κανένας, διότι όλοι έχουνε και όπλα, έχουμε και σημαίες». Και η γιαγιά μου, η Καλή του Αντωνά, από την... Του Μαστρόκωστα από την Αγία Μαρίνα. Η Μυρσίνη η Μαυρικάκη. Αυτή τυλίχτηκε με την ελληνική σημαία και πήγανε όλοι και υποδεχτήκανε, και πάρα πολλοί άλλοι κάτοικοι της Κάσου, και υποδεχτήκανε το Βενιζέλο με τη γυναίκα του, και με όλους τους αξιωματικούς. Όλη τη νύχτα πλένανε τα ρούχα τους. Τους τα σιδερώνανε, όλοι να περιποιηθούν, να τους κάνουν την προσωπική τους καθαριότητα. Και όλοι... Όλοι οι κτηνοτρόφοι οι Κασιώτες, οι οποίοι είναι... Ήταν αξιέπαινοι, είχανε ετοιμάσει και είχανε σφάξει ζώα και μαγειρέψανε και τους δώσανε για να προχωρήσει, να φύγει, να πάει στη Ρόδο και μετά να πάει στη Γαλλία όπου ήτανε και το τελευταίο του ταξίδι. Θέλω να πω ότι η γυναίκα... Η Κασιώτισα γυναίκα, μέσα από τις αντιξοότητες, μέσα από τις δυσκολίες, ήτανε πάντα παρούσα. Και στις εκδηλώσεις και στα πανηγύρια και στους χορούς. Αυτοί πρωτοστατούσαν. Εξού, εξού η αναφορά το 1779, ο Savary, ο οποίος κάνει μια εκτεταμένη αναφορά γιατί... Τι ήταν το θηλυκό, το γυναικείο στοιχείο της Κάσου. Και από εμφάνιση, και από ανατροφή και από πολιτισμό.

Μιας και ανέφερες για το πανηγύρι—

Ναι—

Στο πανηγύρι, όμως, το κομμάτι της γυναίκας δεν είναι λίγο πιο... Ήταν. Εννοώ με το χορό. Με τον τρόπο ας πούμε που χορεύουμε—

Τι χορεύουμε;

Ας πούμε. Εννοώ με το έθιμο που έχουμε στην Κάσο, όταν χορεύουμε, σούστα ας πούμε, που είναι ο βασικός μας χορός, που υπάρχουνε καβαλιέροι και πρέπει να—

Βεβαίως. Βεβαίως. Αυτό είναι τιμή. Αυτό είναι τιμή. Ότι είναι οι άντρες που κρατούνε τον μπροστινό και τον δεξιό και τον αριστερό κάβο. Αυτό τι δείχνει; Αυτό τι δείχνει; Ό,τι δείχνει και η μαντίλα του στύλου. Ότι είναι ο κάβος. Ο κάβος για το καράβι τι είναι; Ο κάβος για το καράβι τι είναι; Ο κάβος είναι αυτός που κρατάει το καράβι να μην εξοκείλει. Αυτό ακριβώς είναι και ο χορός. Και μετά είναι η τιμή ότι αναγνωρίζουνε τη γυναίκα. Αναγνωρίζουνε τη γυναίκα και κάνουν τον κύκλο.

Εντάξει—

Αυτό.

Αυτά. Δεν ξέρω αν θέλεις εσύ να συμπληρώσεις κάτι άλλο σε σχέση με τα όσα είπαμε.

Εγώ τι... Τι να σου πω που με ρώτησες;

Εγώ αυτό που σε είχα ρωτήσει ήτανε για σένα προσωπικά. Του πώς εσύ, ως γυναίκα—

Για τη δουλειά—

Πού εργάστηκες; Εάν υπήρχε, ήσουνα γυναίκα ναυτικού—

Και κόρη, και κόρη—

Πώς ήτανε αυτή... Και κόρη. Ακριβώς—

Και όλη η οικογένεια μας ναυτική. Ως η πρώτη γυναίκα που δούλεψα, αλλά πότε... Μετά από την ενσωμάτωση. Μετά από την ενσωμάτωση, που εργάστηκα. Ήτανε, ήτανε δύσκολα. Παρόλο που έχουν περάσει σαράντα χρόνια, σαράντα τρία χρόνια. Ήτανε δύσκολα για μένα. Ήτανε πολύ δύσκολη—

Πώς το αντιμετωπίζανε—

Με δυσπιστία.

Η κοινωνία. Αυτό—

Με δυσπιστία. Όχι με εμφανή δυσπιστία, σε σχέση με τη δουλειά μου με δυσπιστία. Όχι με τον περίγυρο, τον κοινωνικό μου περίγυρο με δυσπιστία. Σε όσους ερχόμουνα σε... Σε συναλλαγές. Στις συναλλαγές γιατί ήτανε βέβαια και το νεαρό της ηλικίας, έτσι;

Πόσο χρονών ξεκίνησες να δουλεύεις;

18. 18. Και ήτανε σε νευραλγικά πόστα, τα οικονομικά. Τα οποία ήτανε πάρα πολύ σοβαρά. Εκεί πέρα όντως είχα αντιμετωπίσει, είχα αντιμετωπίσει δυσπιστία. Διότι είχα και εξωτερική εργασία εκτός από το Δήμο—

Δηλαδή—

Δηλαδή υπήρχε μέχρι... Μέχρι πρότινος, λόγω της ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου, υπήρχανε ειδικοί δασμοί, δασμοί οι όποιοι ήτανε υπέρ των δήμων. Διότι δεν είχανε δικούς τους πόρους, μην βλέπεις τώρα που υπάρχουνε τα ΚΑΠ, και οι οικονομικές ενισχύσεις από το Υπουργείο Εσωτερικών. Υπήρχε λοιπόν μία ενίσχυση από το δημοτικό φόρο που ήμουνα αναγκασμένη να κατεβαίνω κάτω στα πλοία και ήταν ο δημοτικός φόρος όλων των εισαγόμενων προϊόντων, 4%, επί των εισαγομένων. Και εγώ βέβαια είχα αντιμετωπίσει πάρα πολλά. Πάρα πολλά προβλήματα διότι... Δυσκολεύτηκα πάρα πολύ αφενός διότι κατέβαινα στα πλοία σε πάρα πολλές, σε πάρα πολύ ανάποδες ώρες, και 02:00 και 03:00 η ώρα το βράδυ. Έπρεπε επιτόπου να παίρνω  τα τιμολόγια και όλες αυτές τις συναλλαγές. Αυτόν όλο τον έλεγχο. Και του ότι όλοι οι επιχειρηματίες να βλέπουν ένα κορίτσι 18 χρονώ να... Και με αυστηρότητα έτσι, ναι, να τους ζητάς, έτσι; Γιατί πώς αλλιώς να επικρατήσω; Πώς αλλιώς να επιβληθώ; Όχι κακότροπα. Όχι, αλλά με... Κάπως σφιγμένη, για να μπορώ να ανταποκριθώ, να ανταποκριθώ σε αυτήν την ειδικότητα που τέλος πάντων με είχαν ορίσει. Γιατί δεν το ζήτησα και εγώ. Εγώ... Εγώ έκανα εντεταλμένη εργασία. Και εκεί πέρα όντως αντιμετώπισα πάρα πολλή δυσπιστία και δυσκολία. Μετά ήτανε εκεί δημόσιες σχέσεις του δήμου.

Δηλαδή;

Οι δημόσιες σχέσεις του δήμου. Ανύπαρκτες. Δεν υπήρχε τίποτα. Ανύπαρκτες. Όση καλή θέληση να υπάρχει, είναι διαφορετικά σε μία γυναίκα να είναι μέσα, σε ένα... Σε μία υπηρεσία και όχι οποιαδήποτε δημόσια υπηρεσία, είναι ο δήμος που είναι, είναι το σπίτι του δημότη. Είναι... Είναι η κορυφή της πυραμίδας μέσα σε μία κοινωνία. Και συγκεκριμένα για την Κάσο. Γι' αυτό είπα, γι' αυτό σου είπα και προηγουμένως ότι όπως έχει διαμορφωθεί, η... Ο τομέας ο πολιτιστικός του δήμου, αυτό είναι παιδί μου.

Είναι δημιούργημά σου—

Ε ναι. Να μου επιτρέψεις να το πω, είναι δημιούργημα δικό μου, χωρίς να θέλω ούτε να περιαυτολογήσω, ούτε για εύσημα. Τα εύσημα τα' χω λάβει από τη... Από το γεγονός ότι αυτά έχουνε συνέχεια, έχουνε γίνει συνέχεια. Και έχουνε γίνει θεσμός. Αυτό είναι τα εύσημα, δεν θέλω από κανένα, κανέναν και τίποτα. Γιατί Κατίνα, Κατερίνα, μου η μικρότητα, η μικρότητα και τα κόμπλεξ των ανθρώπων, αυτά όλα τα τρώνε. Εντάξει; Γι' αυτό δεν θέλω από κανέναν τίποτε. Και αν δεν έχουνε κανένας τα κότσια τα ηθικά, να τα πούνε, για αυτό το λέω, για κανένα άλλο λόγο. Ούτε για να περιαυτολογήσω ούτε και για να.... Για τίποτε άλλο. Και για αυτό λοιπόν το λόγο, υπήρχε μία επίπεδη κατάσταση μέσα στον δήμο, σε ό,τι αφορά τις δημόσιες σχέσεις. Και αν κάποια στιγμή να σου δώσω τις αποφάσεις καταμερισμού εργασιών, με αποφάσεις Δημάρχου, το πρώτο που αυτό, ήτανε οι δημόσιες σχέσεις. Διότι δεν υπήρχε ούτε ζαχαροπλαστείο, τίποτα, τίποτα, τίποτα. Και η μαμά σου θα το θυμάται. Διότι η μαμά μου και η γιαγιά μου ήταν άτομα τα οποία... Εντάξει, ήτανε πάντα άτομα κοινωνικά και ξέρανε τι ακριβώς γινότανε. Και στην εποχή του πρώτου του Δημάρχου, του Γεωργίου του Μαυρικάκη, που βοηθούσε και η μαμά μου και η γιαγιά μου περισσότερο, για... Για τους εορτασμούς του Ολοκαυτώματος που τους παίρνανε στα σπίτια. Εξού—

Εννοείς ότι γινόντουσαν στα σπίτια ο εορτασμός;

Όχι, όχι, δεν γινόταν. Στο σπίτι του Δημάρχου γινότανε, σε πάρα πολύ στενό κύκλο, με ελαχιστότατα άτομα, ο εορτασμός του Ολοκαυτώματος. Να πάρουνε δύο τρία άτομα για να μαγειρέψουνε να φτιάξει ας πούμε—

Κάτι ναι—

Για να σερβίρουνε. Αυτό που δεν είπα και θέλω σε παρακαλώ, να είναι συμπλήρωμα, πάνω στον εορτασμό του Ολοκαυτώματος είναι: όταν έγινε η Ενσωμάτωση και ήρθανε τα πλοία, τα πλοία μετά, για την επίσημη υποδοχή των φορέων και των Κασιωτών, των διακεκριμένων Κασιωτών, το τραπέζι έγινε εδώ, στο σπίτι το δικό μας. Και είναι και το σερβίτσιο, το οποίο έχει αποδεκατιστεί, αυτό βγάλανε με τη μαμά μου και τη γιαγιά μου για να τους υποδεχτούνε. Γιατί τα Κασιώτικα τα σπίτια τα περισσότερα, τα περισσότερα είναι τώρα θέμα και, και οικογένειας και οικογενειών,[00:50:00] ήτανε πάντα ανοιχτό. Ήτανε πάντα ανοιχτό και πάντα έτσι για να υποδέχεται και να φιλοξενεί, όποιοι βρισκότανε στο σπίτι. Και από την εποχή της γιαγιάς μου της Ελούλας του Μιαούλη, που ήτανε απόγονος του Μαλιαράκη. Αυτά. Και μέσα λοιπόν στο Δήμο, δεν υπήρχανε δημόσιες σχέσεις, ήτανε όλα επίπεδα και για αυτό όποιος... Όποιοι ήτανε να ‘ρθούνε, να τους περιποιηθούμε, διότι δεν είναι μόνο να ‘ρθεις να πεις οτιδήποτε. Αλλά χρειάζονται και όλα τα υπόλοιπα. Επιβάλλεται. Επιβάλλεται. Και ό,τι γνώρισα και ό,τι ήξερα από το σπίτι μου, τα μετέφερα στο Δήμο. Και για αυτό το λόγο και στις αρχές όταν πρωτοέπιασα δουλειά, η πρότασή μου ήτανε να κάμουμε και κάποιες μικρές προσκλήσεις, τις οποίες έγραφα σε γραφομηχανή, σε λεπτό χαρτί. Μετά άρχισε σιγά-σιγά, λίγο-λίγο να διορθώνεται, και όλες τις προσκλήσεις αυτές τις τυπωμένες τις έγραφα εγώ και τις έβγαζα στη φωτοτυπία. Και μετά εντάξει, αρχίσανε να τις τυπώνουνε. Όλες οι... Λέω τώρα για τις προσκλήσεις. Όλος ο τρόπος εορτασμού του Ολοκαυτώματος. Σου 'πα. Δεν είναι.... Δεν είναι τίποτα. Τίποτα, τίποτα. τίποτα. Κανένας άλλος δεν είχε να προτείνει κάτι να ασχοληθεί. Για αυτό το λόγο ασχολιόμουνα και με πολλή όρεξη και με πολύ μεράκι και με μεγάλη αγάπη. Με ό,τι έκανα, το έκανα με μεγάλη αγάπη εκτός από τα καθήκοντά μου, τα οποία ήτανε παραδείγματος χάρη δέκα και εγώ έκανα εκατό δέκα. Εντάξει; Και για αυτό το λόγο έδωσα και σκέφτηκα έτσι όπως γινόταν εορτασμός να δώσω και να προτείνω, να προτείνω τη δομή του εορτασμού του Ολοκαυτώματος, όπως έχει μέχρι τώρα. Αυτά. Και με ζωντανές παρουσίες, βλέπε τη γκραβούρα, την έκανα ζωντανή γκραβούρα, η Βαγγελίτσα η Μαστροπαύλου όπως ήτανε η γκραβούρα της, την έβαλα και την έφτιαξα. Και με τη βάρκα μέσα στο… Στην πλατεία του Δημαρχείου, και όλα αυτά. Όλα και πως έχουνε γίνει. Ακριβώς. Και με όσα γνώριζα από τις πληροφορίες, από τη μητέρα μου και από τη γιαγιά μου, για τον τρόπο εορτασμού του Ολοκαυτώματος. Αλλά και για πρώτη φορά, μετά από έρευνα και καταγραφή δική μου, ο τρόπος εορτασμού του, πρώτης επετείου Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου για την Κάσο και για τα λόγια και για όλα. Και έγινε η πρώτη, έγινε η καταγραφή, θα γινότανε το 2008, αλλά επειδή δεν πρόλαβε η μαμά μου, μέσα στο νοσοκομείο μου λέγε την... Και έγινε για πρώτη φορά, ο τρόπος ακριβώς, αυτούσιος, με όλα τα λόγια και με όλο το λειτουργικό όπως γίνηκε τώρα, το 2009, μετά από καταγραφή και μετά από έρευνα δική μου. Αυτά. 

Ωραία. Κάτι τελευταίο—

Εντάξει—

Αν δεν σε κουράζω—

Όχι. Όχι. Καθόλου—

Επειδή είδα και τις στολές. Δεν ξέρω αν θα ‘θελες να μου πεις δυο λόγια, για τη στολή της Κάσου—

Η στολή της Κάσου. Βεβαίως, θα σου πω. Βεβαίως, γιατί έχω και φωτογραφία που είναι η στολή της μαμάς μου, που φοράει, η οποία είναι και μέσα στο Μουσείο Μπενάκη και στο Λαογραφικό της Αθήνας και εδώ στο Αρχαιολογικό μουσείο είναι η φωτογραφία της. Οι στολές, η κασιώτικη στολή είναι η αντρική, που είναι η παραδοσιακή η βράκα, που είναι για όλους τους νησιώτες. Όχι στιβάνια. Διότι ήτανε ναυτικοί. Ήτανε το σκαρπίνι. Ήτανε με τη μεγάλη τη ζώνη ο μίζαρος, το γιλέκο και όχι φέσι κόκκινο, σκούφος. Όσον αφορά τώρα, η στολή η γυναικεία η παραδοσιακή της Κασιώτισας είναι... Είναι διττή. Δηλαδή είναι και με τη βέστα, που είναι ολόσωμο φόρεμα. Αλλά και για τις πιο, λίγο μεγαλύτερες στην ηλικία, φούστα και σακάκι. Το φόρεμα λοιπόν το ολόσωμο λέγεται βέστα. Αυτό παραπέμπει, έχει ρίζες λατινικές. Εξού και το βεστιάριο. Ήτανε λοιπόν για τις πιο νέες, με ολόσωμο, ολόσωμο φόρεμα με κορσάς, λίγο ανεβασμένο προς το μπούστο, με άνοιγμα στο μπούστο V. Με μανίκια, το οποίο από μέσα πάντα φορούσανε από μέσα πουκαμίσες, για να δείξουνε την κορμοστασιά τη νεανική και να αναδείξουνε και τα κοσμήματα, την κολαϊνα. Είναι... Με την οποία βέβαια η Κάσος φημίζεται για τον... Για την... Για την ποικιλία των χρυσών, χρυσών κοσμημάτων τα οποία είναι ιδιαίτερα και τα οποία δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουνε ούτε και με τα κτερίσματα των... Των τάφων του Φιλίππου στη Μακεδονία. Υπάρχουνε τα ίδια—

Τα σχέδια εννοείς—

Όλα. Όλα τα κοσμήματα. Και είναι η βέστα, με το σακάκι όπως είπα. Και είναι και το στο κεφάλι φορούσανε λευκό μαντίλι, που λέγεται χαβλί, και εξωτερικό σκούρο αναλόγως με το χρώμα του φορέματος, το τσεμπέρι. Αυτά. Και φορούσανε και παντοφλάκια βελούδινα.

Ωραία. Δεν ξέρω αν θες να μου πεις και για τα δύο κοσμήματα κάτι, μιας και το ανέφερες—

Η κολαϊνα; Η κολαϊνα ήτανε από ύφασμα λίγο χοντρό για να μπορεί να στέκει στο... Στο μπούστο της γυναίκας και αποτελείτο από... Από πάρα πολλά. Πάρα πολλών ειδών κοσμήματα. Θα αρχίσω από το μεγάλο το μέγεθός, τους Αμπρακάμους, το δεύτερο στη σειρά, τα καρυδάτα, που είναι ολοστρόγγυλα. Οι Αμπράκαμοι είναι πολύπλευροι. Είναι πολυγωνικοί και ρομβοειδή, ρομβοειδές κόσμημα, με τα δεύτερα είναι τα καρυδάτα τα οποία είναι μπετόνια, στρογγυλά σαν τα καρύδια, μεγάλα. Στην άλλη σειρά είναι τα Αμπρακομπέτονα, είναι ρομβοειδές κόσμημα, όλο σκαλισμένο πάνω, που είναι δηλαδή επακόλουθο, συνέχεια του Αμπράκαμου. Μετά είναι τα Μπετονάκια. Είναι μικρά Μπετονάκια, είναι τα... Είναι τα άλλα τα... Τα ψιλά, που λέγουται Χανιώτικα, πάρα πολύ ψιλά, τα οποία υπάρχουνε. Υπάρχουνε και στο μουσείο και των Χανίων και του Ηρακλείου. Υπήρχανε οι λίρες, αλλά δεν ήταν τόσο όπως οι άλλες οι περιοχές που φοράνε λίρες. Λίρες. Όχι. Υπήρχαν όμως χρυσά νομίσματα, τα οποία τα είχανε δεμένα με χρυσό και συμπληρώνανε την κολαϊνα. Υπήρχαν και υπάρχουν βέβαια τα πολύ μεγάλα σε μέγεθος σκουλαρίκια, τα οποία λέγονται Καμπάνες, γιατί είναι αρκετά μεγάλα. Υπήρχαν τα βραχιόλια με τις λίρες, και καρφίτσες με λίρα, και δαχτυλίδι με λίρα, και σκουλαρίκια με λίρες. Όλα αυτά λοιπόν τα Μπετόνια γιατί είναι κατεξοχήν το κασιώτικο κόσμημα, είναι το κασιώτικο, είναι τα Μπετόνια σε όλες τις βαθμίδες. Μπετόνια, Μπετονάκια, μεγάλα Μπετόνια, τα... Όλα αυτά. Αυτά λοιπόν απαρτίζανε την κολαϊνα στις Κανακάρες.

Ωραία. Αυτά. Σε ευχαριστώ.

Συμπληρωματική λοιπόν παρουσία της γιαγιάς μου μέσα στον πόλεμο, ήταν ότι ενώ τελείωσε, φύγανε, έφυγαν οι κατακτητές, συνέχισε να 'ναι δασκάλα, διότι δεν... Δεν... Μέχρι να ‘ρθει η ελληνική κυβέρνηση για να διορίσει δασκάλους και να γίνει όλη αυτή η προετοιμασία στο... Γιατί μετά από τόσα χρόνια, τόσους αιώνες, να αρχίσουνε τα ελληνικά. Ελληνική γλώσσα και ελληνική γραφή, η γιαγιά μου αφιλοκερδώς πάλι... Η γιαγιά μου μετά, δεν ήτανε επιταγμένη, αφιλοκερδώς, δίδασκε ελληνικά μέχρι να ‘ρθουν οι Έλληνες δασκάλοι. Όλη η προϋπηρεσία της λοιπόν, με τα ελληνικά δεδομένα πλέον, την... Την εχορήγησε στον άλλο δάσκαλο που ήρθε, τον Μανώλη τον Βασιλαρά, και του την έδωσε ως προϋπηρεσία για τη σύνταξη, για να έχει προϋπηρεσία ο άνθρωπος. Στη δεκαετία του ’50, δηλαδή μετά από την ενσωμάτωση, μετά. Της ήρθε επιστολή επίσημη, από το Υπουργείο Παιδείας της Ιταλίας, για πράξη απονομής σύνταξης, την οποία η γιαγιά μου τους απάντησε ότι «Εγώ ήμουνα δασκάλα επιταγμένη όσο καιρό ήσαστο κατακτητές στα Δωδεκάνησα και ως εκ τούτου εγώ από κατακτητές σύνταξη δεν αποδέχομαι» και τους το γύρισε πίσω.

Και δεν τα δέχτηκε ε;

Και δεν τα δέχτηκε. Αυτό. Αυτά πρέπει να λέγονται και να καταγράφονται γιατί πρέπει. Είχε πιθάρια, γιατί είχανε πιθάρια, είχανε, γιατί είχανε καράβια, φέρνανε πράματα, ο πατέρας[01:00:00] του και αυτά. Και του είχανε μείνει. Πήγανε, επιτάξανε. Επιτάξανε με... Μάλλον μετ' επιτάσιως τον αναγκάσανε και άνοιξε το μαγαζί και του σπάσανε τα βαρέλια από την πάνω μεριά για να μην έχουνε, να μην έχουνε τα τρόφιμα, να μην τα αποθηκεύουνε, ούτε το λάδι, ούτε το σιτάρι, ούτε τη φάβα, ούτε το κριθάρι, ούτε τίποτε άλλο. Και τους τα σπάσανε—

Αγριότητες;

Βεβαίως. Και έχω ακόμα ένα μέσα στον κήπο και το έχω φυλαγμένο γι’ αυτό το λόγο. Όλα σπάσανε και αυτό έμεινε. Και άλλο ένα στο υπόγειο που είχαμε το λάδι, το οποίο βέβαια δεν μπορούσανε... Όλα, τα περισσότερα, τα χάλκινα και τα μπρούτζινα, όλα αυτά, τα περισσότερα τα 'χανε, τα πήρανε. Τα πήρανε για να τα κάνουνε σφαίρες και όσοι μπορέσανε, τα θάψανε μέσα στη γη. Αν δεις μέσα το μαγκάλι μου, δεν μπορεί να καθαρίσει γιατί ήτανε... Αυτό εμπορέσανε και διασώσανε. Η γιαγιά μου βοηθούσε πάρα πολύ... Η γιαγιά μου και ο παππούς μου, αυτό που λέμε για τη γυναίκα ότι ήτανε πάντα, πάντα δραστήρια και πάντα οι γυναίκες όλες και πάντα δραστήριες και πάντα στην πρώτη γραμμή σε ό,τι μπορούσαν και ό,τι... Ό,τι δυνατότητες είχανε. Η γιαγιά μου βοήθησε πάρα πολλούς ανθρώπους, διότι πάνω στο δώμα του σπιτιού, για να μην τα πάρουνε τα μερίδια οι Ιταλοί, βάλανε πολλών γειτόνων τα σιτάρια και τη φάβα και τα κριθάρια, για να μην τα πάρουν.

Τους κάνανε δηλαδή και τέτοια βέβαια—

Βεβαίως. Βεβαίως. Ναι—

Αυτό που λέγαμε πριν. Γιατί υπάρχει αυτή η πεποίθηση ότι ήτανε ως κατακτητές πιο... Λιγότερο αυστηροί—

Μπορεί να ήτανε... Ήτανε του τραγουδιού, ήταν, ήταν ό,τι ήταν. Σαν φυλή, σαν φυλή και σαν πολιτισμό και σαν... Αν θες ως κουλτούρα. Αλλά ένας κατακτητής, Κατίνα μου, είναι πάντα κατακτητής, σε χρυσά κουτάλια να σου δίνει. Έτσι; Είχανε απαγορεύσει το γαλάζιο χρώμα. Γιατί παράπεμπε στην Ελλάδα, στην ελληνική σημαία και για αντίδραση βάφανε μέσα, τα εσωτερικά, τα χαμηλά των σπιτιών.

Μάλιστα, ωραία—

Αυτά, μπορούμε να μιλούμε για ώρες.