[00:00:00]Πώς ονομάζεστε;

Τροχόπουλος Παύλος.

Είναι 10 Μαρτίου, είμαι ο Χατζηανδρέου Κωνσταντίνος, ερευνητής στο Istorima. Βρίσκομαι στη Βέροια με τον κύριο Παύλο και ξεκινάμε. Για αρχή, θέλω να μου δώσετε μερικά στοιχεία για εσάς, όπως τον τόπο κατοικίας σας, τον τόπο γέννησης, την ημερομηνία γέννησης.

Λοιπόν, ο τόπος κατοικίας είναι τη Βέροια, το 1962, και ο τόπος κατοικίας μου τώρα είναι η Βεργίνα.

Έχετε ακολουθήσει κάποιες συγκεκριμένες σπουδές;

Σπούδασα, φοίτησα στη Νομική σχολή στο Αριστοτέλειο και πήρα πτυχίο από το Παιδαγωγικό τμήμα του Αριστοτελείου της Θεσσαλονίκης.

Επαγγελματικά έχετε ασχοληθεί με την, με το—;

Όχι, με το αντικείμενο των σπουδών μου όχι, δεν ασχολήθηκα. Γιατί από τότε που ήμουνα σχεδόν στο λύκειο, τελευταία τάξη του λυκείου, μπήκα στην ομάδα αυτή που είχε δημιουργήσει ο Βαρλάμης.

Και αυτή τη στιγμή είστε εκπρόσωπος του κυρίου Βαρλάμη;

Αυτή τη στιγμή ναι, είμαι... Το πειραματικό εργαστήριο Βεργίνας στο οποίο μετέχω και είμαι και πρόεδρος, αντιπροσωπεύει συνολικά το έργο του Βαρλάμη.

Πώς γίνατε αντιπρόσωπος;

Ο Βαρλάμης, ο οποίος από το 1960 περίπου ζούσε στην Αυστρία, δημιούργησε μια ομάδα στη γενέτειρά του, τη Βέροια. Μια ομάδα ανθρώπων που δεν είχαν σχέση μεταξύ τους, ούτε είχαν σχέση και με την τέχνη, απλώς έγινε μια ομάδα η οποία είχε σαν αντικείμενο την τέχνη. Το Πειραματικό Εργαστήρι Βεργίνας, μια αστική εταιρεία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, η οποία με την πάροδο του χρόνου έγινε πιο μικρή και με πιο σαφή, με πιο σαφείς σκοπούς. Ο σκοπός ήταν η τέχνη και ιδιαίτερα η τέχνη του Βαρλάμη. Οπότε το αντικείμενο αυτής της εταιρείας ήταν η μελέτη, η παρουσίαση, η αξιοποίηση των έργων που έκανε ο καλλιτέχνης αυτός.

Ο κύριος Βαρλάμης πώς ξεκίνησε την καριέρα του;

Ο Βαρλάμης γεννήθηκε εδώ στην περιοχή μας –για αυτό είχαμε και αυτή τη σχέση–, αλλά έφυγε μόλις τελείωσε το γυμνάσιο –το εξατάξιο τότε γυμνάσιο–, πήγε στην Αυστρία, σπούδασε αρχιτεκτονική. Στη συνέχεια, τον κράτησαν στο πανεπιστήμιο σαν καθηγητή. Για ορισμένα χρόνια, μέχρι το 1981, δίδασκε στο πανεπιστήμιο στην Σχολή Εφαρμοσμένης Τέχνης, στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής. Και μετά έφυγε από το πανεπιστήμιο, δημιούργησε με μια ομάδα φοιτητών που τον ακολούθησαν το I.DE.A Design Center, ένα πολιτιστικό κέντρο στην Αυστρία, το οποίο στη συνέχεια και με τη βοήθεια του κράτους μετεξελίχθηκε στο μουσείο του Βαρλάμη. Παρότι ζούσε, βέβαια, πολλά χρόνια στην Αυστρία και η Αυστρία, είχε και την αυστριακή υπηκοότητα, τίμησε την πατρίδα του, την Ελλάδα, και με τις συλλογές του –οι περισσότερες συλλογές του οι εικαστικές έχουνε ελληνικά θέματα– αλλά και με το συνολικό έργο του.

Θα λέγαμε ότι ο κύριος Βαρλάμης ήταν ένας διεθνούς φήμης καλλιτέχνης;

Ε ναι, βέβαια. Έχουμε κάνει εκθέσεις του σε όλο τον κόσμο, από την Αμερική μέχρι την Ιαπωνία έχουμε εκθέσει έργα του. Ήτανε ένα είδος αναγεννησιακού, θα λέγαμε, καλλιτέχνη. Δηλαδή δεν ήτανε μόνο αρχιτέκτονας, ήτανε ζωγράφος, ήταν γλύπτης, παιδαγωγός. Είχε μια σφαιρική αντίληψη για την τέχνη και αυτό τον έκανε και ιδιαίτερο καλλιτέχνη. Αυτό που τον χαρακτήριζε ήτανε η δημιουργικότητα. Βέβαια, θα μου πείτε όλους τους καλλιτέχνες τους χαρακτηρίζει η δημιουργικότητα, αλλά αυτός είχε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, ήτανε πολύ ανοιχτός σε όλα τα θέματα και κατάφερε να συνδυάσει την τέχνη με την πολιτική, με την οικονομία. Επίσης, τα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε κάνει μεγάλες θρησκευτικές συλλογές, που κι αυτό έχει μια ιδιαίτερη σημασία. Η συλλογή του για τον Άγιον Όρος, τον Απόστολο Παύλο, ο Χριστός. Το χαρακτηριστικό του ήτανε ότι στο θέμα το εικαστικό έκανε μεγάλες συλλογές.  Δηλαδή ίσως είναι ο μοναδικός ζωγράφος στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης που έβρισκε ένα θέμα και αυτό το ανέπτυξε, το ανέπτυσσε. Δηλαδή για τον Μέγα Αλέξανδρο, ας πούμε, είχε κάνει πάνω από χίλια έργα. Δηλαδή προσπαθούσε με την εμμονή αυτή να καλύπτει το θέμα. Ε, αυτό έχει μια ιδιαιτερότητα. Για αυτό και εμείς τώρα που, μετά που έφυγε από τη ζωή το 2016, προσπαθούμε να αξιοποιήσουμε στο εικαστικό του έργο ακριβώς αυτή την ιδιαιτερότητα. Δηλαδή να εγκαταστήσουμε [00:05:00]κάπου μόνιμα αυτές τις συλλογές. Και ήδη η συλλογή του για το Άγιο Όρος βρίσκεται στο πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Αριστοτέλη, στην Ιερισσό, και αντίστοιχα θέλουμε και τις άλλες συλλογές να τις εγκαταστήσουμε κάπου μόνιμα. Γιατί είναι κάτι ιδιαίτερο, είναι κάτι ολοκληρωμένο και κάτι μοναδικό.

Γυρνώντας λίγο πίσω— Καταρχάς, θέλω να ρωτήσω άμα εδώ πέρα στην περιοχή της Βέροιας ή γενικότερα στην ευρύτερη περιοχή της Ημαθίας, αν έχει εργαστεί καθόλου καλλιτεχνικά ο κύριος Βαρλάμης;

Όχι, δεν εργάστηκε. Βέβαια, εργάστηκε, ναι. Εργάστηκε με ποια έννοια; Ότι η ομάδα που είχε, ήμασταν μια ομάδα— Όταν ξεκίνησε, βέβαια, η ομάδα ήταν περίπου είκοσι άτομα, αλλά όταν ξεκαθάρισε –μετά από τον πέμπτο χρόνο περίπου–, ήμασταν γύρω στα οχτώ άτομα. Αυτό ήταν μια πολύ σοβαρή εργασία του Βαρλάμη, δηλαδή με την ομάδα αυτή δούλευε, γιατί εμείς δεν είχαμε σχέση με την τέχνη όπως σου είπα, ήμασταν από άλλους κλάδους –άλλοι ήταν από χημικοί, άλλοι ήτανε οικονομολόγοι, άλλοι ήτανε φυσικοί–, αλλά μας συνέδεε το κοινό αυτό σημείο του έργου του Βαρλάμη. Έτσι, λοιπόν, θα λέγαμε κατά κάποιο τρόπο μας μύησε στην τέχνη. Ήτανε μεγάλος δάσκαλος και αυτό ήτανε μια από τις σοβαρές του εργασίες, γιατί αντίστοιχα υπήρχε και μια άλλη ομάδα στην Αυστρία. Ο Βαρλάμης, δηλαδή, ήταν από τους λίγους καλλιτέχνες που είχε ομάδα, η οποία όμως ομάδα είχε διάρκεια. Δηλαδή σκεφτείτε ότι εμείς από το 1982 που ιδρύθηκε το πειραματικό εργαστήρι μέχρι σήμερα συνεχίζουμε να υπάρχουμε. Σπάνια βρίσκεις καλλιτέχνες να έχουνε ομάδα τόσα πολλά χρόνια. Και μάλιστα, ο Βαρλάμης έφυγε και από τη ζωή και η ομάδα του συνεχίζει να υπάρχει.  Και όταν λέω ομάδα, δεν ήμασταν απλώς γνωστοί, ζούσαμε και μαζί, αυτό είναι το ιδιαίτερο. Δηλαδή, μετά το 1985, είχαμε πάρει ένα σπίτι στη Βεργίνα μεγάλο, που ζούσαμε κιόλας όλοι μαζί εκεί, είχαμε κοινή οικονομία, κοινό ταμείο δηλαδή. Αυτό ήταν λίγο περίεργο για την επαρχία και παρεξηγήσιμο θα έλεγα, αλλά, παρ’ όλα αυτά, αυτό υπάρχει στην παράδοσή μας. Εγώ το λέω πολλές φορές, όταν ήμουνα μικρός, πηγαίναμε σε κάτι συγγενείς μας στην Αθήνα, και έμπαινες σε μια αυλόπορτα, ήταν γύρω-γύρω σπίτια, δεν ήταν συγγενείς μεταξύ τους, αλλά ζούσαν όλοι μαζί, τρώγαν το μεσημέρι όλοι μαζί, μοιραζόταν δηλαδή τη ζωή. Άρα δεν είναι κάτι ξένο στην παράδοσή μας, η κοινότητα δηλαδή. Απλώς, από ένα σημείο και μετά, όταν έγινε η δομή της πολυκατοικίας, αυτό εξαφανίστηκε. Αλλά εγώ πιστεύω ότι θα ξαναγυρίσει αυτό γιατί είναι κάτι που είναι στην παράδοσή μας.  Έτσι, λοιπόν, ο Βαρλάμης μάς βοήθησε σε αυτό γιατί είχαμε μια κοινοτική ζωή, ήμασταν πολύ στενά δεμένοι όλοι μαζί –και με τον ίδιο φυσικά– και για πολλά χρόνια, δηλαδή σχεδόν τριάντα-τριάντα πέντε χρόνια, αυτό το μοντέλο πραγματικά είχε εξέλιξη. Δηλαδή ξεκινήσαμε χωρίς τίποτα και ξαφνικά ήμαστε μια ομάδα που οργανώνουμε εκθέσεις παγκοσμίου επιπέδου. Δηλαδή κάναμε εκθέσεις σε μεγάλα μουσεία στην Ευρώπη, στην Αμερική, έχουμε αποκτήσει δηλαδή μεγάλη τεχνογνωσία. Και από την άλλη, μας βοήθησε να καταλάβουμε και να αισθανθούμε περισσότερο την τέχνη. Σε αυτό ήταν μεγάλος δάσκαλος. Οπότε μπορούμε να πούμε ότι ένα από τα σημαντικά έργα του ήταν η δημιουργία αυτών των δύο ομάδων και η καλλιέργεια αυτών των ανθρώπων, ώστε μετά και εμείς με τη σειρά μας αυτό να το μεταφέρουμε στην κοινωνία, στον κόσμο.

Σαν προσωπικότητα και χαρακτήρα, πώς θα μπορούσατε να περιγράψετε τον κύριο Βαρλάμη;

Ο Βαρλάμης, τώρα, αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα. Πρώτα από όλα, ήτανε απλός άνθρωπος, λαϊκός. Ήταν από μια, η καταγωγή του ήταν πολύ, από μια πολύ φτωχή οικογένεια, ορφανός. Μάλιστα, στις διαλέξεις του έλεγε ότι όλα όσα έμαθε τα χρωστάει στη μητέρα του και στη γιαγιά του, οι οποίες ήταν αμόρφωτες γυναίκες, αλλά είχανε πολύ βαθιά πίστη. Ιδιαίτερα και η μάνα του, που τη γνώρισα εγώ, ήτανε πάρα πολύ πιστός άνθρωπος. Δηλαδή αν, αν, για παράδειγμα, της έλεγες ότι ο άνθρωπος πήγε στο φεγγάρι, γελούσε και σου έλεγε ότι: «Είσαι αφελής», ότι: «Σε κοροϊδεύουν και εσύ τα πιστεύεις». Δηλαδή για αυτήν το ανώτερο που υπήρχε στη ζωή ήταν ο Θεός. Αν τολμούσες, δηλαδή, να θίξεις τον Θεό ή τον Χριστό κάηκες, ήταν ικανή να σε, πώς το λένε; Να σε ορμήξει. Είχε βαθιά πίστη, είχε πολλή καλοσύνη και είχε το χαρακτηριστικό αυτό που είναι του ελληνικού πολιτισμού, μπορούσε να συνδιαλλαγεί με τους πάντες. Όταν λέω τους πάντες, από έναν ηλικιωμένο μέχρι ένα μικρό παιδί. Δηλαδή αυτό είναι στοιχείο του ελληνικού [00:10:00]πολιτισμού θα λέγαμε, για αυτό βλέπουμε ότι οι Έλληνες διαπρέπουν σε όλο τον κόσμο, γιατί έχουν αυτή την κουλτούρα της προσαρμογής, της διαλλακτικότητας, είναι το πνεύμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Και πιστεύω αυτό το είχε και ο Βαρλάμης, για αυτό και κατάφερε στην Αυστρία να μεγαλουργήσει, οι Αυστριακοί τον τίμησαν, χρηματοδότησαν το μουσείο του, του δώσαν όλα τα βραβεία που έχει η χώρα αυτή, τα επίσημα βραβεία, τον αγαπούσαν, παρότι ήταν αυστηρός και ασκούσε κριτική. Δεν ήταν κάποιος, δηλαδή, που δε μιλούσε, ήταν πολύ αυστηρός, πάρα πολύ έτσι υπερασπιζόταν τις ιδέες του, αλλά είχε αυτή την εντιμότητα, την καθαρότητα και αυτή θα λέγαμε την, το ελληνικό στοιχείο της επικοινωνίας. Ήταν, δηλαδή, άνθρωπος που χαιρόσουν να μιλάς μαζί του, είχε ενδιαφέρον, ενδιαφερόταν για τους ανθρώπους, τι λένε οι άνθρωποι, με τι ασχολούνται, τι τους απασχολεί, τι αγωνίες έχουνε.  Και τα έργα του, βέβαια, ήταν πάρα πολύ δημοφιλή, γιατί ακριβώς απαντούσαν στις ανάγκες των ανθρώπων. Δεν ήταν δηλαδή δικές του παραξενιές – γιατί βλέπουμε καμιά φορά καλλιτέχνες που είναι αποκλεισμένοι στον εαυτό τους, κάνουν κάτι και στο τέλος μόνο αυτοί το καταλαβαίνουν. Ο Βαρλάμης αντίθετα, τα θέματά του ήταν δημοφιλή. Δηλαδή όταν κάναμε εμείς έκθεση, για παράδειγμα, στην Ελλάδα μια συλλογή του, στην Ελλάδα ήταν χίλια άτομα. Γιατί; Όχι γιατί ερχόταν γιατί θέλαν να δουν Βαρλάμη, γιατί το θέμα τους άγγιζε. Και αυτό μας βοήθησε πάρα πολύ, αυτό μας έδωσε ανεξαρτησία. Δηλαδή ο Βαρλάμης δεν ήτανε κάπου οργανωμένος –ούτε σε πολιτικά κόμματα ούτε σε οργανώσεις–, ήταν ελεύθερος άνθρωπος όπως για αυτό και θα δείτε πολλοί τον φοβόταν, δηλαδή δε μπορούσαν να τον ελέγξουν, να τον χειραγωγήσουν. Και αυτή την ελευθερία τη χρωστούσε ακριβώς στο ότι ήταν συνδεδεμένος με τον λαό και μαζί μας βέβαια, με την ομάδα του.  Αυτό μας βοήθησε πάρα πολύ γιατί μας έκανε, μας έδωσε και ένα θάρρος θα λέγαμε και ακόμα και τώρα, που έφυγε από τη ζωή, συνεχίζουμε αυτή τη φιλοσοφία του, δηλαδή δεν φοβόμαστε τίποτα γιατί πιστεύουμε ότι όλα μπορούν να γίνουν, όλα είναι δυνατά. Και αυτό στηρίζεται στην έννοια της πίστης, είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα αυτό και για να πιστέψει κανείς –αυτό το μάθαμε από τον Βαρλάμη–, χρειάζεται μύηση, πρέπει δηλαδή κάποιος να σε βοηθήσει, να σε μάθει να πιστεύεις. Βέβαια, υπάρχουν και τα παραδείγματα ίσως που λένε: «Ήρθε φώτιση», πώς λένε: «Φωτίστηκε αυτός και πίστεψε». Αλλά εγώ αυτό που έχω σαν βίωμα είναι ότι κάποιος που είναι ανώτερος σου και που το παραδέχεσαι ότι είναι ανώτερος σου, σε βοηθάει και σε μυεί στο φαινόμενο της πίστης. Η πίστη, τώρα, είναι κάτι όχι λογικό. Δηλαδή η πίστη είναι… Μπορείς να κάνεις τα πάντα, ανάλογα πόσο πιστεύεις. Αυτό που, δηλαδή, που λέει και ο Χριστός στο Ευαγγέλιο, ότι ακόμα και βουνά μπορείς να μετακινήσεις, εμείς αυτό το ζήσαμε με τον Βαρλάμη, δηλαδή γίνανε, γινόταν πράγματα που για εμάς ήταν απίστευτα. Έτσι, λοιπόν, μας βοήθησε να καταλάβουμε ότι ο αγώνας είναι εσωτερικός, είναι πνευματικός, δεν έχει να κάνει με το εξωτερικό. Γιατί ξέρεις σήμερα όλοι οι άνθρωποι λένε με φταίει αυτό, με φταίει το άλλο. Με τον Βαρλάμη, λοιπόν, μάθαμε ότι τίποτα δεν μας φταίει, όλα είναι στο χέρι μας και εξαρτάται τώρα τι θέλουμε να πετύχουμε και πόσο αγωνιζόμαστε για αυτό. Αυτό για μένα είναι γνώση ζωής. Δηλαδή και τίποτα άλλο να μην ξέρεις, αν ξες αυτό το πράγμα, μπορείς στη ζωή σου να κάνεις, να προχωρήσεις.

Μάλιστα. Τώρα θα ήθελα να μου μιλήσετε λίγο για την ίδρυση του μουσείου στην Αυστρία, η οποία ήτανε στην πόλη Schrems;

Στην πόλη Schrems, ναι. Ο Βαρλάμης, όπως σου είπα, μέχρι το ’81 περίπου δίδασκε στο πανεπιστήμιο, μετά αποφάσισε ότι δεν ήθελε να ακολουθήσει την ακαδημαϊκή καριέρα –στην ουσία, δηλαδή, δεν ήθελε να είναι υπάλληλος–, δεν του άρεσε αυτό, ανεξάρτητα αν ήταν καθηγητής. Και έτσι αποφάσισε και μετακινήθηκε σε μια περιοχή, βορειοδυτικά της Βιέννης, περίπου 130 χιλιόμετρα, όπου εκεί ίδρυσε, καταρχάς, ένα κέντρο, το I.DE.A Design Center, που ήταν ένα πολιτιστικό κέντρο με δραστηριότητες πολιτιστικές, οι οποίες συνδεόταν όμως και με την οικονομία της περιοχής. Και σιγά σιγά έκανε γνωριμία με όλους τους παράγοντες εκεί, εκτίμησαν τη δουλειά του, και το 2009, 2009-2010, επεκτάθηκε αυτό το κέντρο και δημιουργήθηκε το Μουσείο Τέχνης της Αυστρίας. Το οποίο Μουσείο Τέχνης της Αυστρίας χρηματοδοτήθηκε από το αυστριακό κράτος και είχε σαν σκοπό την παρουσίαση και του έργου του, αλλά και την [00:15:00]υποστήριξη γενικά του πολιτισμού και της τέχνης στην περιοχή, όπως ονομάζεται εκεί, της Κάτω Αυστρίας.  Αυτό είχε πολλές προεκτάσεις, πάρα πολλές. Δηλαδή, όπως σου είπα, βοήθησε την οικονομία της περιοχής με ποια έννοια; Ότι υποστήριξε τις τοπικές επιχειρήσεις, το marketing, το management των επιχειρήσεων, βοήθησε με το design, δηλαδή έδωσε χαρακτήρα στις επιχειρήσεις αυτές. Αυτό το εκτίμησαν πάρα πολύ εκεί οι άνθρωποι, παρότι εκεί είναι μια επαρχιακή περιοχή, δηλαδή μια επαρχία θα λέγαμε, είναι σαν να λέμε αντίστοιχα στην Ελλάδα, η περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Οπότε εκεί υπήρχε ανάγκη και σε αυτό ανταποκρίθηκε ο Βαρλάμης για αυτό ήταν και αγαπητός στην περιοχή. Και μάλιστα, μια χρονιά, δεν θυμάμαι τώρα ποια χρονιά ήταν, τον τίμησε ο Πρόεδρος της Αυστριακής Δημοκρατίας, όχι γιατί ήταν μεγάλος καλλιτέχνης, –γιατί αυτό είναι και λίγο υποκειμενικό, μπορεί κάποιος να δει ένα έργο του και να πει: «Εμένα αυτό δε μου αρέσει», δεν μπορείς να πεις ότι: «Όχι, αρέσει σε όλους»– τον τίμησαν, όμως, γιατί λέει: «Με την τέχνη του υποστήριξε την οικονομική ανάπτυξη της Κάτω Αυστρίας», που αυτό είναι αντικειμενικό, είναι νούμερα. Έτσι λοιπόν, θέλω να πω αυτό ήτανε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Βαρλάμη ότι συνέδεσε, συνέδεε την τέχνη με την οικονομία. Βέβαια, σε αυτό δεν ήταν ο μοναδικός, και άλλοι καλλιτέχνες το κάναν αυτό, ιδίως Αμερικάνοι, αλλά ο Βαρλάμης πραγματικά το έκανε σε μεγάλο βαθμό και έδειξε ότι η τέχνη δεν είναι απλώς ένα θέμα αισθητικής, η τέχνη με την ευρύτερη έννοια αφορά την επιβίωσή μας. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και έχει να κάνει και με τον πνευματικό χαρακτήρα της τέχνης αλλά και με τον πρακτικό χαρακτήρα της τέχνης. Για αυτό και ένα μεγάλο τμήμα του, ένα μεγάλο κομμάτι της τέχνης του Βαρλάμη ήταν το design. Το design ήτανε μια ωραία εξέλιξη που, μάλιστα, θυμάμαι το έλεγε και στις διαλέξεις του. Πώς ξεκίνησε; Είναι ωραία ιστορία αυτή. Είχε κάνει μια φορά ένα πολύ ωραίο έργο εικαστικό και στο ατελιέ του και ήρθε εκείνη την ώρα, λέει, η καθαρίστρια που καθάριζε κλπ., και της λέει ο Βαρλάμης: «Σου αρέσει αυτό το έργο;» και λέει αυτή: «Συγνώμη, κύριε Καθηγητά, αλλά τι να μου αρέσει;», λέει, «δεν, δεν έχω, δεν βλέπω κάτι λέει που να μου αρέσει». Κι αυτό τον απασχόλησε πάρα πολύ, γιατί σου λέει: «Εγώ κάνω ένα τέτοιο τρομερό έργο, που εγώ θεωρώ ότι είναι κορυφαίο, και ένας άνθρωπος λέει ότι δε του λέει τίποτα;». Και εδώ βλέπουμε λίγο τη σχέση του Βαρλάμη με τον κόσμο, δηλαδή έδινε σημασία, δεν ήταν ότι δε τον ενδιέφερε.  Έτσι λοιπόν τι έκανε; Ζήτησε από τους βοηθούς του, το φωτογράφισαν αυτό το έργο και το έβαλε στάμπα σε ένα βάζο. Την επόμενη λοιπόν, μια από τις επόμενες ημέρες, ξαναέρχεται η κυρία αυτή της λέει: «Σου αρέσει αυτό το βάζο;». «Αυτό», λέει, «τι ωραίο βάζο! Και πώς το κάνατε! Και ξέρω και πόσο κάνει; Πόσο κάνει να το αγοράσει κανείς;». Εκεί, λοιπόν ,είδε ότι η ίδια εικόνα, όταν τη μεταφέρεις σε ένα χρηστικό αντικείμενο παίρνει άλλη, άλλο χαρακτήρα και αυτό του έδωσε το έναυσμα να ξεκινήσει το design. Το οποίο design βέβαια έκανε τα πάντα, από παιδικά έπιπλα, κουρτίνες, χαλιά, σκεύη, τα πάντα, τα πάντα. Και αυτό τον έβαλε και στον χώρο της επιχείρησης, που ήταν πολύ σημαντικό για αυτόν όπως έλεγε και ο ίδιος και βοήθησε πάρα πολύ και στη διάδοση της τέχνης του. Απλώς, εδώ υπάρχει ένα θέμα βέβαια, ότι ο Βαρλάμης δεν είναι γνωστός όπως ήταν ο Πικάσο στην εποχή του ας πούμε ή ακόμα και στην Ελλάδα όπως ήτανε λίγο πολύ ο Τσαρούχης, για παράδειγμα. Γιατί; Γιατί ο Βαρλάμης ήταν ιδιαίτερη περίπτωση, ενώ ήτανε Έλληνας, ζούσε στην Αυστρία, οι Αυστριακοί τον θεωρούσαν Έλληνα, οι Έλληνες τον θεωρούσαν Αυστριακό. Μετά δεν μετείχε στην κοινωνική ζωή ο Βαρλάμης, δεν έκανε κοινωνική ζωή πολύ, ήτανε περισσότερο στο ατελιέ του, το οποίο ήτανε κοντά σε ένα δάσος εκεί στην περιοχή που ήταν απομονωμένος, οπότε αυτό δεν τον έκανε τόσο γνωστό. Παρ’ όλα αυτά όμως, το έργο του είναι πάρα πολύ σημαντικό και εγώ πιστεύω ότι με την πάροδο των χρόνων οι ιστορικοί τέχνης θα το ανακαλύψουν και θα το αναδείξουν όπως πρέπει να και θα το βάλουν στη θέση που έχει στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης.

Για τη σημαντικότητα του έργου του, νομίζω, μπορούμε να το καταλάβουμε και από το γεγονός ότι έχει, πέρα από την Αυστρία που έχει τιμηθεί εκεί πέρα, έχει τιμηθεί και στη Ρωσία, αν δεν κάνω λάθος.

Ναι, στη Ρωσία έγινε μια μεγάλη έκθεση το 2010 αν θυμάμαι καλά, στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Μόσχας, τον κάλεσε ο πρόεδρος εκεί της Ρώσικης Ακαδημίας, τον τίμησαν σαν μέλος κιόλας, επίτιμο μέλος, και παρουσιάστηκε εκεί η ποιητική αρχιτεκτονική του, μια πάρα πολύ ωραία συλλογή, πολύ σημαντική συλλογή, η οποία είχε παρουσιαστεί και στο Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα, το 2008 νομίζω. Και η οποία συλλογή, [00:20:00]μάλιστα, εκδόθηκε και σε κατάλογο από έναν εκδοτικό οίκο της Αγγλίας, του Λονδίνου, του Παπαδάκη, έναν πολύ φημισμένο εκδοτικό οίκο αρχιτεκτονικού έτσι, περιεχομένου εκδόσεων. Και πράγματι οι Ρώσοι, οι Ρώσοι είναι ευαίσθητοι βέβαια, έχουν και μεγάλη ιστορία στην τέχνη. Και αμέσως κατάλαβαν και είδαν τη σοβαρότητα και τη βαθύτητα του έργου του. Βέβαια, όχι μόνο στη Ρωσία, κάναμε μεγάλες εκθέσεις και στη Γερμανία, στη Φρανκφούρτη, στο Μουσείο Αρχιτεκτονικής της Γερμανίας, στο Αμβούργο, στο Μόναχο, στη Γαλλία στο Παρίσι, στο Grand Palais, στο Βέλγιο έχουμε κάνει πολλές εκθέσεις. Ο Βαρλάμης ήτανε στους κύκλους των ανθρώπων που ξέρουν από τέχνη, ήταν πάρα πολύ γνωστός. Είχε κάνει επίσης ένα πολύ σημαντικό έργο για τη Σαντορίνη και σαν αρχιτέκτονας. Αυτό ήτανε, η Σαντορίνη τη θεωρούσε δεύτερη πατρίδα του και ιδιαίτερα τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, έκανε καταγραφή όλο το νησί επί χρόνια, είχε οργανώσει το αρχιτεκτονικό σεμινάριο Σαντορίνης από το 1979 μέχρι το 1985. Και υπάρχει όλο αυτό το υλικό που ακόμα δεν το έχουμε εκθέσει, που είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό υλικό. Ο Βαρλάμης θεωρούσε την αρχιτεκτονική, τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης σαν ένα παγκόσμιο μοντέλο οικολογικής αρχιτεκτονικής. Και το ανέλυε βέβαια αυτό, το έδειχνε γιατί και πώς έγινε ένα τέτοιο αρχιτεκτονικό μοντέλο. Ήτανε πάρα πολύ σοβαρός στην έρευνα, στη μελέτη του, πάρα πολύ σοβαρός, και με συνέχεια στον χρόνο μέσα, και το κυριότερο σε αυτό είναι ότι η προσέγγιση που έκανε ήτανε πάντα σφαιρική. Δηλαδή, για να καταλάβεις, στη Σαντορίνη έχουμε καταγεγραμμένες ακόμη και τις οικογένειες που κατοικούσαν, δηλαδή το ανθρωπολογικό, από ανθρωπολογικής απόψεως, τις συμπεριφορές που υπήρχαν, δηλαδή κάτι αντίστοιχο με το έργο που κάνετε εσείς τώρα, εμείς το έχουμε κάνει πριν τριάντα χρόνια στη Σαντορίνη. Οι συνήθειες των ανθρώπων εκεί. Γιατί γινόταν αυτό. Ας πούμε, γιατί οι Σαντορινιοί κάνανε σε ένα πολύ φτωχό σπίτι μια πολύ επιβλητική πόρτα; Πού οφειλόταν αυτό; Δηλαδή ακόμα και τέτοια θέματα που είχαν, που έχει σχέση με την ψυχολογία, με τη συμπεριφορά των ανθρώπων, τα εξετάζαμε όλα. Υπήρχαν βέβαια και επιστήμονες μέσα στα σεμινάρια αντίστοιχοι, αλλά ήταν άνθρωπος που του άρεζε η σφαιρικότητα και η έρευνα. Εγώ ήμουνα πολύ τυχερός, γιατί μας βοήθησε πολύ να καταλάβουμε ότι δεν, η ειδικότητα καταστρέφει τον άνθρωπο, πρέπει πάντα να έχεις σφαιρική αντίληψη, να μπορείς να είσαι, να έχεις γνώσεις σφαιρικές και από εκεί μετά, βέβαια, να ακολουθήσεις κάτι που σε ενδιαφέρει περισσότερο, αλλά να έχεις τη σφαιρική αντίληψη. Για αυτό και, όσα χρόνια ήμουνα στην ομάδα μας, κατά κάποιο τρόπο μας ωθούσε ώστε να μάθουμε από όλα τα πράγματα. Εγώ, δηλαδή, τώρα, για να καταλάβεις, ξέρω να κάνω μια έκθεση από την αρχή ως το τέλος, να οργανώνω. Δηλαδή να βρίσκω πού θα γίνει, πού θα γίνει χρηματοδότηση, ποιος είναι ο χώρος, τι χρειάζεται ο χώρος, τι κατασκευές χρειάζεται να γίνουν, πώς θα γίνει η προβολή της έκθεσης, πώς θα γίνει η λειτουργία της έκθεσης, τα πάντα! Αυτό είναι μεγάλο πλεονέκτημα, γιατί έχω γνώσεις, οπότε μπορώ τώρα αυτό, να δώσω και δουλειά σε άλλους ανθρώπους, αλλά αν χρειαστεί να το κάνω και μόνος μου. Αυτό σπανίζει στην εποχή μας, γιατί η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την εξειδίκευση. Και βλέπεις τώρα έναν ειδικό ο οποίος ξέρει για τη χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος τα πάντα, αλλά άμα τον πεις να αλλάξει μια λάμπα, πρέπει να φωνάξει έναν τεχνίτη. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι ένα μειονέκτημα. Το παράδειγμα που ανέφερα είναι βέβαια πολύ απλοϊκό, ενώ υπάρχουν πολύ πιο σοβαρά παραδείγματα. Ο Βαρλάμης λοιπόν ήτανε, από αυτούς θα λέγαμε της παλιάς σχολής, που εκεί η ανάγκη έβαζε τους ανθρώπους να ξέρουνε για πολλά πράγματα. Και εγώ πάντα θαύμαζα ότι ο Βαρλάμης, ας πούμε, ήξερε ακόμα και πώς βγαίνει το ψωμί, πώς γίνεται το σιτάρι, πώς αλέθεται, πώς βγαίνει το αλεύρι ή πώς γίνεται το τυρί, αλλά τα ήξερε όλα και μου έκανε τρομερή εντύπωση αυτό και πάντα με προκαλούσε το ενδιαφέρον.

Καταλαβαίνω. Ερευνώντας το βιογραφικό του κυρίου Βαρλάμη, υπάρχει μία στιγμή η οποία πήγε και συναντήθηκε με τον Πάπα Βενέδικτο τον XVI.

Ναι, ναι.

Τι μπορείτε να μας πείτε για αυτό;

Ναι, αυτό ήτανε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνάντηση, ήμασταν και εμείς, ήμουν και εγώ μαζί του. Ήτανε ενδιαφέρον γιατί; Ο [00:25:00]Πάπας είχε μάθει για το έργο, καταρχάς, του Βαρλάμη και ιδιαίτερα και για το έργο που ετοίμαζε για τον Απόστολο Παύλο, το σημαντικό ήταν αυτό και το επίσης σημαντικό ήταν ότι είχε κάνει και ένα έργο, είχε ζωγραφίσει τον Πάπα τον Βενέδικτο, που το πήγαμε αυτό το έργο εκεί και έμεινε έκπληκτος ο Πάπας, γιατί, δεν ξέρω αν γνωρίζεις, οι περισσότεροι μεγάλοι ζωγράφοι, ο Tiziano, ο Velasquez νομίζω, ο Θεοτοκόπουλος, ζωγράφισαν τους Πάπες της εποχής τους. Ο Βαρλάμης, λοιπόν, ζωγράφισε τον Πάπα, αλλά εμένα αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν ότι, ενώ όλα τα πορτραίτα των Παπών είναι συνήθως σε καθιστή στάση, ο Βαρλάμης τον ζωγράφισε τον Πάπα τον Βενέδικτο να αιωρείται στον ουρανό, είναι τρομερό έργο. Υπάρχει σε έναν κατάλογο. Και εξεπλάγην βέβαια ο Βενέδικτος και μετά μάλιστα μας κάλεσε το 2014 και κάναμε την παρουσίαση της συλλογής του Παύλου μέσα στη Βασιλική του Αγίου Παύλου στη Ρώμη, που ήταν κι αυτό πολύ ιδιαίτερο γεγονός. Λοιπόν. Για τον Βενέδικτο. Και θυμάμαι είχε πολύ ενδιαφέρον γιατί ο Βαρλάμης του λέει: «Έρχομαι από τη Βέροια» και ο Παπάς εξεπλάγην και του λέει: «Ποια Βέροια;». Λέει: «Τη Βέροια», λέει, «που είχε επισκεφτεί και ο Απόστολος Παύλος». Και ο Πάπας λέει: «Α! Δηλαδή αυτή η πόλη υπάρχει σήμερα;». Δηλαδή ο Πάπας ήξερε τη Βέροια από τις πράξεις των Αποστολών, αλλά δεν ήξερε ότι αυτή η πόλη υπάρχει και σήμερα. Και βέβαια, υπάρχει μετά μια μεγάλη αλληλογραφία, προσωπική, του Βενέδικτου με το Βαρλάμη, που την έχουμε σαν ντοκουμέντο, γιατί του μιλάει για το έργο που έκανε ο Βαρλάμης για τον Απόστολο Παύλο και που είναι πολύ συγκινητικά αυτά που γράφει ο Βενέδικτος, γιατί εκεί φαίνεται ότι και ο Βενέδικτος ήταν, είναι πάρα πολύ μορφωμένος άνθρωπος και καλλιεργημένος και μας έκανε μεγάλη εντύπωση αυτό. Αυτό, βέβαια, βοήθησε μετά την εξέλιξη του έργου του Αποστόλου Παύλου γιατί, όπως σου είπα, η συνάντηση αυτή έγινε το 2010 και μετά το 2014 την παρουσιάσαμε στην Βασιλική του Αγίου Παύλου. Μάλιστα ξαναεπισκεφτήκαμε τον Βενέδικτο, τότε που ήταν πολύ ενθουσιασμένος, χάρηκε και υποστηρίζει το έργο αυτό του Βαρλάμη. Γιατί αυτό το έργο του Βαρλάμη είναι σε εξέλιξη. Και μάλιστα τώρα ετοιμάζουμε την πορεία του Αποστόλου Παύλου. Ο Βαρλάμης, δηλαδή, αυτό το έργο για τον Παύλο ήταν το έργο της ζωής του. Έκανε, σχεδίασε, πέρα από την εικαστική συλλογή, που είναι μια πολύ μεγάλη συλλογή, σχεδίασε τα βήματα του Αποστόλου Παύλου, δηλαδή πώς μπορεί κανείς να περπατήσει στην πορεία του Αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα από τους Φιλίππους, τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, την Μεθώνη, την Αθήνα, Κόρινθο, Κρήτη. Και από την άλλη, η Κρύπτη του Αποστόλου Παύλου, ένα τρομερό αρχιτεκτονικό έργο, που μάλιστα το έκανε, το τελείωσε μέσα στο νοσοκομείο όταν ήτανε στους τελευταίους μήνες της ζωής του και που ελπίζω, όταν με το καλό γίνει στην Ελλάδα, να βοηθήσει πάρα πολύ και την οικονομία της Ελλάδας. Γιατί ξέρεις το θέμα αυτό του Αποστόλου Παύλου αφορά δυόμισι δισεκατομμύρια χριστιανούς. Είναι τρομερό. Όλοι αυτοί δηλαδή πιστεύω, σίγουρα θα ενδιαφέρονται να περπατήσουν στα βήματα του Αποστόλου Παύλου. Και είναι ένα μοναδικό έργο, που χρόνια τώρα και εμείς προσπαθούμε να το βάλουμε σε ένα δρόμο υλοποίησης. Πιστεύουμε ότι ωριμάζει πλέον αυτή η ιδέα και, όταν με το καλό γίνει, θα είναι μια μεγάλη δικαίωση και για τον Βαρλάμη.

Ποια θα μπορούσατε να κρίνετε την ίσως πιο επιτυχημένη έκθεση που έχετε κάνει εδώ πέρα, στην Ελλάδα τουλάχιστον, ή και στο εξωτερικό με έργα του κυρίου Βαρλάμη;

Κοίταξε, πιο πετυχημένη δεν ξέρω να σου πω τώρα, ποια είναι πιο πετυχημένη. Όλες οι εκθέσεις βέβαια που κάναμε στην Ελλάδα, είναι αυτό που είπα και στην αρχή. Επειδή τα θέματά του ήτανε γνωστά, δηλαδή ο Βαρλάμης δεν ήθελε να κάνει, να ανακαλύψει κάτι. Δεν είχε αυτό το στρες που λένε, το άγχος να εφεύρει κάτι ο ίδιος. Ήτανε ταπεινός άνθρωπος και πάντα έδειχνε στον κόσμο αυτό που είναι δικό τους, απλώς το έχουν ξεχάσει. Δηλαδή τι θέλω να πω. Τον Μέγα Αλέξανδρο δεν τον ανακάλυψε ο Βαρλάμης, υπήρχε. Το Άγιον Όρος δεν το ανακάλυψε ο Βαρλάμης, υπάρχει. Τα Βουνά της Πατρίδος μου, επίσης μια μεγάλη συλλογή, δεν τα ανακάλυψε αυτός, υπάρχουν. Απλώς αυτός μας τα θύμιζε και μας τα θύμιζε με έναν ωραίο τρόπο, που αυτό, για αυτό και είχε μετά απήχηση στον κόσμο. Δηλαδή ο Βαρλάμης, όταν έκανε τον Αλέξανδρο, θύμισε στους Έλληνες ότι: «Ρε παιδιά, έχουμε αυτό το κεφάλαιο, έχουμε έναν [00:30:00]άνθρωπο ο οποίος έδειξε τι εστί ελληνισμός. Πήγε, δηλαδή, στο πουθενά, στα βάθη της Ασίας και οι άνθρωποι τον αγάπησαν, παντρεύτηκαν οι Έλληνες με τις Περσίδες, κάνανε οικογένειες, μεταφέρθηκαν ήθη και έθιμα». Δηλαδή υπήρχε μια κοσμοπολίτικη φιλοσοφία.  Αυτό είναι και σήμερα επίκαιρο, οι Αμερικάνοι αυτό προσπαθούν να κάνουν σήμερα. Αυτός, όμως, το κατάφερε, φαντάσου, πριν πόσα χρόνια. Αυτό δείχνει, λέει ο Βαρλάμης τώρα ότι: «Έχουμε ένα τεράστιο κεφάλαιο». Όταν τώρα αυτό το προβάλλει αυτός ο κόσμος, λέει: «Αμάν, αυτό είναι! Καλά λέει, έχει δίκιο», και έτσι γίνεται επιτυχία. Άρα δεν μπορώ να σου πω ποιο, ήταν, όλα επιτυχίες. Δηλαδή ο Αλέξανδρος τι να σου πω; Όταν το κάναμε στη «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα του 1997» είχαμε ένα εκατομμύριο επισκέπτες. Βέβαια, είχε μεγάλη διάρκεια, περίπου πέντε μήνες. Ή όταν κάναμε το Άγιον Όρος στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, είχαμε γύρω στους εκατό χιλιάδες επισκέπτες, ήταν τρομερά νούμερα, που για εικαστική έκθεση κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί. Για αυτό και θυμάμαι στην Αθήνα ,όταν την κάναμε την έκθεση, είχε τόσο μεγάλη επιτυχία που μετά αμέσως μας πήραν και παρουσιάστηκε το έργο στο Ευρωκοινοβούλιο, στις Βρυξέλλες.  Δηλαδή ο Βαρλάμης, το χαρακτηριστικό του ήταν ότι τα έργα του τα έκανε γιατί απαντούσε σε ανάγκες των ανθρώπων. Δηλαδή όταν έκανε το Άγιον Όρος υπήρχε η αναγκαιότητα να δείξει τι είναι ο ελληνισμός, ότι ο ελληνισμός είναι η κοινότητα, είναι η πνευματικότητα, είναι η ορθοδοξία. Και το έκανε σε μια τέτοια στιγμή που τότε γινότανε πόλεμος, γινότανε μια –πόλεμος τώρα, μέσα σε εισαγωγικά–, και προσπαθούσαν να χτυπήσουν αυτές τις αξίες. Όταν το έκανε ο Βαρλάμης, αμέσως ο κόσμος πήρε θάρρος και σου λέει: «Αυτό είναι, καλά έκανες και μας το θύμισες». Αυτό για μένα είναι, εκεί φαίνεται το μεγαλείο του καλλιτέχνη, δηλαδή δεν τον ενδιαφέρει να κάνει κάτι για να πούνε: «Μπράβο ρε, αυτός ο Βαρλάμης είναι μεγάλος καλλιτέχνης, πολύ επιδέξιος». Δεν τον ενδιέφερε αυτό, τον ενδιέφερε να πούνε: «Α! Άγιον Όρος!». Και εκεί φαίνεται η ταπεινότητα του καλλιτέχνη και το μεγαλείο του καλλιτέχνη. Εγώ πιστεύω ότι αυτό είναι επίσης χαρακτηριστικό του ελληνικού πολιτισμού. Η Ελλάδα έδειξε, ο πολιτισμός μας, ότι οι προσωπικότητες είναι αυτοί που υπηρετούν το σύνολο, κατάλαβες; Δηλαδή κι αν δεις όλες οι προσωπικότητες που έχουμε, ο Περικλής, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, οι ήρωες αυτοί του ’21, γίνανε επώνυμοι, γιατί; Γιατί υπηρέτησαν το σύνολο, δεν ήτανε, δηλαδή, επειδή ήτανε μεγαλοφυείς και μεγάλες προσωπικότητες και έξυπνοι άνθρωποι. Ήταν γιατί όλη τους την τέχνη, τα χαρίσματά τους, τα εναπόθεσαν στο σύνολο, να υπηρετήσουν το σύνολο, την ανάγκη του συνόλου τους, τους συνανθρώπους τους. Αυτό το έλεγε πάντα και ο Βαρλάμης στις διαλέξεις του, ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι η ισορροπία ανάμεσα στο άτομο και το σύνολο. Δηλαδή αυτό φαίνεται πολύ καθαρά στον χορό, τον τσάμικο. Ο τσάμικος τι είναι; Είναι ένας κύκλος ανθρώπων, ο πρώτος πιάνεται με το μαντίλι από τον υπόλοιπο κύκλο, αυτός κάνει όλες τις φιγούρες, δηλαδή αυτός στην ουσία χορεύει, οι άλλοι απλώς ακολουθούν. Και λες τώρα τι γίνεται εδώ πέρα; Τι γίνεται λοιπόν; Αυτός δείχνει τι είναι ο χορός ο τσάμικος, αλλά αυτός όμως στηρίζεται— Τι έλεγα τώρα;

Για τον τσάμικο.

Για τον—;

Τον τσάμικο.

Α, ναι. Και βλέπεις εκεί τώρα ότι αυτός ο χορευτής εάν δεν κρατιόταν από τον δεύτερο και από τον κύκλο, δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτα. Άρα εκεί βλέπουμε πολύ καθαρά αυτή τη σχέση του ατόμου με το σύνολο. Ε, αυτό είναι η εικόνα του ελληνικού πολιτισμού, ότι το άτομο στον ελληνικό πολιτισμό είναι αυτός που ανεβαίνει ψηλά, αλλά στηρίζεται στο σύνολο. Και βλέπουμε τώρα τη διαφορά ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Στην μεν Δύση, το άτομο ανεβαίνει, ανεβαίνει ψηλά και στο τέλος τρελαίνεται και αυτοκτονεί. Συνήθως οι μεγάλες προσωπικότητες της Δύσης, οι φιλόσοφοι και αυτοί κλπ. καταλήγουν σε αδιέξοδο και ξεκόβουν από τη ζωή. Ενώ αντίθετα στην Ανατολή, δεν υπάρχει το άτομο γιατί είναι η μάζα, είναι, ξες, το σύνολο. Η Ελλάδα –και αυτό το λέω γιατί το άκουσα πολλές φορές από τον Βαρλάμη– ήξερε ακριβώς αυτή την ισορροπία και για αυτό μεγαλούργησε, για αυτό και έχουμε έντονες προσωπικότητες, οι [00:35:00]οποίες όμως έχουνε σχέση με τη ζωή. Δηλαδή δεν νομίζω να υπάρχει φιλόσοφος δυτικός που να ξέρουμε για τη ζωή του, αυτά που ξέρουμε για τον Σωκράτη, ότι τον έδερνε η γυναίκα του, τον έστελνε να ψωνίσει, ότι ήταν όλο φασαρίες. Δηλαδή η Ελλάδα έχει αυτή την ευλογία θα λέγαμε, που πραγματικά είναι ευλογία, από αρχαιοτάτων χρόνων και ίσως αυτό το οφείλουμε στο φως, στην ατμόσφαιρα, στη γη που ζούμε, που όλα είναι πιο απλά και όλα είναι δεμένα με τη ζωή. Δεν ξεφεύγουμε, δηλαδή, από τη ζωή και αυτό είναι υγιές, είναι νομίζω η καλύτερη προοπτική για να δημιουργήσεις και να ευδοκιμήσεις, πώς το λένε; Να ευτυχήσεις στη ζωή.

Είχε σκεφτεί ποτέ ο κύριος Βαρλάμης να επιστρέψει στη Βέροια;

Η αλήθεια είναι ότι, όπως σου είπα, αγαπούσε πάρα πολύ την Ελλάδα, χαιρόταν, ερχόταν συχνά εδώ. Από την άλλη βέβαια και η Αυστρία τού έδωσε πραγματικά τις προϋποθέσεις για να μπορεί να δημιουργεί. Δηλαδή στην Αυστρία το καλό είναι ότι είναι μια ήσυχη χώρα, ασφαλής, είναι τακτοποιημένα όλα, και έχεις τη δυνατότητα να δημιουργήσεις απερίσπαστος. Εν τω μεταξύ, είχε βρει και αυτό τον χώρο εκεί στην εξοχή, του άρεζε πάρα πολύ η φύση, και η αλήθεια είναι ότι αυτό τον βοηθούσε. Η Ελλάδα, από την άλλη, μην ξεχνάμε ότι έχει κι αυτή την αταξία, έχει αυτή την καμιά φορά τη δυσκολία, αλλά σίγουρα ήτανε 100% Έλληνας και όταν ερχόταν εδώ το νιώθαμε, ότι άλλαζε αμέσως η διάθεσή του και η όρεξή του. Αλλά από την άλλη, και η Αυστρία τού έδωσε αυτή τη δυνατότητα της εργασίας, να μπορεί να δουλεύει απερίσπαστα, και της οργάνωσης βέβαια, είχε πολύ καλή οργάνωση, είχε την ομάδα του, τους ανθρώπους του, σε αυτά ήτανε πολύ καλά έτσι οργανωμένος. Οπότε μπορώ να πω ότι βέβαια η καρδιά του πάντα χτυπούσε στην Ελλάδα, αλλά από την άλλη και η Αυστρία πρέπει να ομολογήσω ότι τον στήριξε και τον βοήθησε πολύ, ώστε πραγματικά να κάνει όλη αυτή την παραγωγή, που είναι τεράστια παραγωγή, αυτό νομίζω έχει σημασία να το πούμε. Εμείς εδώ στην Ελλάδα έχουμε πάνω από χίλια έργα του και συνολικά υπάρχουνε γύρω στα εφτά-οχτώ χιλιάδες έργα. Ήταν, δηλαδή, από τους πιο παραγωγικούς παγκοσμίως καλλιτέχνες, ζωγράφος, γιατί— Και ήταν παραγωγικός γιατί πολλές φορές δε τον ενδιέφερε αυτό καθεαυτό η τέχνη, τον ενδιέφερε η τέχνη σαν μέσον. Για αυτό και έκανε τεράστιες παραγωγές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπολείπονται τα έργα του σε ποιότητα βέβαια.

Και κλείνοντας, σε προσωπικό επίπεδο, ποια θα μπορούσατε να πείτε ότι ήτανε η δικιά σας δυνατή στιγμή, είτε διπλά στον κύριο Βαρλάμη είτε ακόμα και σήμερα που εκπροσωπείτε το έργο του;

Κοίταξε, είναι δύσκολο να πω για μια στιγμή. Όπως σου είπα, εγώ ήμουνα πολύ τυχερός γιατί με βοήθησε πάρα πολύ στο θέμα αυτό της πίστης. Γιατί είναι αυτό για μένα, είναι πάρα πολύ σημαντικό θέμα στη ζωή, να σε βοηθήσει κάποιος να μάθεις να πιστεύεις, όπως επίσης να μάθεις να θέλεις. Είναι πράγματα που σήμερα δυστυχώς δεν είναι εύκολο να τα μάθει ένα παιδί. Εγώ τον γνώρισα το Βαρλάμη 17 χρονών και έπαιξε πάρα πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου αυτό. Γενικά, δηλαδή, θα έλεγα ότι ο Βαρλάμης με, όχι μόνο εμένα, όλοι όσοι ήμασταν στην ομάδα, ανεξαρτήτως αν κι αν κάποιοι φύγαν, δεν έχει σημασία, όλους τους βοήθησε να, τους μύησε μάλλον θα έλεγα στο μυστήριο φαινόμενο της ζωής, γιατί η ζωή είναι ένα μυστήριο. Μην κοιτάς τώρα που το έχουμε καταντήσει έτσι πολύ πρακτικό, να βρούμε μια δουλειά, να κάνω, να βρούμε μια γυναίκα, να παντρευτούμε, να κάνουμε μια οικογένεια, μετά να πάμε να κάνουμε ένα σπίτι. Εντάξει, είναι και όλα αυτά, αλλά είναι και ένα μυστήριο. Άμα τώρα αυτό το μυστήριο δεν το πάρεις είδηση, θα περάσει η ζωή σου και θα το έχεις χάσει.  Ο Βαρλάμης, λοιπόν, ήταν ένας άνθρωπος που σου μετέφερε αυτό το μυστήριο αλλά σου έδειχνε και τον δρόμο, δηλαδή σου έδειχνε ότι η ζωή είναι πολλά πράγματα και, με αυτή την έννοια, είχε μία σχέση και με τη θρησκευτικότητα. Δηλαδή ήταν πιστός άνθρωπος με την ευρύτερη έννοια του όρου, δηλαδή της πίστης σε κάτι ανώτερο, στον Θεό. Ήταν βέβαια και ορθόδοξος χριστιανός οπωσδήποτε, αλλά είχε και αυτή την ευρύτερη, θα λέγαμε, καλλιέργεια, για αυτό και συνεργάστηκε και με τους καθολικούς, συνεργάστηκε και με τους ευαγγελικούς, δηλαδή ήταν ανοικτό πνεύμα. Και πιστεύω ότι εκεί, από εκεί πηγάζει και η θρησκευτικότητά του δηλαδή, που για μένα ήτανε, με την ευρύτερη έννοια, πνευματικότητα, ότι η παραδοχή, δηλαδή, ότι σαν άνθρωποι είμαστε αδύναμοι και ότι υπάρχει κάτι ανώτερο από εμάς. Αυτό τώρα ορίζει τη ζωή μας και εδώ πάλι έρχεται ο[00:40:00] ελληνικός πολιτισμός που λέει ότι πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία, ούτε όπως η Ανατολή που λέει: «Τα αφήνουμε όλα στον Θεό, ο Θεός τα κάνει όλα, εμείς δεν κάνουμε τίποτα», ούτε όπως η Δύση που λέει: «Εγώ είμαι ο Θεός και εγώ κάνω, είμαι ανώτερος από τον Θεό» και τρώει τα μούτρα του βέβαια. Πάλι εδώ βλέπουμε την ισορροπία που λέει ότι: «Βέβαια υπάρχει Θεός, αυτός ορίζει τα πάντα, αλλά ο Θεός μού δίνει την ελευθερία και εγώ να δημιουργήσω». Ε, αυτό είναι το μεγαλείο. Και εγώ, με βοήθησε πάρα πολύ ο Βαρλάμης σε αυτό. Μου έδειξε ότι η ζωή έχει νόημα όταν έχεις σκοπούς, όταν έχεις επιθυμίες, όταν οι επιθυμίες σου αυτές είναι συνδεδεμένες με το σύνολο και αγωνίζεσαι για αυτές.  Για αυτό και τώρα, που προσπαθούμε να γράψουμε μια ιστορία για τη ζωή μας με τον Βαρλάμη, αναρωτήθηκα και εγώ και οι συνεργάτες μου αν ήταν ευτυχισμένος άνθρωπος. Και ψάχνοντας να βρω στο Google –γιατί ξες τώρα όλα γίνονται μέσω Google–, λέω: «Τι είναι η ευτυχία τελικά;». Και ανακάλυψα κάτι που με έκανε τρομερή εντύπωση. Ο Αριστοτέλης είχε πει ότι, είχε δώσει τον ορισμό του ευτυχισμένου ανθρώπου. Και εξεπλάγην. Λέει λοιπόν ο Αριστοτέλης ότι: «Ο ευτυχισμένος άνθρωπος», που το συνδέει την ευτυχία και με την ευδαιμονία, «είναι», λέει, «διαφορετικό από ό,τι είναι για τον άνθρωπο από αυτό που είναι για τα ζώα και τα φυτά». Δηλαδή τα ζώα και τα φυτά, που είναι κι αυτοί έμβιοι οργανισμοί, εάν τους εξασφαλίσεις διατροφή και αναπαραγωγή, δεν θέλουνε τίποτα άλλο, είναι ευτυχισμένα. Ο άνθρωπος όμως, άμα τον εξασφαλίσεις διατροφή και αναπαραγωγή, δηλαδή να τρώει και να μπορεί να αναπαράγεται, δεν σημαίνει ότι είναι ευτυχισμένος. Γιατί βλέπουμε πολλούς ανθρώπους που και τρώνε και αναπαράγονται, δηλαδή έχουν οικογένεια, και δεν είναι ευτυχισμένοι. Άρα τι συμβαίνει εδώ; Έρχεται λοιπόν ο Αριστοτέλης πριν πόσα χρόνια και λέει ότι: «Ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος ο οποίος στη διάρκεια της ζωής του κάνει όνειρα και αυτά τα υλοποιεί». Και μάλιστα, αυτά είναι πιο εύκολο όταν είναι συνδεδεμένα με την κοινωνία του, δηλαδή με τους ανθρώπους γύρω του. Τι καλύτερο;  Και από εκεί κατάλαβα και γράψαμε στο βιβλίο ότι πραγματικά ήταν ένας ευτυχισμένος άνθρωπος ο Βαρλάμης, γιατί στη διάρκεια της ζωής του έκανε πολλά όνειρα, πολλά σχέδια και τα υλοποίησε σχεδόν όλα. Και αυτό με βοήθησε κι εμένα πολύ να καταλάβω το νόημα της ζωής. Και βλέπεις πόσο ωραία το αποκάλυψε ένας πάλι αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Αυτό είναι για μένα και στο τέλος, πιστεύω ότι αυτό ήτανε και η, πώς λες εσύ, ποια στιγμή; Αυτή είναι η στιγμή, ότι ο Βαρλάμης μού έμαθε την τεχνογνωσία της ευτυχίας, δηλαδή πώς μπορεί ένας άνθρωπος να γίνει ευτυχής. Και αυτό δεν έχει σχέση ούτε με την καταγωγή του, ούτε με την οικονομική του δυνατότητα, ούτε με τη μόρφωσή του, ούτε με τίποτα. Είναι καθαρά θέμα εσωτερικό και αυτό για μένα είναι μεγάλη ελευθερία για τον άνθρωπο, ότι όλα εξαρτώνται από εσένα, ό,τι θέλεις μπορείς να κάνεις, αρκεί να αγωνίζεσαι, να πιστεύεις και να θέλεις. Και θα ήθελα να κλείσω αυτή τη συζήτησή μας με κάτι που έλεγε πάντα ο Βαρλάμης, σαν Έλληνας, ένα μικρό ποίημα που το λέγαν στο δημοτικό και το έλεγε μετά αυτός περήφανος –γιατί πάντα αυτός παρέμεινε ένα μικρό παιδί– και έλεγε ότι: «Μην τη φοβάσαι την Ελλάδα μας, είναι ο Θεός μαζί της, από τα βόρεια σύνορα ως τα βουνά της Κρήτης». Αυτά.

Σας ευχαριστώ πολύ.