[00:00:00]Καλησπέρα.

Καλησπέρα σας.

Θα μας πείτε το όνομά σας;

Ονομάζομαι Βενέρης Φραγκίσκος.

Είναι Σάββατο 4 Ιουνίου 2022. Είμαι με τον κύριο Φραγκίσκο Βενέρη στην Χώρα Κυθήρων. Εγώ ονομάζομαι Κομηνού Ελένη-Ελέσα και είμαι ερευνήτρια στο Istorima. Κύριε Βενέρη, να ξεκινήσουμε με κάποια βασικά στοιχεία για εσάς. Πείτε μας, πού γεννηθήκατε;

Γεννήθηκα εδώ στα Κύθηρα, σε ένα χωριουδάκι. Όχι. Εδώ στην Χώρα γεννήθηκα, στις 4 του Ιουνίου του 1950. Εδώ γεννήθηκα.

Και μεγαλώσατε φαντάζομαι εδώ.

Ναι, εδώ μεγάλωσα, έβγαλα το δημοτικό σχολείο, το γυμνάσιο και το λύκειο.

Εδώ στη Χώρα όλα αυτά.

Εδώ στη Χώρα, ναι, γιατί γυμνάσιο και λύκειο δεν έχει, μόνο στη Χώρα έχει, όλο το νησί.

Αδέρφια; Υπάρχουν;

Ναι, βεβαίως υπάρχουν. Έχω έναν αδερφό μεγαλύτερο, ο οποίος ξενιτεύτηκε από μικρός, πήγε στην Αυστραλία. Έχω και μία αδερφή, η οποία κι αυτή εδώ πέρα βρίσκεται παντρεμένη.

Την εποχή εκείνη που ήσασταν παιδί, μαθητής, πώς ήταν να ζει κάποιος στα Κύθηρα;

Να τα συγκρίνουμε με τα σημερινά, βέβαια, γεγονότα… Καμία ομοιότητα με τη σημερινή ζωή, αλλά ίσως να ήταν και καλυτέρα. Δηλαδή, η σιγουριά που είχαμε, το παιχνίδι που είχαμε, η επαφή που είχαμε, τα οποία νομίζω ότι σήμερα αυτά τα πράγματα λείπουνε εις τους νέους, στις ηλικίες εκείνες. Παίζαμε στην αλάνα. Παίζαμε στους δρόμους. Στα χωράφια πηγαίναμε. Ήταν μια τελείως διαφορετική, γεμάτη ζωή! Δηλαδή, δεν είχαμε χρόνο για… Από το παιχνίδι θες από το ένα ή το άλλο, δεν είχαμε χρόνο να καθίσουμε να ασχοληθούμε με το τάμπλετ ή με το κινητό. Δηλαδή, ό, τι θέλαμε το κάναμε δια ζώσης, χειροπιαστά, παίζαμε και δεν είχαμε, ας πούμε, να επικοινωνήσουμε με το κινητό. Νομίζω ότι ήτανε μια πιο γεμάτη ζωή. Βέβαια, πολύ καλύτερη είναι η ζωή η τωρινή ως προς την άνεση. Δεν ξέρω, βεβαία, τι προσφέρει. Αλλά όπως βλέπω τους νέους σήμερα, μάλλον κάτι λείπει από όλα αυτά τα προηγούμενα. Αυτήν την αίσθηση έχω. Δηλαδή, ζήσαμε φτωχά, αλλά πολύ όμορφα.

Αναφερθήκατε στο ότι ζήσατε φτωχά. Δηλαδή, θέλετε να μου το αναλύσετε λίγο περισσότερο;

Ναι. Φτωχά, δεν είχαμε… Η οικογένεια μου δεν είχε την οικονομική άνεση για οτιδήποτε. Δηλαδή ούτε καινούργια ρούχα να φορέσουμε, δεν μας έλειψε… δεν πεινάσαμε, όχι γιατί είχαμε… Οι γονείς μας αγωνιζόντουσαν στα χωράφια, αλλά δεν είχαμε κάτι … τίποτα ούτε τα καινούργια παπούτσια, ούτε τα καινούργια ρούχα… Ούτε τις βόλτες και τέτοια. Εγώ να φανταστείτε πρώτη φορά στην Αθήνα πήγα δεκατεσσάρων ετών. Περάσαμε τότε από γιατρούς, για να φύγει ο αδερφός μου να πάει στην Αυστραλία. Περνούσαμε από γιατρούς τότε, ο οποίος ο αδελφός μου ήταν δεκαέξι. Αυτή ήταν η πρώτη επαφή που επήγα στην Αθήνα. Δεν είχαμε παιχνίδια, τέτοια πράγματα. Ό,τι φτιάχναμε μόνοι μας. Και για αυτό ήταν και πιο όμορφα μάλλον. Ήταν φτώχεια. Δεν είχαμε πολυτέλεια, δεν είχε… Αλλά πάλι το παιχνίδι, η αγάπη εκεί που είχαμε, νομίζω δεν άφησε τίποτα. Όλα αυτά, βέβαια, και σε σύγκριση με τη σημερινή ζωή που βλέπεις τα παιδάκια τώρα ότι δεν τους λείπει τίποτα, αλλά μάλλον τους λείπει η αγάπη και η... Αυτό. Η εντύπωση η δικιά μου. Αυτή είναι.

Υπάρχει κάτι από εκείνα τα χρόνια τα παιδικά στα Κύθηρα, εδώ στη Χώρα, που να σας έχει εντυπωθεί πολύ στο μυαλό; Από τους παππούδες σας; Τη γειτονιά σας; Κάποια γιορτή ενδεχομένως; Κάποιο πανηγύρι;

Κοίτα να δεις… Τότε ήτανε… Καταρχάς υπήρχε πάρα πολύς κόσμος που η γειτονιά ήταν ολόκληρο… Ήταν ένα σπίτι, βασικά. Βασικά, η γειτονιά ήταν ένα σπίτι. Δεν είχαμε τότε κλειδωμένος κι έφευγες να πας στο χωράφι, το κλειδί το άφηνες εις στο γείτονά σου. Ήξερες το δικό του πού είναι. Οτιδήποτε χρειαζότανε. Έτυχε να σχολάσουμε απ’ το σχολείο που να είναι οι γονείς μου να είναι στα χωράφια, έμενα στου γείτονα, έτρωγα. Τρώγαμε στου γείτονα. Το ίδιο γινόταν κι από κει. Στην εκκλησία που πηγαίναμε… Μας είχανε… Ήταν μία διαφορετική ζωή από τη σημερινή. Καμία σχέση με τη σήμερον ημέρα με τους νέους δηλαδή. Τώρα… όλα ήτανε σου λέω γεμάτα, ας πούμε, γεμάτη μία ζωή. Δεν έχεις κάτι να πρωτοθυμηθείς ιδιαιτέρως. Ήταν… Όλα ήταν και πανηγύρια θυμόμαστε και γιορτές γιορτάζαμε. Ο γείτονας με τον τρόπο που το κάναμε τότε που σμίγαμε όλοι εκεί, παιδάκια εμείς παίζαμε. Ήτανε μία οικογένεια, ας πούμε. Αυτό. Δεν έχει μείνει κάτι ιδιαίτερο. Εντάξει, σαν ιδιαίτερο να ξεχωρίσουμε, να θυμόμαστε κάτι το οποίον δεν μπορούσαν να το κάνουν η γειτονιά μας ή τα σπίτια μας που ήταν ορισμένοι πιο πλούσιοι και είχαν κάτι το διαφορετικό. Μόνο αυτό μπορεί να μείνει. Αλλά οπωσδήποτε εκείνη την εποχή το βλέπαμε έτσι, αλλά δεν μας… Δεν ξέρω… Δεν θυμάμαι να μας έχει προβληματίσει ότι ο τάδε ήταν πιο πλούσια παιδιά από εμάς, αν και αυτά καμιά φορά παίζαμε μαζί συνήθως και με τον πιο... Αλλά εντάξει, είχανε σε μία γιορτή ας πούμε αυτοί είχανε μία καλύτερη… Εμείς ήμασταν πιο φτωχά, αλλά δεν μας έλειπε η αγάπη που ήμασταν πάντα μαζεμένοι, δηλαδή. Έτσι νομίζω. Δεν έχω κάτι το ιδιαίτερο, συγκεκριμένο. Δεν μου έρχεται και στο μυαλό τώρα κάτι.

Κάποιο πανηγύρι; Κάποιος χορός;

Ναι, χοροί γινόντουσαν τότε. Συνέχεια, γινόντουσαν χοροί... Στις γιορτές όλες εκεί ήτανε… Είχαμε εδώ μέσα στη Χώρα. Υπήρχε πραγματικά… Από μικρός το άκουγα που το λέγανε οι πιο μεγάλοι, γιατί εμείς μικρά δεν πηγαίναμε σε αυτά, αλλά ήτανε, όλοι γινόντουσαν μία οικογένεια. Και οι πιο… Έτσι ανωτέρας τάξεως να το πούμε, όπως την εποχή εκείνη που θεωρούσαν κάπως πιο πλούσιοι σε μια άλλη κοινωνία, στους χώρους ήτανε όλοι ίσοι. Αυτό μου το ‘χουνε πει οι γονείς μου. Μου το λέγανε συνέχεια. Εμείς εδώ, εμείς διοργανώναμε μόνοι μας σαν νέοι, ας πούμε, μόνοι μας στα σπίτια. Δεν είχαμε τότε καφετέριες και τέτοια, αλλά μαζευόμασταν σε ένα σπίτι σήμερα. Η κοπελιά έμενε σε ένα άλλο και είχαμε εκεί πέρα ένα… Ό, τι μουσική μπορούσαμε να έχει ο καθένας και χορεύαμε. Εκεί μάθαμε και να χορεύουμε και κάναμε τις πρώτες μας έτσι αυτές ήταν οι πιο… Μέρες μας παιδικές… Επαφές μας μεταξύ μας. Τώρα κάτι συγκεκριμένο… Κάτι συγκεκριμένο να θεωρήσω που φεύγαμε πιτσιρικάδες τότε θέλαμε να πάμε για μπάνιο, δεν μας αφήνανε. Το μεσημέρι που πέφτανε κουρασμένοι που ήτανε στο χωράφι και πέφτανε για ύπνο, φεύγαμε και πηγαίναμε τακ πετιόμαστε δίπλα εδώ πιο κάτω λέγεται το Καψάλι που ήτανε. Πηγαίναμε για μπάνιο. Βέβαια, γυρίζαμε τρώγαμε και κανένα ραβδάκι εκεί, αλλά δεν βαριέσαι ήτανε μπρος στα κάλλη τι ’ναι ο πόνος.

Αναφερθήκατε πριν σε κάποιες διαφορές με βάση την οικονομική κατάσταση δηλαδή…

Ναι.

Οι πλούσιοι, οι φτωχοί…

Ναι ναι.

Υπήρχε;

Ναι υπήρχε αυτό-

Υπήρχε αυτό;

Υπήρχε αυτό, υπήρχε παλιά. Υπήρχε… Υπήρχε… Εν τω μεταξύ εδώ στη Χώρα θεωρούντουσαν ότι είναι οι προνομιούχοι, ας πούμε, οι άρχοντες κατά κάποιον τρόπο και έχουμε και το βλέπουμε και σήμερα σε ορισμένα σπίτια υπάρχουν ακόμα τα οικόσημα. Ήτανε μία άλλη ταξις, αλλά βέβαια σαν παιδί εγώ δεν μπορώ να θυμηθώ ότι, ας πούμε, μας… Είχαν και τελείως στην άκρη. Όχι! Τους κάναμε τότε, βέβαια, όλες τις δουλειές που θέλανε κανένα ψωμί από το φούρνο να πάμε. Μας στέλνανε τότε πιτσιρικάδες, γιατί μας άρεζε. Μας δίνανε καμιά δεκάρα, επαίρναμε καμιά καραμέλα ή μας δίνανε κανένα κομμάτι γλυκό. Για μας τότε μεγάλη υπόθεσις. Ναι ναι… Υπήρχε… Ότι υπήρχε, υπήρχε. Υπήρχαν, τα οποία δεν τα έζησα εγώ ακριβώς αυτά, αλλά τα έχω ακούσει. Υπήρχε ο άρχοντας τότε, που έπρεπε αυτός που ερχόταν απέξω με το γαϊδουράκι να φέρει πραμάτεια να πουλήσει, αν συναντούσε κάποιον απ’ τους άρχοντες, έπρεπε να κατέβει απ’ το γαϊδουράκι να τον χαιρετήσει. Ναι, αυτό δεν το ‘ζησα εγώ, αλλά αυτό έχει γίνει βέβαια, μου το έχουν πει οι γονείς μου αυτό. Γινότανε. Σαν εμείς… παιδιά εκεί γυρίζαμε, παίζαμε στους δρόμους… δεν ξέρω αν… τώρα, βέβαια, κάποιος που είχε ένα αυτοκίνητο… Εμείς τα βλέπαμε σαν… Ούτε ξέραμε… Ούτε δεν μπορώ να το… Κάτι τελείως το… Αδιανόητο… Ήτανε για μας τότε ένα αμάξι που το βλέπαμε… Υπήρχαν τότε αμάξια πολλά ήτανε πολύ μετρημένα, πολύ λίγα. Αυτή ήταν η ζωή μας τότε.

Και, καθώς μεγαλώνατε, ποιες ήταν οι σκέψεις για το μέλλον, για την επαγγελματική αποκατάσταση;

Ναι, ναι.

[00:10:00]Πώς ήταν τότε;

Ναι, ναι… Ήτανε… Πάλι ήτανε λίγο προβληματικό, διότι όλα αυτά τα κανόνιζε η οικονομική σου κατάσταση. Δηλαδή, δεν μπορούσες εύκολα εσύ να προχωρήσεις, διότι δεν υπήρχε το οικονομικό πρώτον, υπήρχε κι ένα άλλο. Υπήρχε η διαιώνισις του είδους, ας πούμε, δηλαδή οι κληρονομικές εργασίες. Δηλαδή, αυτός που ήτανε στην τράπεζα, θα πήγαινε το παιδί του. Αυτός που ήτανε, ξέρω ‘γω, υπάλληλος στο άλλο αυτό, θα πήγαινε το παιδί του εκεί άλλος δεν μπορούσε να μπει εύκολα εκεί μέσα. Υπήρχε και το θέμα… Το μέσον που λέμε. Τότε υπήρχε πολύ καλά το μέσον. Ήτανε μία ανισότητα, για μένα υπήρξε τότε μία μεγάλη ανισότις, δηλαδή θα πάρω παράδειγμα και τον αδερφό μου κι εμένα. Η μητέρα μου, δύο αγόρια, ας πούμε, κι ένα κορίτσι. Το ένα το αγόρι πήγε στην Αυστραλία, ο άλλος πήγε στους ωκεανούς. Δίπλα το άλλο σπίτι, δύο αγόρια και τα δύο αγόρια στη ΔΕΗ. Δεν ‘βαλαν το ένα να πεις ότι, να μπει κι ο άλλος από της αλλονής μάνας το ένα παιδί. Δηλαδή η μία μάνα εμένα έκλαιγε και για τους δυο τους γιους που ο ένας ήτανε στους ωκεανούς και ο άλλος… και η άλλη χαιρότανε που είχε και τα δύο της αγόρια μαζί της. Κι έτσι ήτανε… το μέλλον τότε ήτανε λιγάκι δύσκολο και για αυτό έχουμε και πολλούς, οι οποίοι έφυγαν, ξενιτευτήκανε όλοι πήγανε στην ξενιτιά τότε. Δεν υπήρχε τα καράβια τότε… Δεν είχε… Ήταν η Αυστραλία τότε. Τότε ήταν η Αυστραλία. Δεν μπορούσες, όμως, εύκολα να πεις ότι να πας σε ένα πανεπιστήμιο δεν είναι και εύκολο νομίζω να περάσεις εύκολα, γιατί δεν θέλανε… Κι έτσι μετά… Πιο έπειτα άρχισε η ναυτιλία και ήτανε κι αυτή μία λύση, όπως εμένα που αντί να πάω Αυστραλία, διάλεξα να πάω στα καράβια. Έβλεπα και τη μάνα μου που έκλαιγε συνέχεια για την Αυστραλία, λέω: «Στα καράβια αν δεν πνιγώ, τουλάχιστον μπορεί να γυρίσω πιο εύκολα απ’ ό,τι…» που τότε ήτανε και πιο δύσκολα. Υπήρχε τότε πρόβλημα. Για μένα υπήρχε σ’ αυτή, στην αποκατάσταση. Έπρεπε να εκεί να διαθέτεις ή ένα μέσο ή μία… Δεν ξέρω κατά πόσον… Βέβαια, υπήρξαν και ορισμένοι οι οποίοι ήτανε, είχανε… Προχωρήσανε ορισμένοι, όχι όλοι όμως. Όχι, όλοι. Υπήρχε το πρόβλημα αυτό, υπήρχε. Αλλά υπήρχε πάλι η ναυτιλία τότε, ξεκίνησε η ναυτιλία κι έτσι αποφύγαμε την Αυστραλία. Μάλιστα.

Άρα δηλαδή, η ναυτιλία ήτανε μία καλή επαγγελματική αποκατάσταση-

Βεβαίως-

Για εσάς.

Ήτανε πολύ καλή αποκατάστασις βεβαίως. Παρόλα τα… Τα οποία τα είδαμε μετ’ εκ των υστέρων βέβαια εξασκώντας το επάγγελμα, διότι πριν πάμε είναι κάτι το πρωτόγνωρο. Εν τω μεταξύ, απ’ την οικογένεια και αυτό, δεν είχαμε κανένας ποτέ γνωστός ναυτικός και… Οπωσδήποτε ξεκινώντας αυτό το επάγγελμα ήτανε ένα τελείως… Δεν είναι να πεις ότι πήγες εις την Αυστραλία και πήγες σε ένα θείο σου, σε ένα γνωστό που σε έπαιρνε και σε έβαζε δύσκολες δουλειές όλες και η ξενιτιά, αλλά τουλάχιστον είχες κάποιον να μιλήσεις. Εμείς εβγήκαμε στους ωκεανούς και δεν ξέραμε… Βασικά στις αρχές τίποτα. Ήταν ένα δύσκολο ξεκίνημα αυτό, αλλά οπωσδήποτε ένα προσοδοφόρο. Φάγαμε φαγητό. Χορτάσαμε. Κάναμε μία άλφα περιουσία. Μπορέσαμε και ζήσαμε μία ζωή άνετη μετά. Ζήσαμε. Στερηθήκαμε, βέβαια, πολλά, αλλά ζήσαμε αξιοπρεπώς.

Φαντάζομαι, ότι βγάλατε κάποια σχολή αντίστοιχη-

Ναι-

Για ναυτικούς, έτσι;

Ναι, ναι, ναι, ναι βέβαια. Ναι, ήταν κι αυτό. Να πας σε μία άλλη σχολή σε Πανεπιστήμιο και αυτά έπρεπε κάπου να μένεις. Και τίποτα. Εγώ τότε πήγα σε μία δημόσια σχολή που είχε δημιουργηθεί στου Ασπροπύργου που βγαίνανε από εκεί όλοι οι εμποροπλοίαρχοι και ήτανε δημόσια σχολή. Ακαδημία. Σήμερα τη λένε ακαδημία. Τότε μέναμε μέσα, τρώγαμε μέσα, μας ντύνανε μέσα, γιατί ήμασταν ένστολοι. Και… Ήτανε μεγάλη υπόθεσις για το σπίτι, διότι μηδέν έξοδα, δηλαδή τα έξοδά μας τι ήταν; Τίποτα. Βασικά, τα Χριστούγεννα, διότι ήταν ημιστρατιωτική σχολή και ερχόμαστε μόνο Χριστούγεννα και Πάσχα και το καλοκαίρι. Μόνο αυτά ήτανε. Μέσα τρώγαμε, μέσα κοιμόμασταν. Ήταν μία στρατιωτική ζωή, βέβαια. Ακριβώς στρατιωτική ζωή κάναμε. Κουρεμένοι, ένστολοι, ό,τι κάνει ο στρατός, εκτός, βέβαια, που αντί να κάνουμε ασκήσεις που κάνει ο στρατός, εμείς διαβάζαμε και κάναμε εκεί το μάθημα. Αλλά οι ώρες το πρωί και αυτά ήταν ακριβώς, όπως στον στρατό, αλλά ήτανε μέσα τσάμπα και ήτανε τότε ήτανε για μας μεγάλη υπόθεση για την οικογένεια που δεν είχε λεφτά, διότι αλλιώς θα αναγκαζόσουνα ή να μείνεις εργάτης εδώ ή να - εργάτης δεν έμενε και κανένας - να φύγεις να ξενιτευτείς στην Αυστραλία. Κι έτσι γλιτώσαμε την Αυστραλία. Τουλάχιστον, τώρα ζούμε εδώ, στο νησί μας.

Kαι η σχολή πόσο καιρό διήρκεσε-

Ναι. Η σχολή-

Η εκπαίδευση;

Η σχολή ήτανε δύο χρόνια. Ήτανε δύο χρόνια η σχολή. Κανονικό σχολικό έτος. Με εκπαίδευση λίγο την πρώτη μετά το τέλος της πρώτης χρονιάς, κάναμε κάτι εκπαιδευτικά ταξίδια εδώ προς Κρήτη, μετά εδώ τα κοντινά τότε. Όχι συνέχεια, γιατί εναλλάσσονταν, γιατί δεν υπήρχαν και πάρα πολλά καράβια και κάναμε εναλλαγές τα ταξίδια. Να πάνε… Ούτως ώστε να περάσουν όλοι… Να πάρουν μια πρώτη εμπειρία. ‘Ντάξει. Δυο χρόνια ήταν. Δυο χρόνια.

Και μετά φαντάζομαι ότι μέσω της σχολής βρέθηκε και το πρώτο καράβι;

Όχι, όχι, όχι!

Όχι;

Έβγαζες τη σχολή, έπαιρνες το πτυχίο σου και έβγαινες εις την αγορά. Η αγορά ήταν ελεύθερη. Έψαχνες μόνος σου. Ήτανε κι αυτό κάτι τότε, διότι δεν είχαμε απ’ την οικογένεια, ξέρω γω, κύκλο ναυτικό ήτανε και βγήκαμε στην πιάτσα, έτσι τυφλοί. Αλλά υπήρχαν τότε δουλειές και μπήκαμε στο πρώτο καράβι. Ήτανε λιγάκι δύσκολα τότε, ήτανε δύσκολα, γιατί ήτανε η πρώτη επαφή. Ήτανε λιγάκι… Όλα, βέβαια, στην αρχή είναι και πιο δύσκολα… Όλα είναι δύσκολα στην αρχή. Αλλά εμάς ήτανε λίγο παραπάνω, διότι ήτανε και η εργασία και ο τρόπος ζωής και η απομόνωση και η θάλασσα. Δηλαδή ήτανε μπερδεμένα. Αλλά εντάξει, δόξα τω Θεώ, τα ξεπεράσαμε εκεί και κάναμε ωραία καριέρα, προχωρήσαμε σε όλα κι ευτυχώς βγήκαμε και στη σύνταξη.

Η ειδικότητά σας, ποια ήταν;

Ναι… Η ειδικότις μου ήταν ασυρματιστής. Ήμουνα ασυρματιστής και μετά, προς το τέλος της καριέρας μου, άλλαξαν. Τελείωσε ο ασύρματος, τον έφαγε η τεχνολογία και βγήκαν τα δορυφορικά. Κι έτσι αναγκάστηκα και άλλαξα ειδικότητα. Βγήκε, βέβαια, νόμος τότε και πηγαίναμε… Επειδή από την εμπειρία μας τόσα χρόνια είμαστε… Είχαμε μία εξάσκηση, σε ταχύρρυθμα ένα εξάμηνο πήγαμε και αρχίσαμε. Πήγαμε, μετεπηδήσαμε και πήραμε το δίπλωμα του ανθυποπλοιάρχου. Κι είμαστε καριέρας πλοίαρχοι, το οποίο βέβαια αλλά λόγω ηλικίας, δεν μπορέσαμε, δεν φτάσαμε να πλοιαρχεύσουμε αλλά πήγαμε μέχρι… Εγώ ειδικά πήγα μέχρι… Πήρα και το δίπλωμα του υποπλοιάρχου, το οποίο δεν… Μετά δεν προχωρούσα γιατί ήμουνα, η ηλικία δεν πρόσφερε μετά κι έτσι βγήκα στη σύνταξη, ναι, σαν υποπλοίαρχος. Μάλιστα.

Θέλετε να μου περιγράψετε λίγο περισσότερο το πρώτο ταξίδι που κάνατε;

Ναι… Το πρώτο ταξίδι… Μάλιστα το έτυχε ένα καράβι το πήρα από την Κόρινθο. Εκεί πρωτοπήγα. Ένα παλιό καράβι, ναι, ένα παλιό καράβι. Αλλά δεν ξέραμε τότε και πολλά πράγματα. Μπήκα μέσα, περάσαμε τον Ισθμό της Κορίνθου τότε την πρώτη πρώτη φορά και πήγαμε Ρουμανία. Ναι, εντάξει… Τις πρώτες μέρες ήμουνα, όπως τα γατάκια που βγαίνουνε με κλειστά τα μάτια είμαστε, τις πρώτες μέρες. Σιγά σιγά εντάξει, όμορφα. Πήγαμε θυμάμαι πάνω στην Βραΐλα, μέσα στον Δούναβη, στο ποτάμι κάτι μέρες ταξιδεύαμε. Φορτώσαμε κάτι ξύλα να πάμε στην Σαρδηνία. Παλιό καράβι σου λέω. Και στο γυρισμό μάλιστα εκεί που γυρίζαμε… Εκεί μέσα σε μια στροφή στο ποτάμι μέσα, είχαμε ένα ατύχημα. Δηλαδή μας έσπασε μία καδένα του τιμονιού κι όπως βγήκαμε σε ένα χωράφι επάνω, δίπλα στο χωράφι. Αλλά εντάξει, ήρθανε μετά ρυμουλκά εκεί, κάνανε δυο-τρεις μέρες. Είχαμε κολλήσει εκεί. Αλλά εντάξει. Ξαναβγάλαμε το καράβι, συνεχίσαμε, πήγαμε πιο κάτω, εκεί στην είσοδο στου Δούναβη στην Ρουμανία. Φτιάξανε την καδένα που είχε σπάσει, [00:20:00]γιατί δεν ήτανε, όπως είναι σήμερα ηλεκτρικά με υδραυλικά τιμόνια. Ήτανε με καδένα αυτή τη αλυσίδα απάνω από τη ρόδα, ας πούμε, μέχρι το τιμόνι πίσω. Και μετά προχωρήσαμε πήγαμε Σαρδηνία, μετά πήγαμε Καζαμπλάνκα, δεν θυμάμαι, Γιουγκοσλαβία. Εντάξει. Πέρασε ο καιρός. Έκανα… Ήτανε το πρώτο. Δόκιμος ήμουνα, δόκιμος, αλλά ήμαστε υπεύθυνοι, γιατί είχε έναν ασυρματιστή μέσα. Και μετά από κει έφυγα και πήγα φαντάρος, γιατί με φωνάξανε να πάω φαντάρος. Είχα πάρει και αναβολή κι έτσι ήτανε το πρώτο μπάρκο αυτό και ήτανε… Μου έτυχε κι αυτή η αναποδιά, αλλά δόξα τω Θεώ, εντάξει πήγαμε. Ήτανε κι αυτό μία εμπειρία τότε, η οποία και σαν νέος το πήρα κι εγώ από ότι θυμάμαι στο καλαμπούρι. Μάλιστα τους έλεγα, λέω: «Ρε παιδιά, να κατεβάσουμε μία βάρκα να πάμε να βρούμε χόρτα». Οι άλλοι ήτανε σκασμένοι, γιατί σου λέει: «Τώρα εδώ, τι θα ξεμπλέξουμε». Τότε δεν ήξερα και το 'χα πάρει περισσότερο στα αστεία, βέβαια. Εντάξει, συμβαίνουν αυτά, στο πρόγραμμα είναι.

Και πώς το έλεγαν εκείνο το καράβι, το πρώτο;

Αν δεν απατώμαι… «Δέσποινα Β»… Αν δεν… Αυτό πρέπει να ’ταν το «Δέσποινα Β». «Δέσποινα Β», ήτανε το όνομά του.

Και μιλάμε για ποια δεκαετία;

Αυτό ήτανε… Το ’70 τελείωσα τη σχολή. Αν δεν απατώμαι, θα ήτανε τον Αύγουστο του ‘70. Τώρα ημερομηνία δεν θυμάμαι που μπήκα μέσα. Πάντως ήτανε Αύγουστος του ‘70. Το καράβι ήτανε του ‘40, ήτανε κατασκευασμένο το 1940. Ήτανε παμπάλαιο. Αλλά ήτανε εντάξει… Ήτανε η πρώτη εμπειρία, ξέρεις, δεν το ξεχνάς εύκολα… Ναι, δεν το ξεχνάς… Ήτανε… Μέσα δεν μου φεύγει. Το θυμάμαι λες και πήγα σήμερα, ενώ τα τελευταία μπορεί να τα ‘χω ξεχάσει, αλλά αυτό το θυμάμαι. Ήτανε το πρώτο καράβι… Και μου είχε κάνει έτσι εντύπωση. Το πρώτο ταξίδι ήτανε. Αυτά.

Και οι συνάδελφοί σας; Είχατε καλή… καλή συνεργασία;

Ήμουνα πιτσιρικάς εγώ τότε, ήμουνα είκοσι χρονών. Ο πιο μικρός ήμουνα εκεί μέσα. Ο πιο μικρός, ναι ο πιο μικρός. Δεν είχαμε… Δεν είχα κανένα παράπονο. Όλοι μου ‘χανε φερθεί ωραία. Μάλιστα, ο υποπλοίαρχος - τώρα που τα θυμάμαι - ο υποπλοίαρχος που 'χαμε ήτανε ασυρματιστής πριν κι αυτός. Και με είχε έτσι βοηθήσει και μου είχε δώσει και κουράγιο. Γιατί ξέρεις άλλο στη σχολή μέσα που μαθαίναμε τα σήματα. Εκεί ήτανε καθαρά, μέσα εκεί στους δέκτες που είχαμε όλα ήτανε καθαρά, αλλά όταν έβγαινες έξω στην πραγματικότητα είχε παρεμβολές, κούναγε το καράβι. Δηλαδή, ήτανε ένα τελείως διαφορετικό τοπίο και στην αρχή κομπλάρεις, επειδή είσαι καινούργιος. Εν τω μεταξύ, ο ανταποκριτής σου που με Αθήνα που δουλεύαμε, να σου δώσει ένα τηλεγράφημα ή να σου πάρει… Δεν ξέρει ποιος είναι απέναντί σου. Συνάδελφός αυτός μπορεί να ‘τανε είκοσι χρόνια στο επάγγελμα, εγώ είχα δέκα μέρες. Και δεν ξέρω, όλα του οι χειρισμοί ήτανε συνηθισμένοι. Αυτός και θυμάμαι με ‘χει βοηθήσει μάλιστα αυτός ο υποπλοίαρχος -δεν θυμάμαι το όνομά του. Ναι. Όχι… θυμάμαι πάρα πολύ ωραία. Νέος κι εγώ τότε και μαζί με τα παιδιά όλα βγαίναμε έξω εκεί στα λιμάνια και στη Βραΐλα είχαμε πάει τότε. Είχε και Έλληνες εκεί. Είχε πολλούς Έλληνες του παιδομαζώματος - εγγόνια βεβαία - γιατί ήταν όλοι… Μιλάγανε όλοι ελληνικά, όλοι εκεί πέρα στην Ρουμανία. Θυμάμαι και στα μαγαζιά που πήγαμε σε εστιατόρια, παρόλο που ήτανε κομμουνισμός τότε, περάσαμε ωραία, περνούσαμε ωραία. Σαν νέος ειδικά τότε εμένα, μου φαινόντουσαν όλα πρωτόγνωρα. Έφυγα εδώ απ’ το νησί ,ας πούμε, και ήτανε όλα τελείως διαφορετικά. Ήτανε μία πολύ έτσι ωραία εμπειρία η πρώτη. Εντάξει, μετά που μάθαμε τη ζωή ήτανε ακόμη καλύτερα, βέβαια, αλλά ήτανε άλλο στυλ, όχι η πρώτη ας πούμε. Αυτά.

Άρα η αίσθηση από το πρώτο ταξίδι ήτανε πολύ ωραία.

Ναι ήταν ωραία! Ήταν ωραία! Ήτανε ωραία, διότι ήτανε ξέρεις η αρχή… Ευτυχώς εδέχθηκα θετικά μηνύματα από την πρώτη εμπειρία και εμπόρεσα και συνέχισα και μετά δεν είχα κανένα πρόβλημα. Το πρόβλημα το συνηθισμένο ήτανε η μοναξιά, η απομόνωση. Αλλά εντάξει. Και αυτό σιγά σιγά με το ταξίδι, με τη δουλειά, το ξεχνούσες κάπως, διότι άλλο να ταξιδεύεις σαν επιβάτης κι άλλο να είσαι πλήρωμα. Διότι οι ώρες, έτυχε μέρες μετά, βέβαια, να μη σε φτάνουν οι ώρες να δουλεύεις… Ειδικά στη δουλειά μας. Ειδικά, η δουλειά του ασυρματιστή ήταν… Δεν είχε ώρες, ήταν απεριόριστη. Δεν ήξερες πότε θα τελειώσεις. Κι έτσι δηλαδή ήτανε… Δεν είναι να πεις ότι… αλλά οπωσδήποτε δεν παύει να ΄σαι μόνος σου. Το βράδυ πού θα κοιμηθείς σκευόσουνα ορισμένα πράγματα… Οπωσδήποτε… Αλλά είσαι νέος και μπορούσες να τα παλέψεις κάπως.

Αναφερθήκατε πριν σε αυτό το άσχημο γεγονός που είχε γίνει στο πρώτο ταξίδι.

Ναι, ναι, ναι, ναι.

Θέλετε να μου το αναλύσετε περισσότερο; Να μου πείτε πώς νιώσατε, πώς αντιδράσατε εκείνη τη στιγμή;

Ναι-

Οι αντιδράσεις των συναδέλφων σας ποιες ήταν;

Ναι, αυτό είναι ένα ατύχημα. Είναι ένα ατύχημα. Είναι ένα ναυτικό ατύχημα. Δεν παύει να έχει έξοδα, δεν παύει να είναι μία ιστορία αρνητική για το καράβι. Εγώ νέος τότε, δεν είχα την επίγνωση ακριβώς. Και το είχα πάρει περισσότερο στο καλαμπούρι, διότι δεν ήταν κάτι το επικίνδυνο, διότι το καράβι βγήκε έξω στο χωράφι στον ποταμό. Δίπλα στο χωράφι πέρναγε ο ποταμός. Δεν ήταν κάτι το επικίνδυνο να πεις ότι θα σκεφτείς κάτι άλλο. Αφού που είπα και προηγουμένως ότι λέω: «Ρε παιδιά, να κατεβάσουμε μία ανεμόσκαλα, να πάμε να μαζέψουμε χόρτα». Οι άλλοι ήτανε στεναχωρημένοι μέσα, διότι θα σου πούνε μετά τα αφεντικά, διότι το καράβι έχει καθυστέρηση έτσι, αμέλησες, δεν πρόσεξες το τιμόνι, έπρεπε να το ΄χατε φροντίσει, για τους άλλους τους υπεύθυνους, εγώ δεν είχα καμία σχέση με αυτό το πράγμα. Είναι οδυνηρό, γιατί ήρθανε ρυμουλκά. Παιδευόντουσαν δυο μέρες, τρεις, να μας ξεκολλήσουν, γιατί είχε κολλήσει κάτω στον βούρκο το καράβι. Μετά είχε επισκευή εκεί στην έξοδο στα Σουλινά μαλιστα λεγόταν εκεί η έξοδος που βγαίνει στο Δούναβη, μπαίνεις στην Μαύρη Θάλασσα, στον Εύξεινο Πόντο. Εκεί αυτά ήταν όλα έξοδα. Ήτανε… Πληρώνανε οι ασφάλειες, βέβαια, αλλά οπωσδήποτε ήτανε καθυστέρησις ήτανε. Δεν ήτανε καλό για το καράβι. Εμένα… απλώς εγώ είπα τη γνώμη μου, επειδή ήμουνα νέος τότε. Εγώ είχα μέσα στο καράβι πόσο είκοσι μέρες δεν είχα υπόψη μου, δεν τα ΄χα μάθει και το θεώρησα έτσι με έναν απλό έτσι, γιατί δεν εφοβήθηκα. Δηλαδή δεν εφοβήθηκα, δεν είδα κίνδυνο. Τώρα τα επακόλουθα, αυτά που αυτώνουν και τον εφοπλιστή και τους καπεταναίους εκεί τους υπεύθυνους δεν τα ‘χα εγώ, δεν τα ένιωσα, γιατί ούτε με αφορούσε αλλά δεν… Ήμουν και γνώστης να το πω σ’ αυτές τις… Εγώ το πήρα τελείως… Το ‘χα πάρει τελείως έτσι για πλάκα. Στην πλάκα.

Και φαντάζομαι ότι μετά από αυτό το ταξίδι, ακολούθησαν κι άλλα καράβια κι άλλα ταξίδια…

Ναι, μετά ήρθα, μετά ήρθα. Πήγα φαντάρος. Πήγα φαντάρος. Όχι. Όχι, έφυγα μετά, έφυγα με ένα δεξαμενόπλοιο. Μετά… Ναι… Πήρα αναβολή πάλι, πήρα μία αναβολή, δεν θυμάμαι. Είχα ακόμα αναβολή. Δεν τα θυμάμαι κι ακριβώς. Πάντως έφυγα με ένα δεξαμενόπλοιο και συγκεκριμένα… Είχαμε πάει στην Μοζαμβίκη αν... Ναι… Μοζαμβίκη είχαμε πάει. Φορτώσαμε μελάσα, ήταν μία μελάσα, φορτώσαμε να το φέρουμε Ολλανδία. Κι εκεί περνώντας ακριβώς το Cape Town πήρα ένα τηλεγράφημα απ΄ τον πατέρα μου το μακαρίτη, ότι με καλούν, με φωνάζουν. Έπρεπε να παρουσιαστώ για φαντάρος. Κι έτσι σηκώθηκα στην Ολλανδία κι έφυγα κι ήρθα φαντάρος. Έκανα δύο χρόνια στρατιώτης και μετά δούλευε μετά κανονικά ήτανε όλη μου η ζωή ήτανε μέχρι που βγήκα σε σύνταξη παροδικά, γιατί δεν μπορείς να καθίσεις πολύ, πάρα πολύ στο καράβι μέσα. Τότε στις αρχές ήτανε υποχρεωτικά ένα χρόνο. Η σύμβαση ήτανε ένα χρόνο να καθίσεις. Εάν έφευγες ενωρίτερα από ένα χρόνο, ήσουν υποχρεωμένος να πληρώσεις τα εισιτήριά σου και του αντικαταστάτου σου. Δηλαδή, να ‘σουν εδώ κοντά εντάξει, αλλά να ‘σουν καμία Αυστραλία, να ΄σουνα καμία Αμερική, να 'σουνα καμία Ιαπωνία, έπρεπε να δουλεύεις το μισό χρόνο, για να κάνεις τα εισιτήρια. Κι έτσι αναγκαζόμασταν, εντάξει, οι καταστάσεις δεν ήταν τότε, όπως είναι σήμερα. Ήταν πιο δύσκολες. Εκεί τα πράγματα, ενώ στην αρχή που λέμε το πρώτο καράβι ήτανε εδώ κοντά και ήτανε πιο… Εκεί ζοριζόντουσαν τα πράγματα, ήτανε μακριά, ήσουνα αλλιώς τα πράγματα. Ήταν η ανάγκη να καθίσεις. Αλλά, βέβαια, δεν εσταμάτησες σε κάποιες περιπτώσεις που δεν μπορούσες να συνεχίσεις τη ζωή μέσα [00:30:00]εκεί, διότι δημιουργούνται διάφορες ιστορίες. Αναγκαζόσουν να πληρώσεις τα εισιτήρια σου και να φύγεις. Ήταν άλλες οι συνθήκες τότε, ήτανε δύσκολες οι συνθήκες μέσα της διαβίωσης. Ήταν πιο δύσκολες. Έπρεπε να ανέχεσαι πολλά πράγματα και ήταν και θέμα χαρακτήρος. Αν τα 'παιρνες λίγο πιο αυτό, ανεχόσουνα. Αν δεν… Τα σηκωνόσουν κι έφευγες πολλές φορές, πάρα πολλές φορές γινόντουσαν αυτά, διότι ήταν παλιά τα καράβια, δύσκολες καταστάσεις, οικονομίες, διάφορα, διάφορα πολλά. Οπότε ή έπρεπε να τα ανεχτείς ή έπρεπε να συνεχίσεις έτσι.

Άρα δηλαδή, αν σας ρωτούσα ποιο είναι το πιο δύσκολο για ένα ναυτικό θα ήταν ίσως η…

Ναι, εντάξει κοίτα να δεις. Δεν μπορώ νομίζω να μπορώ να σου δώσω το απόλυτο, διότι είναι και στην ιδιοσυγκρασία του ατόμου, αφενός. Αφετέρου… οικογενειακή κατάσταση έπαιζε μεγάλο ρόλο, διότι οι περισσότεροι, εγώ ήμουν ελεύθερος, ήταν αλλιώς. Αλλά ήταν άλλοι, οι οποίοι είχαν οικογένειες. Δημιουργούσαν διάφορες καταστάσεις. Περίμενες ,ας πούμε, τότε δεν είχαμε κινητά και δορυφόρους και... Περίμενες ένα γράμμα. Μ’ ένα γράμμα την έβγαζες. Τώρα, εξαρτάται το γράμμα που θα πήγαινες. Αν θα πήγαινες καμία Αφρική, τίποτα σε μέρη που αυτό ούτε γράμματα λάβαινες. Ποιος θα στα φέρει; Και χανόσουν απ’ το σπίτι. Το σπίτι εδώ είχανε ανάγκες. Πάντα σαν οικογένεια ανά πάσα στιγμή και ώρα δημιουργείται ένα πρόβλημα με παιδιά, γυναίκες μένανε πίσω. Διάφορες καταστάσεις. Εγώ ‘ντάξει αυτό το πρόβλημα, μόνο τους γονείς μου τότε που κι αυτό ήξερα ότι… ανησυχούσανε, αλλά οπωσδήποτε ήτανε μόνο οι γονείς σου. Δεν είχα πίσω οικογένεια να πω ότι… Αλλά είχανε… Επειδή και σαν ασυρματιστής, διότι μετά αρχίσανε και βάζανε τηλέφωνα στα καράβια και παίρναμε κάνα τηλέφωνο, γνώριζα τί ήμουνα παρών. Εγώ έκανα τα τηλέφωνα, τηλεφωνητής. Γνώριζα τις καταστάσεις όλες, τα άκουγα όλα εκεί. Βέβαια ήτανε εμπιστευτική η εργασία μας και το ΄χα αυτό. Δεν… Ποτέ δεν είχα, να κάτσω να πω τι είπανε στο τηλέφωνο ο ένας για τον… Άκουσα πάρα πολλά στην καριέρα μου και δυσάρεστα και ευχάριστα. Επόμενον είναι. Κι έτσι δηλαδή θέλω να σου πω η ζωή ήτανε δύσκολη, άλλος είχε χρέη, άλλος είχε πολλά, πολλά οικογενειακά, άλλος είχε… όλα τα συνηθισμένα προβλήματα, τα οποία δεν μπορούσες να τα λύσεις, όπως στη στεριά, γιατί έπρεπε τώρα αν θα έκανες κάνα τηλέφωνο. Εν τω μεταξύ, ήταν και πανάκριβα τα τηλέφωνα. Μια ακουγόσουνα, μια δεν ακουγόσουνα. Μετά άρχιζε μέσα στο καράβι να κάνεις σκέψεις ξέρεις… Οι σκέψεις συνήθως άμα είσαι έτσι, είναι αρνητικές. Δεν σκεύεσαι ποτέ θετικά κι έβλεπα ανθρώπους που πράγματι υποφέρανε και με εκλιπαρούσανε για ένα τηλέφωνο. Θυμάμαι μάλιστα ερχόντουσαν και με ένα μπουκάλι ουίσκι δήθεν να με δώσουνε, να με φιλοδωρήσουνε να κάμουν ένα τηλέφωνο που δεν ήθελα παρόλο που έτσουζα. Αλλά τα κάναμε μετά. Λέω: «Άσε να πιούμε μαζί κάτω». Πηγαίναμε στην καμπίνα το βράδυ, ξέρω ‘γω, κάποια ώρα που είχαμε κενό, ρεπό και τα πίναμε. Αλλά θέλω να σου πω πως είχανε τη νοσταλγία. Άλλος ήτανε έτσι, άλλος ήτανε αλλιώς, άλλος ήθελε να πάρει τη φιλενάδα του, φοβότανε μην τον απατεί η φιλενάδα. Σου λέει: «Πού είναι τώρα;». Έτυχε να πάρουμε τηλέφωνο και να μην απαντήσει το νούμερο που παίρναμε και σου λέει: «Τώρα που να ‘ναι, γιατί να λείπει;». Άντε να μάθει. Λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος μετά… Μετά του ΄φταιγε ο ένας, του ‘φταιγε ο άλλος. Η μοναξιά, αυτό είχε ένα πρόβλημα, ότι η μοναξιά… είσαι συνέχεια με έναν άνθρωπο μέρα-νύχτα, τρως μαζί. Σε όλα φταίει αυτός. Δεν ξέρεις, δεν έχεις άλλο να ξεσπάσεις. Δηλαδή τα νεύρα σου, ότι αυτό το μεταδίδεις στον άλλονε. Κι εδώ που τα λέμε… Είχα αντιληφθεί ότι όλοι ξεσπάγαμε στον φουκαρά το μάγειρα ότι… Κι ήταν πάντα καλοί οι μάγειροι. Αλλά μας έφταιγε το φαγητό. Δεν ξέραμε τι να μας φταίει και πάντα υπήρχαν τσακωμοί με τον μάγειρα. Δεν έφταιγε ο άνθρωπος τίποτα. Βέβαια απλώς ήτανε η ζωή. Ενώ τώρα παρακολουθώ εδώ, έχουνε και κινητά έχουνε και δορυφόρους έχουνε. Δηλαδή, η επικοινωνία είναι 1-0. Τότε, ήτανε μεγάλο πρόβλημα. Ήταν κι από τα βασικότερα μάλιστα. Το βασικότερο, η επικοινωνία με το σπίτι σου. Δηλαδή αν σου έστελνε λεφτά, γιατί τότε τα στέλνανε όλα με γράμμα. Τα στέλνανε σε εταιρείες. Άλλη εταιρεία τα στελνε, άλλη δεν τα στελνε. Δεν είχε online τότε και δηλαδή, για να μάθει αν τα λεφτά του πήγανε στην οικογένειά του έπρεπε να… Ήτανε δύσκολα… Να στέλνουν τηλεγραφήματα από το σπίτι, ξέρω ‘γω «έλαβα» ή «Χρόνια πολλά». Εν των μεταξύ, να είμαστε σε μέρη που να μην μπορεί ο ασύρματος να δουλέψει να μην έχεις επαφή, γιατί η επαφή είναι λιγάκι δύσκολη. Ειδικά τότε εκείνα τα χρόνια παρόλο που είχε λίγη κίνηση, ήτανε μικρά τα μηχανήματα, δεν υπήρχε τότε κι ήτανε δύσκολο, διότι η επαφή με τον ασύρματο έπαιζε μεγάλο ρόλο η ώρα. Διότι όταν… Εμείς δουλεύαμε με την Αθήνα, το «Αθήνα Ράδιο», διότι άμα δούλευες με άλλο σταθμό, δεν μπορούσαμε, γιατί τώρα από δω αν ήθελε η μάνα μου απ΄ τα Κύθηρα να στείλει να της πω: «Μάνα μου, στείλε μου μέσω Ολλανδίας», ας πούμε, δεν μπορούσε. Πώς θα το στείλει; Άσε που ήτανε πανάκριβο αν πήγαινες στον ΟΤΕ κι αυτά, μπορούσε να… Αλλά ήτανε πανάκριβα. Λοιπόν, αναγκαζόμασταν μέσω «Αθήνα» που ήταν φθηνό, αλλά όταν εδώ είχε μεσημέρι, σ’ ένα άλλο σημείο του ήτανε νύχτα. Άλλοτε ήτανε ξημέρωμα, λοιπόν είχαμε διαφορετικές ώρες και ήτανε λίγο η επικοινωνία δύσκολη. Αυτό ήτανε το μεγαλύτερο μας πρόβλημα εμάς στις επικοινωνίες. Ε, μετά σίγα σίγα, μεγάλωσαν τους σταθμούς μας και είχαμε πιο καλούς σταθμούς. Είχε πολλή δουλειά, όμως, βέβαια μετά. Μετά είχε πολλή δουλειά. Τότε ήτανε… Πότε… Εκεί το ’80, το ‘90. Εκεί έβραζε. Έβγαινες τώρα για τηλέφωνα κι είχε, ερχόντουσαν δέκα άτομα, δεκαπέντε άτομα να κάμουνε τηλέφωνο. Είχε πολύ γιατί πριν από σένα, διότι όταν άνοιγε να δώσεις σειρές στους σταθμούς, έδινες σειρές σε αυτόν που άκουγε πιο καλά που ήτανε πιο κοντά. Αν έπαιρνε ένας απ’ την Μαύρη Θάλασσα, έπαιρνε αμέσως. Ένας που ήτανε στην Ερυθρά έπαιρνε δεύτερος. Ο άλλος στον Ινδικό έπαιρνε τρίτος, στον Ατλαντικό τέταρτος. Κάτω στην Σιγκαπούρη ήτανε… ήτανε βράδυ κι έπαιρνες πιο αργά. Λοιπόν, ο καθένας από δέκα τηλέφωνα να ‘χε το μίνιμουμ, ήτανε τρία λεπτά, το μίνιμουμ. Λοιπόν, μισή ώρα ήθελε το κάθε καράβι, αν είχες δέκα σειρές, έπρεπε να περιμένεις τρεις ώρες. Εν τω μεταξύ, πλακώνανε άλλες δουλειές και υπήρχε ένα άγχος εις τη δουλειά, αλλά εντάξει έβγαινες και με λίγη υπομονή. Είχαμε φορτωθεί υπομονή, το επάγγελμα ήταν υπομονετικό. Και εντάξει βγήκαμε, ανταπεξέλθαμε. Αυτά είχε σαν επάγγελμα. Εκτός βέβαια την ασφάλεια του καραβιού, τα SOS, τα τέτοια που είχαμε τακτικά, γιατί συνέχεια άμα είσαι στον ασύρματο, τότε ακούγαμε. Παντού υπήρχανε και ναυάγια και τρέχαμε. Κι εμείς εδώσαμε. Κι εγώ έδωσα SOS. Έδωσα δυο φορές. Αλλά τη μια δεν ήταν. Δυο φορές είχα δώσει. Αυτή ήτανε η ζωή μας. Ήτανε δύσκολη. Δύσκολη, αλλά και ωραία. Και ωραία. Με τα σημερινά δεδομένα, αν μου ξανάλεγες σήμερα, θα ξαναπήγαινα να ’ μαι ειλικρινής, παρόλο που ήτανε δύσκολα. Αλλά εντάξει το ΄χα πάρει από θετικής πλευράς. Δηλαδή, θα πήγαινα… θα πήγαινα πάλι. Θα πήγαινα, αλλά βέβαια, θα ‘θελα να ‘μουνα πάλι ασυρματιστής, όχι να πάω υποπλοίαρχος ή… Μου άρεσε, γιατί είχαμε την επικοινωνία, κατάλαβες; Ήτανε… Είχες επαφή, ερχόμαστε σε επαφή, μιλάγαμε με άλλα καράβια. Μετά, είχαμε μια επαφή, να πάρομε το Προπό, να κοιτάξομε τότε, να δώσουμε στον κόσμο κάτω, να τους γράψομε τα νέα. Ήσουνα σε πιο… Δηλαδή, ήσουνα πιο κοντά από τους άλλους. Παρόλο που δεν έβλεπες κανέναν, ήσουνα ενήμερος. Παίρναμε ειδήσεις κάθε μέρα, τις μαγνητοφωνούσαμε, τις γράφαμε εκεί με μαγνητόφωνα και τα βάζαμε εκεί και τα διάβαζε ο κόσμος. Ό,τι μπορούσαμε κάναμε, για να μπορέσουμε, να περνάει και η ώρα μας και να ημερεύει ο κόσμος. Γιατί και με συνέχεια δουλειά, γιατί δεν έχει εκεί όπως είναι τώρα που πάμε στο Πειραιά στο συνεργείο. Εκεί ήτανε όλα, περνούσανε απ΄ τα χέρια αυτών που ταξιδεύανε. Γιατί εκεί δεν έχει άστο αύριο και τέρμα. Εκεί ή το φτιάχνεις ή πνίγεσαι. Σε κυνηγάει ο άλλος από πίσω… Είναι ο πνιγμένος από πίσω… Δεν σε αφήνει βήμα. Δεν έχει να πει: «Άσ' το μωρέ αύριο, σήμερα βαριέμαι». Έκαμε τσικ… Αν δεν… Αν δεν σταματήσει το τσικ, είσαι χαμένος. Ο κόσμος κουραζότανε. Ειδικά οι μηχανές που ήταν παλιά καράβια. Τρέχανε οι μηχανικοί μέρα νύχτα, τρέχανε κουρασμένοι. Βάρδιες. Λοιπόν, εμείς απέξω… Εγώ σαν [00:40:00]ασυρματιστής, δηλαδή, προσπαθούσα πάντα όσο μπορούσα να είμαι πιο… Να τους έχω έτσι ένα, να ακούσουνε ένα νέο. Με ρωτάγανε, διότι εμάς το όνομα στο καράβι… Ούτε το όνομά σου, σου προσφέρουνε, προφέρουνε, ούτε τίποτα. Προφέρουνε… Ο ασυρματιστής ήτανε ο μαρκόνης. Ο μαρκόνης ήταν ο πρώτος που έβγαλε τον ασύρματο και του είχε καθιερωθεί ο μαρκόνης. Δηλαδή, όπως λέγαμε, ας πούμε, τον Γιώργο που ήτανε πλοίαρχος, καπετάν- Γιώργης, ο καπετάν- Γιάννης, ο καπετάν- Κώστας, ο μαστρο- Γιώργης ή μηχανικούς μαστόρους. Δεν είχε το όνομα κύριε πλοίαρχε ή, ξέρω ‘γω, πλοίαρχε ή μηχανικέ. Με το όνομά του, ο καπετάνιος ήταν ο καπετάν τάδε, ο καπετάν - Γιώργος, ο καπετάν- Γιάννης και ο μηχανικός ήτανε ο μαστρο-Γιάννης, ο μαστρο-Γιώργης, ο μαστρο-Θόδωρας. Και ο ασυρματιστής ήτανε ο μαρκόνης. Αυτό ήτανε το όνομα του ασυρματιστού σε όλα τα καράβια. Όλοι μαρκόνια. Άλλοι σε λέγανε μαρκόνη, άλλοι κύριε μαρκόνη. Αλλά ο μαρκόνης ήτανε. Μάλιστα.

Αναφερθήκατε πριν σε δύο SOS. Άρα, μιλάμε για δυο στιγμές κινδύνου. Θέλετε -

Ναι-

Να μου το αναπτύξετε;

Ναι, ναι, ναι. Το ένα ήτανε… Δεν θυμάμαι χρονολογία, ούτε και τα δυο δεν θυμάμαι. Αλλά το ένα ήτανε ένα τάνκερ, το οποίο είχαμε φορτώσει πετρέλαιο απ΄ την Ολλανδία και πηγαίναμε για το Boston στην Αμερική. Ήτανε Φλεβάρης μήνας και πέσαμε στον Ατλαντικό μέσα σε μεγάλο κακοκαιρία. Πηγαίναμε φεύγοντας εδώ από Αγγλία. Άρχισε η φουρτούνα, αλλά εκεί στις Αζόρες ζοριστήκαμε πολύ. Είχε μεγάλη και πάθαμε μια αβαρία εκεί. Έγινε… Χάσαμε ένα κομμάτι απ΄ το καράβι, άνοιξε το καράβι. Μάλιστα, το έχω και μέσα… Στο… Εδώ και στον υπολογιστή το έχω και φωτογραφία κάπου, αλλά δεν ξέρω... Δεν θυμάμαι που την έχω. Και γέμισε το καράβι νερό. Φωνάξαμε βοήθεια. Μετά προχωρήσαμε, όπως ήμαστε έτσι, αλλά ήρθαν μετά οι «Coast Guard» της Αμερικής. Ήρθανε με μεγάλα σκάφη με ελικόπτερα και μας πήρανε συνοδεία και μας πήγανε κοντά στην Αμερική… Δεν μπήκαμε μέσα δεν μας βάλανε, γιατί είχε διαρροές πετρέλαια και ήταν και το βαπόρι σε κακή κατάσταση. Και από εκεί μας βγάλανε έξω. Καθίσαμε ένα μήνα εκεί. Ένα μήνα καθίσαμε, διότι είχε δικαστήρια. Κάνανε δικαστήρια η Αμερική στο καράβι, διότι είχε ρύπανση στη θάλασσα και μεσολαβήσανε οι ασφάλειες. Αποτέλεσμα, εβγήκε το καράβι τελείως. Οι ασφάλειες το είδαν ότι δεν ξαναφτιάχνεται κι έτσι από κει κάτσαμε ενάμιση μήνα, δεν θυμάμαι και σηκωθήκαμε και φύγαμε. Γυρίσαμε πίσω. Αυτό ήταν. Το άλλο ήτανε ένα που είχαμε εδώ στην Ελλάδα. Είχα πάει σε ένα επιβατηγό- οχηματαγωγό. Ήτανε πότε ήτανε αυτό… Δεν θυμάμαι πάλι… Και κάναμε... Το «Νήσος Ρόδος», έτσι λεγόταν το καράβι. Ήτανε της εταιρείας «Σταθάκη». Εκάναμε… Πειραιά- Λέρο- Κάλυμνο- Κω- Ρόδο. Αυτό το δρομολόγιο κάναμε. Και σε ένα ταξίδι που είχαμε φύγει από την Κω, απ’ τη Ρόδο, ας πούμε, ερχόμαστε για Πειραιά. Όταν φύγαμε απ' την Κάλυμνο, έξω από την Κάλυμνο υπάρχουν κάτι νησάκια τα Λέβιθα. Εκεί, έξω απ΄ τα Λέβιθα, επήρε φωτιά το καράβι. Κάτι έγινε στη μηχανή, πήρε φωτιά, κάηκε όλο το καράβι, όλο. Ήρθανε άλλα και πήρανε τους επιβάτες, πήραν και μας. Το καράβι μετά το πήρανε την άλλη μέρα ρυμουλκά και το πήγανε κάτω στο Σούνιο κάπου το καθίσανε. Αλλά ήταν όλο καμένο. Ευτυχώς, δεν είχαμε κανένα κρούσμα γιατί... Ήρθανε εγκαίρως. Είχαν έρθει κάτι άλλα πάλι της ακτοπλοΐας, κάτι καράβια και προλάβαμε και βγήκε ο κόσμος όλος χωρίς να… Βέβαια αυτοκίνητα και αυτά καήκανε όλα, όλα, όλα. Δεν έμεινε τίποτα. Κάηκε όλο το καράβι. Έγινε στάχτη. Και την εβγάλαμε καθαρή κι αυτή τη φορά. Ναι… Ήτανε ζόρικα τότε, γιατί ήτανε… Είχε φωτιά… Ήτανε δύσκολη η κατάσταση. Αλλά ευτυχώς, εξελίχθηκε ωραία, ας πούμε. Αυτό ήτανε. 

Εσείς τότε τι κάνατε; Πώς αντιδράσατε, όταν είδατε ότι υπάρχει πρόβλημα, πιάνει φωτιά…

Ναι… Εμείς βλέπαμε τη φωτιά. Βλέπαμε ότι από κάτω είχαμε επικοινωνία ότι… με τον πλοίαρχο, γιατί εγώ ο ασυρματιστής πάντα συνεργάζεται με τον πλοίαρχο. Δεν έχει άλλο συνεργάτη. Είναι ο κολλητός να το πούμε σήμερο στη διάλεκτο τη σημερινή, ο κολλητάρι του καπετάνιου και ο ασυρματιστής. Διότι, ό, τι, ό, τι και να 'ρθει στο καράβι μέσα, ερχόντουσαν προς τον ασυρματιστή. Έπρεπε να τα δώσεις και εμπιστευτικά που ΄ρχοντουσαν εκεί, όλα. Μόνο ο ασυρματιστής τα ‘ξερε. Και ήμαστε σε μία άμεση επαφή με τον πλοίαρχο. Και περιμέναμε την εξέλιξη. Οπότε, σε κάποια στιγμή ήταν ο καπετάν Γιώργης -Θεός σχωρέσ’ τον, έχει πεθάνει - λέει: «Δώσ' το το SOS». Οπότε, εκείνη τη στιγμή, έρχεσαι περισσότερο στην επαφή με… Γιατί περιμένεις να δεις ποιος θα σου απαντήσει. Και δεν σκέπτεσαι. Εδώ έγινε όλη η διακομιδή. Ήρθε καράβι μετά. Ήρθε, μίλησε. Ήρθε το πρώτο καράβι που μας απάντησε. Του δώσαμε το στίγμα μας. Ήρθε μετά από κάμποση ώρα. Ήταν, δεν ήταν πολύ μακριά. Ήτανε το, τέλος πάντων, γνωστοί οι συνάδελφοι, γιατί γνωριζόμαστε της ακτοπλοΐας… Κι αυτός. Ήρθε δίπλα, έπεσε όλος ο κόσμος. Μετά, έτσι, από το ένα καράβι μπήκε στο άλλο χωρίς βάρκες, χωρίς τίποτα. Ερχόταν… Ήταν στο ίδιο ύψος κι είχε πρόσβαση άνετη. Βέβαια, μόνο τους πιάνανε να περάσουν τα κάγκελα από το ένα καράβι. Βοηθούσαν, γιατί είχε και μεγάλους, ηλικιωμένους και τους βάλαμε, παιδιά... Εμείς εμείναμε τελευταίοι εγώ με τον πλοίαρχο. Ήταν κι άλλος ένας ασυρματιστής, ο οποίος έχει πεθάνει κι αυτός, και φύγαμε τελευταίοι. Το καράβι καιγότανε. Ήρθε, είχε έρθει κι ένα του Πολεμικού Ναυτικού με κάτι πυροσβέστες μέσα. Κατεβήκανε, δεν μπορέσανε να κάνουνε τίποτα κι αυτοί κι έτσι εγκαταλείψαμε, φύγαμε και ήρθανε ρυμουλκά μετά και το πήρανε το καράβι. Έσβησε, όταν έλιωσε πλέον όλο. Βούλησε μέσα έτσι. Καήκανε όλα τα αυτοκίνητα, νταλίκες μέσα επιβατηγά όλα όλα καήκαν. Κι έτσι, εντάξει αυτό ήτανε. Δεν… Δεν… Δεν μπορώ να πω ότι είδαμε άμεσο κίνδυνο… Ότι τον ενιώσαμε. Βέβαια, ο επιβάτης που δεν ήξερε, ο επιβάτης που δεν ήτανε ενημερωμένος, φωτιά βλέπεις, αλλά δεν ξέρεις έτσι την εξέλιξη της φωτιάς- ίσως ταράχτηκε περισσότερο. Εν τω μεταξύ, σαν ασύρματος δεν μπορούσαμε να βγούμε, ξέρεις ήμαστε συνέχεια στον ασύρματο, μέχρι που να… Εν τω μεταξύ, φύγαμε και δουλεύανε οι ηλεκτρικές μηχανές κι ‘χε φως, ευτυχώς. Και δουλεύαμε μέχρι που φύγαμε. Το αφήσαμε αναμμένο το καράβι. Δούλευαν, αναμμένο και μετά έσβησε. Βέβαια, καήκαν όλα. Καήκαν οι ηλεκτρικές κι έσβησε. Αλλά είχαμε φύγει όλοι. Ο κόσμος… Μετά μπήκε στο άλλο καράβι. Ήταν στεναχωρημένοι οι περισσότεροι... Είχανε τα αμάξια τους. Ειδικά θυμάμαι ένα-δυο νταλικέρηδες είχανε οι φουκαράδες γραμμάτια στις νταλίκες, καινούργιες τότε ήτανε… Και κλαίγανε, γιατί χρωστάγανε και κάηκε, καήκανε όλα. Τώρα τι ασφάλειες δεν ξέρω κατά πόσον τα είχανε ασφαλισμένα, δεν τα ‘χανε, δεν ξέρω, δεν ξέρω τι ‘καναν οι άνθρωποι. Ήταν κι αυτό μία από τις εμπειρίες κι αυτό.

Άρα, εσείς δε φοβηθήκατε ιδιαίτερα…

Ναι… Όχι… Δεν μπορώ να πω ότι φοβήθηκα διότι… Φωτιά είναι, γιατί η φωτιά δεν μπορείς να την ελέγξεις εύκολα. Δεν ξέρεις ανά πάσα στιγμή και ώρα. Αλλά έβλεπα ότι, εντάξει, έβλεπα και τον καπετάνιο που ήτανε… Ήμασταν εκεί συνέχεια. Εν τω μεταξύ, όταν είδα ότι έρχεται, ότι ήρθε και το άλλο καράβι ήτανε ο Αριστείδης, συνάδελφος, ένας Αριστείδης ότι έρχεται… Λέει: «Ερχόμαστε». Εντάξει, ήξερα ότι είναι κοντά. Δεν είναι, όπως ο άλλος, που δεν ήξερε τι γίνεται. Εμείς ξέραμε σαν ασύρματος ότι ο άλλος είναι σε δέκα λεπτά έρχεται. Αυτό είναι… Σου δίνει άλλη ψυχική διάθεση. Δεν είσαι σαν τον επιβάτη που δεν… Δεν ξέρει ότι, αν έρχεται ένα καράβι. Το είδε, όταν ήρθε δίπλα, ενώ εμείς ξέραμε ότι έρχεται, ότι σε μία ώρα θυμάμαι είχε έρθει. Να μου πεις εκείνη την ώρα τι γίνεται. Εντάξει. Πήγε, ως που να έρθει βγήκε πάντως όλος ο κόσμος. Θυμάμαι, δεν είχαμε κανένα, τίποτα, τίποτα. Ούτε ένας. Ένας είχε μείνει μέσα. Ένας Γερμανός, μεθυσμένος. Ούτε πήρε χαμπάρι τίποτα. Την άλλη μέρα σκοτάδι, γιατί έσβησε το καράβι μετά. Ούτε ξέρει κανένας. Από ένα φινιστρίνι βγήκε τελικά. Είδε ότι… Έσπασε ένα φινιστρίνι. Βρήκε ένα σωλήνα εκεί πυροσβεστικής φωλιάς, το ακροφύσιο εκείνο, το ακροσωλήνιο. Κι έσπασε το φινιστρίνι και εκρεμάστηκε από κει με ένα σχοινί γιατί γύρω γύρω το καράβι είχε έτσι μία σαν κουπαστή, ένα… Κι έπεσε εκεί και κάθισε και τον είδε κάποιος και τον… Ούτε πήρε χαμπάρι τίποτε. Ούτε θυμόταν τίποτα. Όλη νύχτα μας το λέγανε και ούτε εγώ τον είδα, γιατί εμείς… Τον επιάσανε μετά το λιμενικό σώμα μου φαίνεται. Τον είδε εκεί απέξω, κρεμασμένο, αλλά ούτε ήξερε τι… [00:50:00]Κατάλαβε λέει το πρωί ότι κάτι συμβαίνει, αλλά δεν… Ήτανε νταβλός. Ναι, ούτε πήρε χαμπάρι τίποτα. Αυτό ήτανε το μόνο. Αλλά δεν έπαθε τίποτα. Όλοι οι άλλοι βγήκαμε όλοι… Μια μόνο απώλειες στην περιουσία. Τα αυτοκίνητά τους όλα καήκανε. Αυτό ήτανε το όλο το… Το πρόβλημα. Μάλιστα.

Για εκείνο το πρώτο συμβάν-

Ναι-

Το πρώτο SOS θέλετε να μου το αναπτύξετε περισσότερο με περισσότερες λεπτομέρειες;

Ναι, είχαμε αυτό… Όταν φύγαμε, φορτώσαμε και φύγαμε για την Ολλανδία θυμάμαι… Όταν περάσαμε το English Channel και βγήκαμε στην άκρη, δω κάτω στο Land’s End και στην Αγγλία από κάτω, είχε είχε πιάσει, γιατί Φεβρουάρης ο Ατλαντικός είναι φωτιά σκέτη. Φωτιά. Κάνει πολύ θάλασσα, χοντρές θάλασσες. Εν τω μεταξύ, είναι όλες έρχονται από δυτικά προς ανατολάς, συνήθως. Ένα ογδόντα τα εκατό - ενενήντα είναι από δυτικά προς εδώ, αλλά από εννιά και πάνω. Εννιά μποφόρ και θάλασσες, όχι θάλασσες που βλέπουμε εδώ, χοντρή θάλασσα. Ο ωκεανός, ο Ατλαντικός είναι πολύ δύσκολος ωκεανός. Λοιπόν, είχε αρχίσει η θάλασσα και είδαμε ότι παρουσίασε κάποια φάση, μία διαρροή επάνω απ΄ τη… Κάτι καπάκια που είχε πάνω στο κατάστρωμα που βάζουν κάτι μηχανήματα για να πλύνουν τα αμπάρια τότε. Ότι είχαμε κάτι διαρροές. Γιατί βλέπεις, όταν βγαίνει το πετρέλαιο κάνει λάδια έτσι. Παρόλη, γιατί έμπαινε η θάλασσα μέσα… Ναι… Λες και δεν υπήρχε καράβι, είχε πολύ θάλασσα. Αλλά αυτό δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Προχωράς. Προχωρήσαμε, προχωρήσαμε, αλλά είχε πολύ θάλασσα. Εκεί στις Αζόρες, μεγάλο ζόρι. Πάντα κάνει εκεί θάλασσες. Εκεί ζοριστήκαμε. Λοιπόν, σε κάποια φάση πήραμε είδηση ότι έχει φύγει μια λαμαρίνα από αριστερά. Όπως το καράβι έκανε άγερνε έτσι δεξιά, έβλεπες από εδώ μία λαμαρίνα κι είχε γυρίσει πίσω. Αυτή μεγάλωσε μετά, έφυγε κι άλλη δίπλα, έφυγε όλο το πετρέλαιο. Γέμισε μέσα, έμπαινε η θάλασσα μετά. Έκανε μία… Όσο είναι - πώς να σου πω - ένα, ένα ρήγμα δέκα επί δύο, επί δύο οπωσδήποτε… Ένα πελώριο. Έφυγε, το μισό καράβι έφυγε. Γέμισε αυτό θάλασσα. Μετά, το καράβι έπεσε έτσι με την πλώρη που λέμε. Είχε γείρει κιόλας. Και συνεχίζαμε έτσι. Εκεί πλέον είδαμε ότι υπήρχε κάτι, ας πούμε. Κι εκεί ειδοποιήσαμε την «Coast Guard». Είχαμε. Προχωρήσαμε. Ήρθαν τα μεγάλα της «Coast Guard» με ελικόπτερα. Μας πήρανε συνοδεία μία μέρα και μετά επήγαν και μας ρίξανε έξω απ’ το Boston. Δεν θυμάμαι που… Όχι… Κάπου αλλού πηγαίναμε, πιο βόρεια απ’ το Boston, πηγαίναμε. Και μας πήγανε έξω απ’ το Boston και ρίξαμε την άγκυρα έξω απ’ το… Διότι φοβόντουσαν αν και είχε λίγη διαρροή, γιατί είχε φύγει όλο το πετρέλαιο είχε φύγει είχε πάει στον ωκεανό, ας πούμε. Αλλά επειδή φοβόντουσαν μη βουλιάξει το καράβι, το αφήσανε ανοιχτά. Και είμαστε εκεί μερικές μέρες. Μετά μας πήγανε έξω θυμάμαι εκεί στο Boston. Αλλά μείναμε ένα μήνα, ένα και για τα δικαστήρια. Εκεί… Πολύ θάλασσα, πολύ θάλασσα, αλλά ξέρεις άμα έχει πολύ θάλασσα, επικρατεί βουβαμάρα, δεν μιλάει κανένας. Όλοι βουβοί είμαστε εκεί μέσα. Το θυμάμαι ας πούμε. Τι να κοιμηθείς; Εκεί όλοι στους καναπέδες κοιμόμαστε με τα σωσίβια δίπλα. Τι σωσίβια εδώ που τα λέμε... Ούτε θάλασσα. Έπεφτες στη θάλασσα δεν δεν… Ούτε… Ούτε κατά διάνοια να σωνόσουνα. Αλλά εντάξει. Δύσκολα, ήτανε δύσκολες ώρες, αυτοί ήτανε δύσκολες, κάτι βραδιές ήτανε… Γιατί την ημέρα είναι μέρα, αλλά το βράδυ που σκοτείνιαζε κι έβραζε ο κόσμος, ήτανε μία πολύ δύσκολη φουρτούνα. Μάλιστα, είχαμε ένα καπετάνιο που θα ‘χει πεθάνει… Πολλά χρόνια τότε, ήτανε και μεγάλος. Κάλυμνο, από την Κάλυμνο η καταγωγή του. Κάπου στην Αυστραλία γεννημένος αυτός. Σταυροκοπιότανε συνέχεια και θυμάμαι κι ότι έλεγε… Ήτανε μεγάλος σε ηλικία… Τέτοιο πράμα δεν το ‘χε ξανασυναντήσει. Κατάλαβες; Δεν το ‘χε… Τέτοια θάλασσα ήταν πολύ δυνατή θάλασσα. Μάλιστα, είχα κρατήσει, αλλά μετά δεν ξέρω, τα ΄χω χάσει τώρα τόσα χρόνια, τα τηλεγραφήματα που στέλναμε στην εταιρεία. Στην αρχή… Μας είπανε προχωρήσετε όπως είμαστε, για να μη θεωρηθεί αβαρία τελείως, ας πούμε. Τώρα εκεί τι να πω δεν ξέρω. Τι να κάμεις μες στον ωκεανό μπορείς να κάμεις και τίποτα; Αναγκαστικά, προχωρήσαμε λίγο, αλλά δεν επήγαινε. Μάλιστα, ήτανε… Τα καράβια ήτανε ένα παλιό εγγλέζικο καράβι. Ήτανε με τουρμπίνες. Τουρμπίνες ήτανε με ατμό. Όταν λέμε τουρμπίνες ήτανε με ατμό, δεν ήτανε ντίζελ μηχανές με τούτες. Δηλαδή παρήγαγε ατμό και με τον ατμό δούλευε η τουρμπίνα και γύριζε. Δεν ήτανε, όπως είναι οι σημερινές μηχανές. Λοιπόν, αλλά καίνε καζάνια. Για να δημιουργήσουνε ατμό έχει καζάνια, μεγάλα καζάνια. Κάνουνε μεγάλο πολύ ατμό, τα οποία αυτά κάνουνε με γλυκό νερό. Έχουμε γλυκό νερό, γιατί τα άλατα μέσα δημιουργούν με το βρασμό, δημιουργούνε άλατα και φράσουνε μέσα και δεν γίνεται καύσις. Αλλά το νερό, με την καθυστέρηση, γιατί δεν προχωρούσαμε καθόλου, είχε τόσο θάλασσα, κάψαμε όλο το νερό και αρχίσανε μέσα μετά και ρίχνανε το νερό που είχαμε για λάτρα εμείς. Εκόπηκε καταλαβαίνεις, άσε που δεν μπορούσες να κάνεις μπάνιο ούτε να σταθείς μπορούσες ούτε τίποτα. Ούτε νερό υπήρχε. Κόψανε το νερό. Δεν είχε καμία βρύση νερό, γιατί το ρίχνανε… Διότι αν θα ρίξεις θάλασσα, θα κρατήσει… Λίγες ώρες. Θα καούνε με το αλμυρό νερό. Είχαμε θυμάμαι, λοιπόν, χιονο… Ήτανε σου λέω 14-15 του Φλεβάρη. Δεν θυμάμαι και καλά. Πάντως είχε… Κι έχω φωτογραφίες κάπου το έχω… Είχε χιονοθύελλες και λιώναμε, λιώναμε χιόνι απ’ έξω που έπιανε απ΄ τη γέφυρα. Χιόνι, ήταν χιόνι κει πάνω. Και λιώναμε χιόνι, για να μαγειρέψει εκεί τίποτα ο μάγειρας. Του ποδιού φαγητά, βέβαια. Και να πιούμε ένα καφέ, να κάνουμε ένα τσάι. Ελιώναμε, δεν είχαμε νερό, γιατί το ρίξανε όλα στα καζάνια, για να κάνουνε ατμό, να μη μείνουμε τελείως. Ούτε φώτα και μετά σταματάνε και τα φώτα. Και κουτσά στραβά έτσι ήρθαν… Ήρθε και η «Coast Guard» με μεγάλα σκάφη, με ελικόπτερα. Κι έτσι, την περάσαμε πιο, μας εγλύκανε έτσι. Ηρεμήσαμε λίγο. Όταν τα έχεις δίπλα σου τα ελικόπτερα, μας άλλαξε όλη την ψυχοσύνθεση. Έτσι. Τότε… Μάλιστα. Το «Athenian Star». Έτσι λεγόταν το καράβι. Και το ‘χαμε… Πλάκα είναι το είχαμε πάρει όλοι απ’ την Αγγλία παραλαβή καινούργια. Όχι καινούργιο καράβι. Απ’ τους Εγγλέζους το 'χε αγοράσει τότε η εταιρεία. Και… Αυτό το πάθαμε μέσα σε εννιά-δέκα μήνες; Δηλαδή, όλοι που πήγαμε μέσα… Που παραλάβαμε το εγκαταλείψαμε και τελείως. Δεν πρόλαβαν να πάνε δεύτερο πλήρωμα. Έμεινε, έμεινε εκεί στο Boston, στα παλιοσίδερα. Εκεί στην Μασαχουσέτης. Ήτανε μεγάλη περιπέτεια. Ήτανε αυτό ήτανε πιο τρανταχτό γιατί… Όσο να ´ναι… Εκεί δεν μπορώ να πω ότι δεν εφοβηθήκαμε. Εφοβηθήκαμε εκεί. Εκεί φοβηθήκαμε πολύ, γιατί ήμαστε μέσα στο πουθενά και είχε πολύ θάλασσα. Δεν ήταν να πούμε μια ζημιά που, τέλος πάντων, άμα έχει μπονάτσα κάπως η θάλασσα να μην είναι… Μπορείς να κάμεις κάτι, ας πούμε. Κάνεις κάτι. Ενώ σ’ αυτή την περίπτωση, δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Είχε πολύ θάλασσα. Και κράτησε πολλές μέρες. Αυτό ήταν, το ότι είχε κρατήσει πολλές μέρες. Διότι ο καιρός συνήθως τρέχει ο καιρός. Πας εσύ εδώ, πας ανά δυτικά. Ο καιρός έρχεται ανατολικά. Και η ταχύτητα της κακοκαιρίας προστίθεται στην ταχύτητα του καραβιού. Δηλαδή, αν εσύ πας... Πηγαίναμε τότε με δέκα μίλια εμείς και ταξιδεύει ο η κακοκαιρία, γιατί η κακοκαιρία ταξιδεύει. Το βαρομετρικό χαμηλό που λέμε εδώ που ακούμε, τρέχει κι αυτό με μια ταχύτητα. Άμα είναι αντίθετες οι πορείες, προστίθενται. Δηλαδή πάει με είκοσι μίλια, απομακρυνόμαστε. Λες πόσο θα κρατήσει; Μία μέρα; Ξέρω ‘γω. Θα σου αφήσει την αποθαλασσία, αλλά δε θα ΄χεις κείνο το κακό. Αλλά αυτό κράτησε πολύ, ρε παιδί μου. Είχε κρατήσει πολύ. Μας ετάραξε. Μας άλλαξε τα τα φώτα που λέμε. Αυτή η κακοκαιρία. Και πάθαμε και τη ζημιά, βέβαια. Έπαθε, αφού αναγκάστηκε το βαπόρι έσκασε. Τώρα γιατί, πώς… Πώς έγινε έτσι… Υπήρχε κάνα σημείο ευαίσθητο να το πούμε; Είχε καμία λαμαρίνα πρόβλημα… Άντε να βρεις τώρα. Ούτε το ΄ψαξε κανένας. Έφυγε όλο ένα κομμάτι τόσα μέτρα. Και ήταν όλο κάτω, δεν ήτανε πάνω απ’ τη θάλασσα. Ήταν μες στη θάλασσα. Κι έτσι… Αλλά εντάξει, την εβγάλαμε καθαρή. Σωθήκαμε. Αυτή ήτανε… Το «Athenian Star». Ένα ωραίο βαποράκι. Και [01:00:00]περνούσαμε και καλά περνούσαμε. Πολύ ωραία περνούσαμε, αλλά ατύχησε. Τι να κάνουμε; Αυτό

Σε περίπτωση αρρώστιας, πώς το αντιμετωπίσατε;

Ναι, κι αυτό ήταν άλλη περίπτωση και αυτή. Είχε… Πολλές φορές μας έτυχε. Έτυχε… Μία φορά, ένας με κολικό, με πέτρα. Ναι… Εντάξει έχομε, είχαμε μέσω ασυρμάτου υπήρχανε σταθμοί -τα medico που λέγαμε τότε- και μπορούσες να σου δώσουνε ιατρικές οδηγίες. Αλλά, ευτυχώς, εμάς σ’ αυτήν τη περίπτωση ευτυχώς, την έκανε την πέτρα μετά από κάτι -δεν θυμάμαι πόσες- ώρες την έκανε, κι έτσι συνήλθε ο άνθρωπος. Ένας άλλος έπαθε μία φορά μηχανικός εις τη… Στον τόρνο δούλευε κάτι και πήγε ένα ρίνισμα μικρό μες στο μάτι του. Αυτός ο άνθρωπος εδεινοπάθησε, διότι δεν μπορέσαμε να κάνουμε τίποτα. Και υπέφερε μέχρι που το… Εκεί με κολλύρια, με κορτιζόνες και με ενέσεις του πηγαίναμε τον εβγάλαμε μετά -δεν δεν θυμάμαι πόσες μέρες ήτανε μες στο καράβι. Έτσι υπέφερε. Κι άλλες έχομε… Εντάξει εγώ δεν έζησα τέτοιο. Αλλά… Ξέρω από ένα καπετάνιο είχε μέχρι αυτοκτονίες. Εβρήκανε άνθρωπο κρεμασμένο. Τώρα για ποιο λόγο… Και μάλιστα μου λέγε. Αυτό δεν το έζησα εγώ, ο καπετάνιος μου το ‘λεγε, ένας γέρος. Τον εβρήκανε και μάλιστα τότε τον εβάλανε στο ψυγείο που βάζουν τα κρέατα. Μέσα στο… Πού να τον εβάλουνε; Τότε δεν τον πετάγανε στη θάλασσα. Και τον βάλανε μαζί με τα κρέατα που είχανε. Μέσα στο θάλαμο των κρεάτων τον εκρεμάσανε κι αυτόν, στο τσιγκέλι. Είχε κρεμαστεί, βέβαια, μόνος του. Ναι, έχομε ατυχήματα. Πολλά ατυχήματα, πολλά συμβαίνουνε μέσα, αλλά… ξέρεις. Όλοι έχουμε κάνει και μια… Τότε πηγαίναμε και παίρναμε ορισμένες… Πηγαίναμε στα νοσοκομεία σαν μαθητές του Ασπροπύργου. Πηγαίναμε στα νοσοκομεία και… Παίρνανε ειδικά οι πλοίαρχοι που πηγαίνανε για πλοίαρχοι, έπρεπε να πάρουν πρώτες βοήθειες, για να πάρουν κάτι ιατρικά. Και όσο να ‘ναι υπήρχε, είχε βιβλία μέσα. Αλλά παίρναμε και οδηγίες μέσω ασυρμάτου. Σε κάτι μας δίνανε οδηγίες να του δώσουμε φάρμακο, κάνα φάρμακο. Από κει παίρναμε. Αλλά στα ατυχήματα, εντάξει. Εκεί, ο υποπλοίαρχος κάνει το γιατρό… Σε ατυχήματα διάφορα που δεν ήταν εντάξει… Κατάγματα και τέτοια… Τα βολεύανε. Αρρώστιες επαίρναμε απ’ έξω οδηγίες. Ναι… Και σου λέω αυτά τα δύο είχαμε πιο σοβαρά. Αυτό με τον κολικό έναν κι έναν με το ρίνισμα που είχε. Πονούσε αυτός συνέχεια, γιατί ήταν μες στο μάτι το σίδερο, το κομματάκι. Και ο άλλος με τον κολικό. Αλλά, ευτυχώς, την έκανε σε κάποια φάση και ηρέμησε μετά. Είχαμε κάποιον άλλο, μας έτυχε σε άλλο καράβι ένας φίλος ήταν και… Ήταν και ναύκληρος. Ήταν καλό παιδί. Και πίναμε και μαζί κουτσοπίναμε μπυρίτσες. Έπαθε γαστρορραγία, μας έπαθε γαστρορραγία. Αλλά εντάξει. Ήμαστε κοντά στη Σουηδία. Τον εβγάλαμε. Μόνο που μας τον διώξανε, δεν το κρατούσανε. Η Σουηδία δεν τον άφηνε μέσα. Κι έτσι… Ναι… Καριώτης. Καλή του ώρα ο Γιώργης. Μάλιστα. Αυτά είχαμε. Δεν είχαμε, το θέμα ήτανε να μη βρισκόσουνα εκεί προς Ειρηνικό, στη μέση του Ειρηνικού, γιατί εκεί δεν είχες τίποτα. Μακριά από δω, μακριά από κει. Διότι σε ένα σημείο τότε δεν ΄ρχόταν ούτε ελικόπτερο. Δεν είχε καύσιμα να γυρίσει ήταν μακριά. Εκεί ήταν να μη σου συμβεί τίποτα. Αλλά εντάξει, δόξα τω Θεώ. Εν τω μεταξύ την εποχή εκείνη, υπήρχε μεγάλος ρώσικος στόλος. Η Ρωσία είχε μεγάλο στόλο, πολλά εμπορικά. Εν τω μεταξύ σε όλα τα καράβια είχε γιατρό. Οι Ρώσοι είχανε σε όλα τα καράβια. Σε όλα τα είχανε γιατρό. Οπότε… Είχαμε… Πάντα φωνάζαμε σε όλα… Έτσι κάναμε μια γενική κλήση κει στον ασύρματο. Είχαμε όλα με κωδικούς δουλεύαμε που εζητάγαμε υπήρχε ειδικός κωδικός για γιατρό. Και βγαίνανε οι Ρώσοι πολλές φορές και μας δίνανε οδηγίες. Όχι σε μας, εμείς δεν το χω εγώ… Συγκεκριμένα, αλλά άκουγα που φωνάζανε για γιατρό άλλα καράβια, διότι εμείς στον ασύρματο, η βασική δουλειά του ασυρματιστή είναι η ασφάλεια. Η ασφάλεια είναι του κόσμου και του καραβιού και να σώσεις τον άλλονε. Να σώσεις τον εαυτό σου, να δώσεις ένα SOS και να σώσεις τον άλλονε που εκπέμπει SOS. Λοιπόν, για να γίνουν αυτά, δηλαδή να ακούσεις ότι κάποιος φωνάζει SOS, γιατί το SOS δεν έχει μία ώρα συγκεκριμένη. Μπορεί να γίνει ανά πάσα στιγμή και ώρα. Έτσι δεν είναι; Δεν ξέρεις πότε θα πάθεις το ατύχημα. Λοιπόν, εμείς κάναμε βάρδια σε μία ορισμένη συχνότητα που ΄τανε -λεγότανε συχνότητα κλήσεως και κινδύνου. Εκεί κάνουμε ακρόαση. Δηλαδή, αν θέλεις να δώσεις SOS, θα το δώσεις σ’ αυτή τη συχνότητα, για να σ’ ακούσουν όλοι. Διότι δεν ξέρεις πότε θα γίνει… Το ατύχημα. Λοιπόν, εκεί φωνάζεις, εκεί κάνεις και κλήσεις, αν θες να φωνάξεις κάποιονε, ένα σταθμό που ΄ναι πιο κοντά ή ένα καράβι, ξέρω γω. Φωνάζεις αυτή τη συχνότητα. Κι εκεί ακούγαμε που φωνάζανε και ακούγαμε τους Ρώσους που βγαίνανε με τους γιατρούς και δίνανε οδηγίες. Άκουγα πολλές φορές. Εμείς δεν έτυχε να… έτσι, να φωνάξουμε. Εγώ δηλαδή. Εγώ κάτι οδηγίες είχα πάρει μία φορά από έξω. Από το σταθμό έξω, το medico. Από γιατρούς. Ναι, δεν χρειάστηκε. Δεν ήτανε ούτε τότε με το… Μόνο με το μάτι επήραν και μας δώσανε κάτι κορτιζόνες και κάτι κολλύρια. Δεν θυμάμαι αν τα ‘χαμε. Θα ΄χαμε κάτι. Τουλάχιστον κορτιζόνες, ενέσεις κι αυτά, θα ΄χαμε. Αυτά ήτανε. Ήτανε η ζωή σου λέω, ήτανε… Αλλά ρε παιδί μου, παρόλο που… Δεν μπορώ να πω ότι υπήρχαν τόσα πολλά ατυχήματα και αρρώστιες. Ναι… Το τελευταίο που μπορώ να θυμηθώ στα καράβια είναι οι αρρώστιες. Πολύ λίγες περιπτώσεις, πολύ λίγες, παρόλο που ήτανε και μεγάλοι άνθρωποι. Ειδικά τότε που 'μουνα εγώ νέος, είχαμε μέχρι ογδόντα χρονών άνθρωπο μέσα. Τίποτα, κανένας δεν ήτανε άρρωστος. Τίποτα. Λίγες, πολύ λίγες περιπτώσεις. Μόνο μία-δύο θυμάμαι κι αυτές ήταν ατυχήματα. Δεν ήτανε… Εκτός αν αφαιρέσουμε τον κολικό, ας πούμε. Ναι. Αυτό ήτανε.

Από τα μέρη που επισκεφθήκατε στα ταξίδια σας, υπήρξε κάποιο που να σας εντυπωσίασε;

Ναι… Ναι. Κοίτα να δεις. Εδώ ξεκινάς, εδώ στα Κύθηρα. Φεύγεις από τη Χώρα φερ’ ειπείν. Μέχρι που να πας εις την Αγία Πελαγία, μπορεί να εντυπωσιαστείς με δέκα σημεία, γιατί βλέπεις κάτι το διαφορετικό. Το ίδιο είναι πόσο περισσότερο, όταν πας σε ένα άλλο μέρος. Σε όλα σε εντυπωσιάζει, γιατί είναι όλα κάτι διαφορετικό. Τώρα… Έχει διάφορες κατηγορίες που μπορεί να... Από οτιδήποτε. Δηλαδή μπορεί να ξεκινήσεις οπτικά, οπτικά. Να ξεκινήσεις απ’ την ενδυμασία, από το φαγητό, το σπίτι, την κατοικία, τον τρόπο ζωής, τη διαβίωση. Όλα είναι… Κάθε μέρος έχει και το… Είναι διαφορετικό. Έπειτα, έχει διάφορα, ας πούμε. Γιατί είχαμε και τα κοριτσάκια τότε. Κυνηγούσαμε και τα κοριτσάκια. Άλλη πατρίδα πάντα είχαμε την Λατινική Αμερική. Άμα πηγαίναμε Λατινική Αμερική, ήταν η δεύτερή μας πατρίδα. Πηγαίναμε, μ’ άρεσε πολύ η Ιαπωνία, η Άπω Ανατολή μου άρεσε πολύ εμένα. Εκεί έβλεπες κάτι το διαφορετικό. Μ’ άρεσε τρομερά και η νοοτροπία τους και η κουλτούρα τους γενικά, το φαγητό τους. Όχι όλο, όχι όλο, όχι όλο. Αλλά μπορούσες να… Και ο σεβασμός ειδικά σε αυτούς τους ανθρώπους, ρε παιδί μου, πως σε βλέπανε. Και θυμάμαι πως τους αντιμετωπίζαμε κι εμείς. Όχι…Εμείς κάναμε περισσότερο πλάκα, ας πούμε. Διότι, εκεί άμα πας να ψωνίσεις, εκεί όλοι χαιρετάνε, κάνουνε μετάνοιες. Λοιπόν, άμα το αρχίζεις εσύ και κάνεις μετάνοιες, δεν σταματάει μέχρι που να σταματήσεις εσύ. Εμείς το κάναμε επίτηδες εκεί. Εν τω μεταξύ στα μαγαζιά εκεί, κάτι γριούλες οι φουκαριάρες με τα κιμονό τους εκεί εκατό χρονών. Εμείς πηγαίναμε εκεί και αρχίζαμε τον τεμενά, επίτηδες. Και να βλέπεις τις γριούλες να σκύβουνε. Εμείς το κάναμε επίτηδες τώρα που τα λέμε. Αλλά ποτέ εκεί σταματούσανε... Ναι, μ’ άρεσε πολύ ή Άπω Ανατολή σε όλα, σε όλα. Ειδικά η Ιαπωνία. Η Κίνα… Εχω πάει πολλές φορές στην Κίνα... Βέβαια, περισσότερο, όλες τις φορές πήγαμε επί Μάο. Ήτανε δύσκολα τότε. Δεν είχε τίποτα. Πηγαίναμε ομαδικά εκεί. Σε κάτι μας πηγαίνανε. Γενικά, όμως, μ’ άρεσε. Η Άπω Ανατολή μου άρεσε. Εκεί που δε μ’ άρεσε να σου πω την αλήθεια ήτανε η Αμερική. Αμερική άμα άκουγα στο τέλος, τους έλεγα… Γιατί μας δίνανε πάσο, όπως τους κρατούμενους. Μας κρεμάγανε εδώ έναν αριθμό, ένα χαρτί μεγάλο με το νούμερο σαν τους φυλακισμένους. Και μας ‘διναν το pass, το surpass. Εν τω μεταξύ, έπρεπε την ώρα που φτάναμε, ό, τι ώρα και να’ τανε, έπρεπε να σηκωθείς, να 'ρθουν να σε ελέγξουνε. Είχαν ούτε τα Black Books, τα μαύρα βιβλία. Δεν είναι σήμερα, δεν είχανε το [01:10:00]σκληρό δίσκο που πατάνε το όνομά σου και... Τότε ψάχνανε κάτι βιβλία, κάτι τόμους. Εδώ τα ΄χανε αγκαλιά δυο-τρεις νοματαίοι. Κι έτσι εβρήκανε το όνομά σου μέσα, ήσουνα details μέσα, δεν έβγαινες έξω και βάζανε και σκοπό έξω μην τυχόν και βγεις έξω. Γιατί ήταν το όνομά σου στο blacklist. Λοιπόν, είμαστε που λέγανε χώρα Ελευθερίας. Μία ταμπέλα εδώ. Πήγα μια δόση, λέω: «Δεν θέλω ούτε νούμερα ούτε τίποτα». Και τους πέταξα, τους έστειλα στο διάολο και τελείωσε. Δεν ξαναβγήκα άλλο στην Αμερική. Ούτε με ενδιέφερε κιόλας. Σιγά το πανηγύρι. Για αυτό, τους σιχάθηκα που λέγανε ελευθερία και... Εκεί ήτανε η σκλαβιά. Τα κρέατα όλα μας τα κλείνανε, για να πάρουμε ντόπια. Τα πάντα όλα. Φρουρούς, δέκα φρουρούς απ’ έξω, εις το καράβι. Άσε που φεύγανε, γιατί τους εμιλάγαμε εμείς από δω και άλλοι που θέλανε… Ήταν άνθρωποι που την κοπανάγανε. ‘Θέλαν να την κοπανήσουν στην Αμερική. Και τους μιλάγαμε εμείς. Ήταν συνεννοημένοι εμείς ότι αυτά τα παιδιά θέλουν να φύγουνε. Είχανε συγγενείς να κοπανήσουν να μείνουνε στην Αμερική. Ασχολιόμαστε με το σκοπό απέξω κι αυτοί εφεύγανε από τους κάβους, κρεμόντουσαν στους κάβους και φεύγανε. Ούτε τους έπαιρνε χαμπάρι ο σκοπός. Τίποτα. Κατάλαβες τι γίνεται; Αλλά ήτανε βάσανο εκείνες οι έρευνες. Όλη νύχτα, ό,τι ώρα και να σηκωνόσουνα, σε ξυπνούσανε να σε ελέγξουνε. Να δεις ποιος είσαι. Ελευθερία λέει. Ενώ πηγαίναμε στη Ρωσία, τέλος πάντων. Εντάξει. Σου λέγανε, σου δίνανε το πάσο. Ούτε αριθμούς, ούτε τίποτα. Ένα πάσο. Το όνομά σου, τη φωτογραφία σου που το ‘χει και ο Πειραιάς το κάνει. Και πηγαίναμε και μας λέγανε ότι «Έντεκα η ώρα θα γυρίσετε όλοι μέσα». Αυτό είχε. Το ’ξερες. Πήγαινες έξω, έκανες ό, τι ήθελες, έπινες ό, τι ήθελες. Έντεκα η ώρα γύριζες. Ενώ στην Αμερική δεν μπορούσες να κάμνεις τίποτα. Σου ΄χανε εκεί το σκοπό. Αλλά τους έστειλα δα και τελείωσε. Με βάλανε στο Blacklist; Ξέρω ‘γω τι κάνανε; Ούτε με ενδιαφέρει. Ναι… Δεν… Δεν ξέρω τώρα. Άμα άκουγα Αμερική, ανάβουν τα λαμπάκια μου. Χειρότερη για μένα, το χειρότερο μέρος που έχω πάει ήταν η Αμερική. Και η Ευρώπη γενικά. Μη νομίζεις. Δεν είχε έτσι… Αν αφαιρέσεις… Γιατί, ήταν τότε… Δούλευε πολύ η ελληνική ναυτιλία, είχε πολλούς Έλληνες ναυτικούς. Και τότε κάνανε χρυσές δουλειές τα έξω τα μαγαζιά. Είχε μπουζούκια τότε σε όλα τα λιμάνια, η Ευρώπη είχε μπουζούκια. Και η Βραζιλία και η Αμερική, δηλαδή είχε βέβαια. Σε όλο τον κόσμο είχε. Η Ιαπωνία γεμάτη ήτανε μπουζούκια. Αλλά εδώ η Ευρώπη είχε τα μεγάλα. Ειδικά, στο Βέλγιο εκεί στο είχε μεγάλα. Εκεί πηγαίναμε στα μπουζούκια και τα σπάγαμε. Γινότανε χαμός. Τι να κάμεις. Μετά ταξίδι είχες.

Υπήρξε κάτι το οποίο είδατε και σας άρεσε πάρα πολύ; Δηλαδή, τι θέλω να πω; Σε κάποια περιοχές από αυτές που επισκεφτήκατε, να είδατε τα έθιμα τους, για παράδειγμα, και να ήταν τόσο διαφορετικά από τα δικά σας δεδομένα που να σας εντυπωσίασαν ή τουλάχιστον να σας έμειναν στο μυαλό.

Ναι… Κοίτα να δεις… Αυτό που μου ΄χει μείνει, ας πούμε, εκεί στην Ιαπωνία, ο σεβασμός του ατόμου. Σε σέβονται… Εκεί σε σέβονται. Τέρμα, τελείωσε. Όλη τους η συμπεριφορά. Ούτε σε κοροϊδεύουνε. Πήγες να ψωνίσεις κάτι. Φερ’ ειπείν, πήγες να πάρεις ένα ρολόι. Λέμε. Εδώ θα κοιτάξουνε πώς θα στην εφέρουνε. Πώς θα σου… Εκεί σου έλεγε: «Ίδιο ρολόι. Αυτό έχει δέκα δολάρια». Λέμε ένα νούμερο τυχαίο. «Αυτό έχει οχτώ. Ίδια μάρκα, ίδια ακριβώς». Αλλά σου ΄λεγε, ότι αυτό είναι «made in Malaysia». Το άλλο ήτανε «made in Japan». Στο ΄λεγε, όμως. Δεν σε κορόιδευε. Εδώ στην Ελλάδα ή, ξέρω ‘γω, όχι στην Ελλάδα. Kαι στην Ελλάδα και σε περισσότερα μέρη του κόσμου, κοιτάζουνε πώς θα στο πασάρουνε το «made in Malaysia» πώς θα στο δώσουνε «made in Japan», για να στο πάρουν ακριβότερο. Ο Ιάπωνας δεν το ΄χει αυτό. Στο ΄λεγε ο ίδιος. Νταν αυτό είναι… Αυτό αυτό αυτό. Το φαγητό τους, σε όλα τους, σε όλα τους, ρε παιδί μου είχε… Ήτανε… Μου έκανε τρομερή εντύπωση, τρομερή εντύπωση. Τίποτε άλλο… Η Ευρώπη πάλι… Επήγαινες να πας Σαββατοκύριακο. Παρασκευή, μάλιστα, Παρασκευή, Σάββατο σε μπαρ έξω κι αυτά. Τι ΄βλεπες όλους νε τους μεθυσμένους εκεί με τη μπύρα. Ναι… Δε… Τώρα, κάτι άλλο… Και είδαμε και είδα κάτι άλλα πράματα. Στην Γαλλία συγκεκριμένα, φερ’ ειπείν, ερχόντουσαν οι πλοηγοί μέσα που βάζουν το καράβι στο λιμάνι και που το βγάζουνε που οι πλοηγοί τέλος πάντων δεν είναι τυχαίοι, ας πούμε. Και με έτυχε να μας ζητήσουνε, γιατί τους εδίναμε μία κούτα τσιγάρα και ένα μπουκάλι ουίσκι δώρο, για να προσέχουν και το καράβι εκεί που το μπαινοβγάζουνε. Κι έτυχε να μας ζητήσουνε φασίνα για το… Για την κουζίνα, ας πούμε. Δηλαδή ζητιανιλίκι. Ε, ναι, γιατί τώρα να πας να πεις «δώσε μου ένα μπουκάλι ουίσκι» λες. Αλλά να σου γυρεύει μια φασίνα ένα πιλότος. Πιλότους τους λέμε αυτούς τους πλοηγούς. Μας έκανε εντύπωση. Και μάλιστα και μπαταριές. Άλλος μας γύρευε μπαταρίες για το φακό. Κατάλαβες τι γίνεται; Μ’ αυτά… Κάνουνε… Πού; Στην Γαλλία τώρα. Ναι. Τώρα δεν θυμάμαι κάτι. Και το αυτό, που μας έκανε να στη Βραζιλία φερ’ ειπείν. Εκεί που βλέπεις την κοσμοπολίτικη περιοχή, πας εις τα δέκα μέτρα και βλέπεις τη παραγκούπολη, τη βαβελ… Φαβέλες, τη φτώχεια και το έγκλημα και το ναρκωτικό, ας πούμε. Μέσα σε δέκα μέτρα. Από από το, από το… Ηigh society. Κατάλαβες; Αυτά σου κάνουν εντύπωση. Η φτώχεια, η ανέχεια. Πολύ πολύ. Κείνη η Βραζιλία, ειδικά θυμάμαι κι όλη η Λατινική Αμερική που αυτές οι χώρες μπορούν να ζήσουν όλο τον κόσμο. Κι όμως, ήταν μέσα στην πορνεία και μέσα στο ναρκωτικό και μέσα στη δυστυχία. Μες στη δυστυχία. Για ένα πιάτο φαγητό, ένα πιάτο φαγητό καθαυτό. Αυτό σου ‘κανε εντύπωση. Κοίτα να δεις. Πας τώρα σε διαφορά, στην Αφρική, κάτω στην κεντρική Αμερική, στα ποτάμια μέσα. Έχει διάφορα. Βλέπεις τις παράγκες εκεί… Σε εντυπωσιάζει, βέβαια, που μένουν εκεί. Αλλά εντάξει. Αυτοί ζούνε μία χαρά. Κατάλαβες. Κάτι έτσι συγκεκριμένο που να θυμάμαι. Δεν θυμάμαι κάτι που να με… Να να θυμάμαι κάτι. Αυτά μου ΄καναν εντύπωση, βασικά. Δεν θυμάμαι κάτι το… Κοίτα να δεις δεν είχαμε και νομίζεις ότι είχαμε και μεγάλο χρόνο να γυρεύουμε. Δηλαδή, αλλιώς θα πήγαινες εσύ φερ’ ειπείν, στην Σιγκαπούρη σα τουρίστρια. Θα δεις ορισμένα πράγματα. Εμείς άλλα γυρεύαμε. Δηλαδή είχαμε και χρόνο. Πηγαίναμε, δεν πηγαίναμε σε… Εζούσαμε… Τη ζωή λιγάκι διαφορετικά εμείς σαν ναυτικοί. Κατάλαβες τι γίνεται; Πηγαίναμε αλλού, σε άλλα στέκια. Τρώγαμε βέβαια. Σε όλα πηγαίναμε. Στα καζίνα πηγαίναμε. Όπου θέλαμε πηγαίναμε, γιατί μας βάζανε όλοι μέσα. Άμα ακούγανε ναυτικό. Πηγαίναμε σε όλα τα καζίνα. Λίγο πολύ τα έχουμε δοκιμάσει όλα. Εκεί με τη… Ναι. Ήταν αλλιώς, ήταν η ζωή τότε ήταν… Καθόμασταν και στα λιμάνια πολλές φορές. Σε άλλα λιμάνια… Αλλά βέβαια, δεν καθόμαστε και στα καλά λιμάνια, γιατί ήταν πιο εξελιγμένα και φεύγαμε πιο γρήγορα. Αλλά σε κάτι άλλα, αλλά ήτανε… Κάτι Αφρικές και ξέρω ‘γω και καθόμαστε. Αλλά ήταν και η δυστυχία. Εκεί δεν είχε και τίποτα το ιδιαίτερο. Αλλά τέλος πάντων καλά περνάγαμε. Καλά ήταν… Όλα ήτανε μια… Πώς να το πούμε… Μια εμπειρία ήταν όλα. Μετά που πήγα βέβαια, γίνονται ρουτίνα, γιατί αυτά είναι στην αρχή. Μετά τα ξέρεις. Πού πάμε. Ξέρω ‘γω, πάμε Μαυριτανία. Ξέραμε πού θα πάμε. Τι θα συναντούσαμε. Δεν… Είμαστε προετοιμασμένοι. Αυτά όλα στη πρώτη φορά. Για αυτό, παρακαλάγαμε μετά και ρωτάγαμε κιόλας και τις εταιρείες, όταν πήγαινες να μπαρκάρεις χοντρικά πού παίζει το καράβι. Δεν είναι στάνταρ που θα πάει ένα καράβι. Γιατί το καράβι σήμερα είναι εδώ αύριο μπορεί… Μετά από ένα μήνα μπορεί να είναι στην άλλη άκρη του κόσμου. Αλλά τέλος πάντως, οι εταιρείες ψιλοείχανε στάνταρ γνωστούς και ναύλους. Λίγο πολύ πηγαίνανε. Δηλαδή άμα πήγαινες με την τάδε εταιρεία, ήξερες ότι θα πας Βραζιλία. Ήξερες ότι θα πας Μεξικό. Τα ΄ξερες λίγο πολύ. Μπορεί να μη τύχουνε αμέσως, αλλά θα πήγαινες. Και ρωτάγαμε την εταιρεία: «Πού πάει το καράβι;». Ήταν ο άλλος που άμα άκουγε Ιαπωνία, δεν πήγαινε καθόλου. Εμένα μ’ άρεσε να πήγαινα. Δεν είχα πρόβλημα. Εμένα… Άκουγα Αμερική λέω: «Μωρέ, δε γίνεται να πάω σε κανένα άλλο να μη πηγαίνει Αμερική;», ξέρω ‘γω. Ο καθένας είχε και τα… Αλλά αυτά δεν είναι… Γιατί δεν ξέρεις, δεν πας μέσα σε ένα γραμμής καράβι. Πας σε ελεύθερη αγορά, είναι. Σήμερα φόρτωνες εδώ. Εμείς… Εγώ πήγα ένα καράβι, το πήρα στην Αυστραλία. Έφυγα από ‘δω, πήγα στην Μελβούρνη. Το πήρα. Ήρθαμε Αγγλία. Από κει τραβήξαμε Νότιο Αμερική. Μετά την Νότια Αμερική, πήγαμε Καναδά. Από Καναδά, πήγαμε Αμερική. Από Αμερική πήγαμε από εκεί Βανκούβερ, Καναδά. Την άλλη μεριά… Γυρίζαμε από εδώ. Δηλαδή ήταν ελεύθερο, δεν είχες να πεις… Αλλά… Πάντα μας, ψιλορωτάγαμε [01:20:00]πού πάει, γιατί μας άρεσε να πάμε να κάτσουμε λίγο, να κάνομε, να γλεντήσουμε κιόλας. Έτσι, δεν είναι; Ρωτάγαμε, ψιλορωτάγαμε… Όχι πως θα πέφταμε… Δεν ήξεραν ούτε αυτοί ξέρανε, άλλα λίγο πολύ σου πετάγανε κι ένα ψέμα ότι θα πάει κι από κει. Μπορεί να μην πήγαινε ποτέ, αλλά να σε καταφέρουνε, να σε βάλουνε μέσα σου λέγανε ότι θα πηγαίνει και Βραζιλία. Λέμε τώρα. Αυτά ήτανε. Άλλη εμπειρία ήτανε τότε, όταν ειδικά σε στέλνανε στο καράβι ή μετά που γύριζες, έκλεινες το χρόνο της σύμβασής σου που είχες, γιατί όταν είχες σύμβαση έφευγες από οπουδήποτε με όλα πληρωμένα. Τα πληρώνανε όλα η εταιρεία. Αλλά έπρεπε να κλείσεις τον χρόνο, τον χρόνο που ήτανε στην αρχή. Ένα χρόνο, δεκατρείς μήνες ήτανε, όταν πρωτοπήγα στα καράβια, κι όταν έφυγα ήταν έξι μήνες. Όταν εβγήκα στη σύνταξη, το ΄χανε κάνει έξι μήνες. Γιατί ο κόσμος δεν μπορεί. Μετά στους έξι μήνες κουράζεται. Μην κοιτάς τότε που ήταν διαφορετικά τα πράματα. Λοιπόν, ήτανε τότε… Δεν υπήρχαν και αεροπλάνα. Ήτανε λίγα, ήτανε ακριβά και μας στέλνανε με το τρένο. Ειδικά η Ευρώπη όλο με τα τρένα. Έπαιρνες το τρένο απ’ την Αθήνα και δως του. Τάκα τάκα πήγαινες Γερμανία, πήγαινες Γαλλία, πήγαινες… Και γυρνάγαμε τα ίδια. Ήτανε το «Ακρόπολις» τότε. Τέσσερις-πέντε μέρες μες στο τρένο. Εκεί να δεις νούμερα. Μια φορά, θα σου πω μια ιστορία. Πήγα σ’ ένα καράβι, το πήρα από την Αλεξάνδρεια. Ήτανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Καθίσαμε κάπου ενάμιση μήνα στην Αλεξάνδρεια. Ξεφόρτωνε παλιοσίδερα. Αλλά αυτό είχε ένα πρόβλημα το καράβι με τι μηχανές. Σταμάταγε. Λοιπόν, μη στα πολυλογώ φύγαμε. Είδαμε και πάθαμε να φτάσουμε στην Ιταλία. Το βαπόρι φόρτωνε από Ιταλία. Θα πήγαινε Γαλλία, Ισπανία κι από εκεί θα τραβούσε κάτω Καραϊβική. Αλλά πώς διάολο είχανε όλοι μέχρι τη Γαλλία, είχανε φύγει όλοι. Εμένα δεν… Είχα ζητήσει να φύγω κι εγώ, αλλά δεν έστελναν αντικαταστάτη, αλλά αγρίεψα. Μετά πήγα στο προξενείο, στην Ισπανία αυτά. Γιατί από κει θα ΄φευγε για Καραϊβική. Από δω από εκει, στείλανε έναν άνθρωπο. Δεν ξέρω, δεν θυμάμαι. Έλληνας ήταν, ξένος ήταν. Δεν θυμάμαι. Μη στα πολυλογώ, μου βγάλανε ένα εισιτήριο με το τρένο από την… από τη… μάλλον Βαρκελώνη, από την Βαρκελώνη πρέπει να ΄φυγα να πάω στο Μπρίντιζι της Ιταλίας να κατέβω με το τρένο κι από εκεί με το καράβι να περάσω Πάτρα. Αλλά και μου δώσανε τα λεφτά του από… από Μπρίντιζι –Πάτρα, μου τα δώσανε σε ρευστό, γιατί δεν είχανε πράκτορα εκεί να βγάλουν το εισιτήριο. Δεν ξέραν γιατί… από το τρένα. Μπήκα σε ένα τρένο. Θα πήγαινε Μασσαλία. Μασσαλία θα άλλαζα τρένο, θα πήγαινα για Μπρίντιζι. Αυτό θα πήγαινε Μπρίντιζι. Αλλά εκεί δεν μπορούσα να συνεννοηθώ. Τι έγινε… Πάντως έχασα το τρένο. Τα ‘χασα κι έπαιρνα ένα τρένο και πήγαινε για βόρειο Γαλλία. Εβρήκα εν τω μεταξύ οι Γάλλοι τότε μιλάγανε μόνο γαλλικά. Εγώ γαλλικά, δεν ήξερα τίποτα. Λέω… Αλλά βρήκα μια καλόγρια. Ήταν ντυμένη κει μες στο τρένο μ’ ένα σταυρό εδώ. Από δω κουτσά στραβά, μου λέει: «Είναι λάθος». Μου ΄δειξε που πάει. Πάει πάνω. Και κατεβαίνω κάτω. Εκεί βρήκα άλλο, είδα κι έπαθα να βρω άλλο καράβι. Μη στα πολυλογώ. Κατέληξα στην Γαλλία. Αλλά περνάγανε οι μέρες. Μη στα πολυλογώ, καταλήγω εις το Μπρίντιζι. Και θα ’χα φάει όλα τα λεφτά, γιατί ήμουνα τόσες μέρες μέσα στο καράβι, μέσα στο τρένο. Εν τω μεταξύ, πάω χωρίς εισιτήριο στο Μπρίντιζι, χωρίς τίποτα. Επήγα λοιπόν εκεί. Πήγα σε μία εταιρεία που έβγαζε εισιτήρια λέω: «Ρε παιδιά έτσι κι έτσι». Λέει: «Δεν μπορούμε. Να μας στείλουνε ειδοποίηση η εταιρεία. Να μας στείλουνε λεφτά». Πήγα στο προξενείο. Εκεί ένας, δεν θυμάμαι- παπάς ήτανε -ούτε ξέρω… Λέει: «Τι το πέρασες εδώ; Αγαθοεργό ταμείο;» Του λέω: «Κύριε πρόξενε, εδώ είμαι έτσι… Έχω πάθει αυτή…». Μη στα πολυλογώ, στο παγκάκι έμενα, γιατί δεν είχα να μείνω σε ξενοδοχείο. Ήταν και καλοκαίρι, όμως. Και πήγα εκεί σε ένα… Κάτι ψαράδικα και μου δώσανε ψωμί κι έφαγα, γιατί πείναγα, είχα… Και μη στα πολυλογώ, μετά ήτανε ένα καράβι ελληνικό, που έκανε τη γραμμή, δεν θυμάμαι πώς το λέγανε. Και πήγα και βρήκα το συνάδερφο εκεί. Του λέω: «Ρε συ έτσι κι έτσι. Έχω μείνει, ξεμείνει εδώ έτσι. Δεν έχω μία να περάσω απέναντι». Είχα λεφτά να λαβαίνω, αλλά ήτανε στον Πειραιά. Και πήγαμε μαζί εκεί στο πρακτορείο που το πρακτόρευε και μου βγάλανε ένα εισιτήριο και μπήκα στο καράβι μέσα κι ήρθα στην Ελλάδα. Την άλλη μέρα επληρώθηκα. Ήμουνα εντάξει. Αλλά ήτανε μια περιπέτεια. Είχα μείνει, δεν θυμάμαι πόσες μέρες. Δύο μέρες μου φαίνεται στο παγκάκι εκεί στην Ιταλία. Ναι.

Πώς νιώσατε στο παγκάκι;

Εντάξει… Δεν ήτανε… Τότε δεν φοβόμαστε κιόλας. Από φόβο δεν είχαμε τίποτα. Γιατί δεν ξέρω βρε παιδί μου δεν πείραζε κι ο κόσμος. Τι να πω; Γιατί αν σκεφτώ στο παγκάκι ήτανε παράδεισος. Θυμάμαι κάτι άλλα μέρη στην Αραπιά μέσα που τώρα που τα σκεύομαι, κάνω το σταυρό μου. Μα σαν σμίγουμε καμιά φορά στο Πειραιά με συναδέρφους κει παλιούς. Λέμε: «Ρε συ, πού επηγαίναμε τότε, ρε και δεν…», κι ούτε μας επείραξε ποτέ, ποτέ κανένας. Μόνο μία φορά… Είμαστε στο… Πού ήμαστε; Αν δεν απατώμαι στη Dominica κάτω εις στο Καραϊβική. Ήμαστε έξω κι είχε… Είχαμε βρει κάτι κοριτσάκια, τέλος πάντων… Πήγαμε εκεί έξω. Είχε πάει ο πλοίαρχος με την άλλη την κοπελιά του, πήγε. Την άλλη μέρα κάναμε αναπαράσταση μέσα στο καράβι κει στο καφέ. Δέκα η ώρα που πίναμε καφέ τα λέγαμε εκεί και γελούσαμε. Αυτά λέγαμε μες στο καράβι, τι θα λέγαμε. Οπότε… Έχεται ο γραμματικός. Τον υποπλοίαρχο τονε λέμε «γραμματικό» μέσα στο καράβι. Ήρθε ο γραμματικός. Έλα… Τα ξέραμε βέβαια, αλλά το κάναμε εκεί, κάναμε αναπαράσταση ζωντανή. Ξέραμε τι ΄χε συμβεί. «Πες μας τι έγινε;», «Καλά», λέει, «Μία χαρά. Πήγα. Αλλά εκεί που πήγα ήτανε μαθήτρια αυτή, του σχολείου κοπελίτσα. Έφερε και τους συμμαθητές του, συμμαθητές της. Με μπλοκάρανε κει». Λέει: «Τα λεφτά και τα τσιγάρα». Δεν… Δεν είχαμε πάντα… Τσιγάρα είχαμε κάνα πακέτο, δύο. Αλλά λεφτά δεν κρατάγαμε πολλά. Τα ξέραμε ότι… Λέει… Φοβήθηκε. Σου λέει: «Να με πλακώσουνε τώρα εδώ», θα τον εσφάξουνε. Λέει: «Τους έδωσα τα λεφτά, ήτανε λίγα». Αλλά λέει: «Ρε συ, δώστε μου κάτι να πάω… Και με ένα ταξί». Λέει: «Αμέσως». Και του δίνουνε για το ταξί. Λέει: «Τα τσιγάρα». Του παίρνουνε τα τσιγάρα. Λέει: «Να καπνίσω και κάνα τσιγάρο». «Πάρε και τσιγάρα». Του δώσανε και απ’ τα τσιγάρα του και τον αφήσανε ελεύθερο. Κατάλαβες; Την άλλη μέρα ξαναπήγε πάλι. Αλλά είχανε γνωριστεί μετά και τους επήγε και τσιγάρα, τους επήγε και λεφτά. Κι εντάξει. Αυτά ήτανε τα φαιδρά. Είχαμε τέτοια πολλά, βέβαια. Σε κάθε μέρος είχαμε τέτοια. Είχαμε πολλά. Τέτοια… Αλλά δεν είχαμε τον κίνδυνο. Καθόλου, τίποτα. Ούτε αρρώστιες. Βασικά, δηλαδή έτσι που γυρνάγαμε δεν υπήρχαν τότε. Ποτέ, ποτέ, ποτέ, δεν είχαμε… Εντάξει υπήρχανε κρούσματα. Α ναι… Είχανε κρούσματα, υπήρχανε, αλλά όχι σοβαρά και τέτοια. Αλλά από ληστείες, καθόλου. Μάλιστα συγκεκριμένα, πάλι εθυμάμαι μια άλλη ιστορία. Ενώ στην Αμερική σου λέω, δεν έβγαινα έξω. Mάλλον τα ΄χανε πάρει, δεν μ’ αφήνανε να βγω, αλλα μη στα πολυλογώ. Εκεί για να βγεις έξω στο λιμάνι όπου πήγαινες στην Αμερική έπρεπε απ’ το λιμάνι που φεύγεις να στείλεις το crew list, τα ονόματα του πληρώματος. Έπρεπε να τα στείλεις όλα, να τα πάρει το immigration, να τα τσεκάρει. Αν δεν πήγαινε, αν δεν είχε το immigration τη λίστα -το crew list που λέγαμε - τη λίστα του πληρώματος έξω δεν έβγαινες. Δεν είχε… Είχε details όλο το καράβι. Είχε και σκοπούς απ’ έξω, δεν έβγαινε κανένας έξω. Πήγαμε, λοιπόν, σε ένα μέρος μέσα στον Αμαζόνιο, Όχι στον Αμαζόνιο, μέσα στον Μισισιπή. Επάνω… Κοντά… Περάσαμε την Νέα Ορλεάνη. Κάπου εκεί κοντά πάντως. Εκεί κάθεσαι στο ποτάμι. Το καράβι δεν πάει σε λιμάνι, να πεις ότι πάω στο λιμάνι. Είναι μες στη μέση, στις άκρες στο ποτάμι. Πας. Κι έρχονται μαούνες δίπλα σου και ξεφορτώνεις. Δεν είναι ότι πας στο λιμάνι και πέφτω δίπλα σε… Σε μόλο όπως λέμε, σε ντόκο να ξεφορτώσεις. Παρά κάθεσαι στο ποτάμι φουνταρισμένος. Το ρεύμα περνάει και σ’ έχει πάντα στο ίδιο μέρος. Κι έρχονται μαούνες οι μεγάλες. Ξέρεις τις μαούνες. Κι έρχονται δίπλα σου και ξεφορτώνεις το φορτίο μέσα στη μαούνα. Το παίρνει το ρυμουλκό και το φεύγει. Λοιπόν, από κει για να βγούμε κει, γιατί η Νέα Ορλεάνη, όλη αυτή η περιοχή της Νέας Ορλεάνης, αλλά ήταν έξω απ’ τη Νέα Ορλεάνη. Η Νέα Ορλεάνη είναι… Το ποτάμι είναι πάνω απ’ το επίπεδο της στεριάς έξω. Το ποτάμι είναι πιο ψηλά. Έχει ανάχωμα. Για αυτό θυμάσαι τη μεγάλη πλημμύρα, αν θυμάσαι κάποτε τώρα τελευταία που είχε πλημμυρίσει η Νέα Ορλεάνη, επειδή φούσκωσε το ποτάμι. Τέλος πάντων. Έπρεπε εκεί, παίρνεις μια λάντζα. Τη λάντζα ξέρεις τι είναι, ένα μικρό βαρκάκι [01:30:00]που κάνει αυτή… Το λέμε λάντζα. Ήμαστε με τον πρώτο μηχανικό. Εδώ από απέναντι από τα Βάτικα ήταν αυτός. Κάναμε παρέα. Μου λέει: «Ρε συ - μου λέει - δεν πάμε έξω;». Λέω: «Πάμε». Δεν είχαμε ούτε πάσο, πασπόρτι. Τίποτα, τίποτα, τίποτα. Λαθραίοι. Άμα μας πιάνανε... Παίρνουμε τη λάντζα. Μας βγάζει έξω κι αρχίσαμε, λοιπόν. Βγήκαμε πάνω κι αρχίσαμε να κατεβαίναμε κάτω. Είχε ήτανε… Δεν ήταν μεγάλη… Ένα χωριό ήτανε. Και φτάνουμε κάτω. Είδαμε εκεί ένα σαν μπαρ -ας πούμε. Λέμε να μπούμε εδώ μέσα να πιούμε καμία μπύρα. Μπαίνουμε μέσα, όλοι μαύροι. Εν τω μεταξύ… Εκεί υπήρχε πάντα το… Με μαύρους με άσπρους. Εκεί δεν πάνε… Εκεί στην Αμερική σε καθαρίζουν χωρίς να το πάρεις χαμπάρι. Μπήκαμε μέσα, όλοι μαύροι. Ούτε ένας άσπρος μέσα. Μπύρα εκεί. Λέω: «Να πιούμε κι εμείς μπύρα». Εδώ καθόμαστε, εκεί. Κι αρχίζουμε τι ποτήρες τη μπύρα. Ούτε μας μίλησαν. Ήρθαν κει μας είπανε από που είμαστε. Τους είπαμε ότι είμαστε από το καράβι. Τίποτα. Σημασία. Ήπιαμε κάτι μπύρες εκεί. Ντάξει. Φιλικοί όλοι. Μετά θέλαμε να πάμε παρακάτω. Θέλαμε να βγούμε λιγάκι. Πιάσαμε εκεί τους λέμε: «Ρε συ, κάνα ταξί να πάμε…». Ήτανε κει κάποιος, δικός τους πάλι. Μας φέρνει ταξί, μας μπάζει μέσα, μας πάνε εκεί που θέλαμε, μας δίνει το τηλέφωνο. Λέει: «Θα πάρετε τηλέφωνο να ΄ρθουμε εμείς πάλι. Μη στενοχωριέσαι καθόλου». Πήγαμε εμείς εκεί βόλτες, λαθραίοι τώρα. Πήραμε ταξί. Το τηλέφωνο μετά. Ήρθανε πάλι αυτοί. Μας πήρανε πάλι στο μπαρ. Ξανάπιαμε καμία μπύρα. Χάρες και αγκαλιές και μετά πήραμε τον ανήφορο πάλι. Είχε σκοτεινιάσει, δεν βλέπαμε. Είδαμε και πάθαμε να βγούμε απάνω. Μα μιλάμε για… Δηλαδή, μια αποστάτη μπορώ να σου πω και για δύο χιλιόμετρα. Τρέχαμε να βγούμε απάνω το ανάχωμα να κατεβούμε να πάμε στο… Την άλλη μέρα, τα ίδια πάλι έξω. Αφού… Αν μας πιάνανε, ακόμα εκεί θα ’μαστε. Αυτά ήτανε διάφορα… Έτσι…. Κι άλλες πολλές, έχουμε πολλές, πολλές, γίνονται πολλά τέτοια είχανε γίνει τότε. Γιατί κι εγώ να ’μαι ειλικρινής, εγώ… Εγύριζα τότε, γιατί δεν είχαμε… Γιατί σαν… Ο ασύρματος τότε στα… Στο λιμάνι απαγορεύεται να δουλεύει. Έκλεινε με το που φτάναμε μέχρι που φεύγαμε, ήταν κλειστό. Απαγορευότανε κάθε… Διότι… Γινόντουσαν παρεμβολές. Όταν εκπέμπεις, όταν πατάς τον ασύρματο, γίνεται μία εκπομπή ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, είναι ο ασύρματος. Τα μορς, το σήμα που ακούς το μπιμπ μπι αυτό. Αυτό είναι ένα σήμα, το οποίο φεύγει από δω, απ’ τον ασύρματο κάτι χιλιάδες volt. Κατάλαβες; Λοιπόν αυτά κάνανε παρεμβολές στα αεροπλάνα, τότε. Τώρα, τ’ αεροπλάνα τότε ήτανε σε συχνότητες ασυρμάτου. Τέτοια. Και απαγορευόταν αυστηρώς ο ασύρματος. Οπότε εμείς ήμαστε… Δεν κάναμε τίποτα στο λιμάνι. Όλη μέρα κοπροσκυλιάζαμε εδώ που τα λέμε. Αλλά, βέβαια, δεν μπορούσες, τώρα, μόνος να γυρίζεις έξω και το βράδυ βγαίναμε παρέα όλοι. Στα κομμουνιστικά κράτη… Ερχόταν με… Το σφραγίζανε, σφραγίζανε τον σταθμό, βάζαν και βουλοκέρι απάνω, για να μην τον ανοίξεις. Η καλύτερη μας ήταν εμάς, γιατί δεν δουλεύαμε, δεν κάναμε τίποτα. Εν τω μεταξύ, τότε παλιά, έτυχε να κάτσει μήνα το βαπόρι στο λιμάνι. Δεν κάναμε τίποτα, τίποτα, τίποτα. Και… Έτυχε… Είχαμε κι άλλες ιστορίες πολλές. Έχομε ιστορίες διάφορες. Έχεις ιστορίες στα βαπόρια, έχεις. Βγαίνουνε. Αλλά, εντάξει.

Οπότε, όταν αγκυροβολούσε το καράβι είχατε ευκαιρία, ας πούμε, στο μήνα που είπατε ότι-

Ναι-

Κάθισε ένα μήνα στο-

Ναι

Λιμάνι, μπορούσατε να δείτε την περιοχή, όλα… Να-

Ναι, ναι-

Να δείτε κάτι καινούργιο.

Ναι, ναι μπορούσες, μπορούσες αλλά… Δεν… Δεν μόνος δεν έβγαινες εύκολα έξω. Ειδικά για να μένεις ένα μήνα έπρεπε να’ ναι ένα λιμάνι κάτω Αφρική. Οπότε εκεί αποφεύγαμε. Και το μοναχός το αποφεύγαμε. Αλλά, ξέρω ‘γω, άλλη φορά θέλανε π.χ. το πλήρωμα να στείλουνε γράμματα που γράφανε γράμματα να στείλουνε -στα σπίτια τους ή θέλανε ορισμένα πρώτης… Μια οδοντόκρεμα, ένα ζευγάρι πρόχειρα παπούτσια δουλειάς ή ένα παντελόνι, ένα πουκάμισο. Πηγαίναμε εμείς που καθόμαστε. Παίρναμε ένα ταξί. Πηγαίναμε στα μεγάλα μαγαζιά και ψωνίζαμε ή στέλναμε. Τα πηγαίναμε το ταχυδρομείο, στέλναμε τα γράμματα, διότι άλλες φόρες τα δίναμε στους πιλότους αυτούς τους πλοηγούς, που λέγαμε να μας… Αλλά… Κανένας… Σπάνια λάβαινες γράμμα από πιλότο. Γιατί κρατάγανε τα λεφτά και δεν τα στέλνανε τα γράμματα. Κατάλαβες; Κι έτσι, πολλές φορές τα έκανε ο ασυρματιστής αυτά. Δηλαδή, εκεί στον καφέ, γιατί δέκα η ώρα κάθε πρωί και τρεις η ώρα το απόγευμα έχει καφέ για είκοσι λεπτά. Είναι ο μόνος άγραφος νόμος και ο οποίος τηρείται μέχρι σήμερα. Ενώ, οι γραπτοί νόμοι όλοι, δεν τηρείται κανένας, αυτός ο άγραφος τηρείται. Εκεί λοιπόν, λέγανε μήπως… Μαρκόνης, ο μαρκόνης, «Θα πας έξω; Θα κάμεις έτσι;». Και κάναμε αυτή την αβαρία και πηγαίναμε. Αλλά… για μόνος, έτυχε και να βγω και μόνος, γιατί έτυχε να πάω σε ξενοδοχείο να μείνω και δέκα μέρες. Ναι, ναι… Απλώς ξέρανε ότι είμαι στο τάδε ξενοδοχείο. Κι άμα θέλανε τίποτα… Αλλά δεν έτυχε. Καμία φορά μου φαίνεται μια φορά μ’ είχανε ειδοποιήσει. Είχε έρθει επιθεώρηση, γιατί ερχόντουσαν και επιθεωρήσεις- και πήγα στο καράβι, τελείωσε κι έφυγα πάλι. Κι άλλη φορά, έχω μείνει… Έφυγα από την Ιαπωνία μία φορά, ξεμπαρκάρισα και μέσω Ταϊλάνδης. Αλλά στην Ταϊλάνδη είχα ανοιχτό εισιτήριο και μου την έδωσε εκεί. Λέω: «Μωρέ τι κάθομαι εδώ». Και ρωτάω έναν εκεί immigration, εδώ γαλονάς. Του λέω: «Έτσι κι έτσι. Μπορώ να μείνω δέκα μέρες;» Μου λέει: «Αμέσως». Και τραβάει μία visa πάνω στο φυλλάδιό μου. Δέκα μέρες, είκοσι μέρες μου ’βαλε αυτός μπορώ να μείνω στην Μπανγκόκ. Και μάλιστα, αλλά τα πράγματά μου εν τω μεταξύ κατέβαινα με μια τοπική αεροπορία Γιαπωνέζικη κι από εκεί άλλαζα κι έμπαινα στην «Alitalia» από Ρώμη και παγαίνανε τα πράγματα από κει. Αλλά βρίσκω έναν εκεί. Του δίνω πέντε δολάρια. Πέντε δολάρια στην Ταϊλάνδη είναι ένα μηνιάτικο. Και κατεβαίνουμε μαζί στην πιστά κάτω εκεί που φέρνουνε τα πράγματα. Και μου λέει: «Βρες τη βαλίτσα σου». Κι έψαχνα κει. Την βρήκα τη βαλίτσα, την πήραμε κι έμεινα μια εβδομάδα έμεινα. Έτσι, τουρισμό και μετά, μάλιστα πήγα εκεί… Είχε «Ολυμπιακή», όχι «Alitalia» είχε. Δεν θυμάμαι. Και το ’κανα κατευθείαν Αθήνα. Έδωσα, αν θυμάμαι, πενήντα-εξήντα δολάρια παραπάνω κι ήρθα κατευθείαν Αθήνα. Δεν πήγα Ρώμη και να γυρίζω. Αλλά έμεινα έτσι. Μ’ άρεσε η Μπανγκόγκ, γιατί κάναμε εκεί ταξίδια. Τότε έλειπα δεκαοχτώ μήνες μου φαίνεται. Και είχαμε γνωριστεί εκεί και πήγα και έμεινα και μετά κι άλλες δέκα μέρες, αλλά μακριά απ’ το καράβι. Μακριά από… Εντάξει, ωραία περνάγαμε. Ωραία. Για αυτό μείναμε και λεύτεροι.

Ήτανε και τα κοριτσάκια, όμως.

Ε ναι, μα-

Ναι.

Για αυτό πηγαίναμε. Τότε ήταν έτσι τότε. Ναι, περνάγαμε ωραία, περνάγαμε ωραία. Είχε-

Φτάνοντας-

Ορίστε; Όχι, είχε λέω και τα κακά, είχε και τα καλά. Τώρα, απ’ ότι μαθαίνω τώρα, γιατί έχω τόσα χρόνια που είμαι συνταξιούχος δεν… Δεν έχουνε χρόνο τώρα με τα κοντέινερς. Τα καράβια αυτά πάνε για δύο-δύο ώρες. Ενώ τότε εμείς ήτανε διαφορετικά. Ζούσαμε. Και τα κακά και τα καλά. Όλα τα ’χαμε. Όλα!

Άρα, τα καλά, ποια θα λέγατε ότι ήταν;

Ε, τα καλά ήταν τα κοριτσάκια που ζούσαμε τότε.

Τα κοριτσάκια;

Τα κοριτσάκια, η παρέα εκεί, όλοι κάναμε. Αυτό που μας έλειπε, η παρέα βασικά. Το φαγητό τρέχαμε, η διασκέδαση. Είχαμε λεφτά τότε, παίρναμε λεφτά, τρέχαμε παντού. Και καζίνα σου λέω πηγαίναμε και σε καλά μαγαζιά πηγαίναμε. Όχι πως ήτανε αυτό… Αλλά ξέρεις… Τότε που τρέχαμε. Δεν μας… Είχαμε και τα πληρώνουμε σε δολάρια εμείς και με τη διαφορά νομίσματος. Άσε που κάναμε και στη μαύρη αγορά. Δηλαδή, ερχόντουσαν επίσημα απ’ έξω και μας τα χαλάγανε. Μας ερχόντουσαν πολύ φτηνά, πολύ φτηνά. Φαγητά και τέτοια ειδικά, τσάμπα. Τις περισσότερες φόρες ήταν τσάμπα. Και τρώγαμε, δεν τρώγαμε… Τρώγαμε καλά. Αστακούς, αυτά τα ‘χαμε έτσι για πλάκα. Αλλά δεν μας εστοίχιζε τίποτα. Ήτανε το πιο φθηνό. Πίναμε. Είχαμε και… οπωσδήποτε μέσα στα καλά υπάρχουν και… Σκοντάφταμε κιόλας. Μη νομίζεις ότι δεν σκοντάφταμε. Πέφταμε και σε καμία λούμπα. Όλα τα-

Δηλαδή;

Δεν ήταν κι όλες… Ευοίωνα. Και λεφτά χάναμε καμία φορά. Αλλά ήταν σου λέω εντάξει, δεν ήταν τίποτα. Και καλά δεν περνούσαμε καμία φορά. Άλλα περίμενες άλλα ’ρχόντουσαν. Άλλα βρίσκαμε. Διάφορα. Είχε διάφορα. Μία, ξέρεις, μία ζωή με όλες τις φάσεις. Έβρισκες οτιδήποτε μπορεί να συμβεί, τα παθαίναμε. Όλα όλα όλα. Διότι εζούσαμε καταρχάς δεν είχαμε ποτέ το ίδιο μοτίβο. Δηλαδή, σε κάθε μέρος που πήγαινες ήτανε [01:40:00]διαφορετικό. Δεν ήταν να πεις ότι «Πήγα στην Νιγηρία, θα πάω τώρα στο Cape Town» το ίδιο. Ήτανε διαφορετικό εκεί. Εζούσες. Ναι μεν μπορεί να ήταν η ίδια ζωή, αλλά ήταν διαφορετική όλη η… επεξεργασία της βραδιάς. Τελείως διαφορετική από ότι ήτανε στο ένα μέρος, στο άλλο. Κατάλαβες, τι γίνεται; Διάφορα, διάφορα. Πολλά. Που να θυμηθείς τώρα; Γιατί… Πολλά. Μη νομίζεις είναι και χρόνια τώρα, τα ξεχνάς κιόλας. Ζούσαμε καλά, όμως. Και για αυτό καθόμασταν τότε και… Εν τω μεταξύ, κάναμε παρέες, γνωριζόμαστε τότε. Μετά πηγαίναμε και μαζί… Πολλές φορές, έτυχε να φεύγομε. Έχω κάνει εγώ με ανθρώπους δύο-τέσσερις φορές σε καράβια. Να κάνουμε σε ένα καράβι, να κάνουμε… Να. Τούτο δω φερ’ ειπείν που βλέπεις που ήτανε αυτό… έχω κάνει στην πραγματικότητα για αυτό το ‘χω κάνει. Σ’ αυτό έχω κάνει εγώ τότε… τρεις ή τέσσερις φορές. Βασικά, ήμαστε οι ίδιοι. Όσες… Γιατί ξεμπαρκάραμε και μετά από παγαίνανε οι άλλοι μετά από τέσσερις- πέντε μήνες πέφταμε πάλι μέσα. Κατάλαβες; Έτσι, το μόνο που ήτανε… Ότι άφηνες πίσω, είχαμε τους γονείς τότε. Ήταν άλλοι άνθρωποι και αυτοί, στενάχωροι. Δεν είχαμε μέσα επικοινωνίας. Τηλέφωνα δεν είχανε τα σπίτια τότε. Ένα τηλεγράφημα περιμένανε. Σ’ έτρωγε η αγωνία.

Μετανιώσατε για κάτι; Από την επιλογή σας; Στις επιλογές σας; Στο γεγονός-

Ναι-

Ότι γίνατε ναυτικός-

Όχι-

Φαντάζομαι ότι δεν το μετανιώσατε.

Όχι, όχι δεν νομίζω... Δεν μπορώ να θυμηθώ ότι κάτι μετάνιωσα. Αφού νομίζω ότι είπα προηγουμένως, ότι και τώρα αν μπόρεγα, θα ξαναπήγαινα. Αλλά, βέβαια, όπως έζησα τότε. Τώρα, με τη σημερινές καταστάσεις δεν ξέρω αν μπορούσα να… Τότε που με εκείνες τις καταστάσεις ξαναπήγαινα. Όχι, δεν μετάνιωσα. Δεν νομίζω να μετάνιωσα για κάτι. Όχι, δεν έχω μετανιώσει. Εντάξει μετανιώνεις, μετανιώνεις. Ας πούμε ότι μπορούσαμε, μπορούσα να έκανα, γιατί έκανα μία καλή ζωή να πω τότε. Αλλά πάλι τι θα κέρδιζα τώρα; Άντε να ’χες, ας πούμε, αντί να ’χεις πέντε, θα ’χες έξι. Δεν θα σου έλυνε κανένα πρόβλημα. Δεν στερήθηκα τίποτα, έκανα και την… Μία άλφα περιουσία. Και τα σπίτια μου τα ’χω. Έκανα τίποτα, έζησα αξιοπρεπώς. Δεν χρωστάω κανένανε. Μπορώ να πω ότι βοήθησα και την οικογένειά μου, βοήθησα όλους. Δεν έχω… Δόξα τω Θεώ, μία χαρά ήταν. Ντάξει. Μπορούσα να ’χω κάτι περισσότερο. Τι να τα κάνεις; Όπως είναι σήμερο η κατάσταση πάλι μετανιώνουμε για αυτά που έχουμε. Λοιπόν, μία χαρά ήτανε. Δεν μετανιώνω. Όχι, δε μπορώ να πω ότι μετανιώνω.

Φτάνοντας στο τέλος της συζήτησής μας. Έχετε κάτι να προσθέσετε; Είστε καλυμμένος;

Ναι, νομίζω ότι είμαι. Είμαι. Να σου πω ένα σαν παράπονο. Τώρα που είπες έτσι… Έζησα αυτήν τη μοναξιά. Είναι μία μοναξιά. Όμως, μπορώ να πω κι έτσι κάπου, επειδή έτυχε να μην παντρευτώ κιόλας και είναι και αυτό. Απ’ όταν ήρθα συνταξιούχος, έχω στερηθεί, όχι την παρέα, γιατί έχω παρέα. Ενώ, μέσα στο καράβι ξένοι, άγνωστοι μεταξύ μας τότε, μετά μπορώ να πω ότι περνούσα καλύτερα εκεί απ’ ό,τι που ’ρθα εδώ συνταξιούχος. Εδώ αισθάνομαι κάπου ξένος. Αυτό μόνο. Έτσι βλέπω… Έχω… Από δω απ’ όλους. Από τους συγγενείς μέχρι τον τελευταίο ξένο. Μόνο αυτό μου ’χει μείνει έτσι εδώ σαν συνταξιούχος. Επειδή είμαι και μόνος φαίνεται. Ενώ ας πούμε να, φερ’ ειπείν, Χριστούγεννα, γιορτές εκεί στο καράβι αγκαλιαζόμαστε, φιλιόμαστε. Τουλάχιστον λέγαμε: «Του χρόνου σπίτι μας». Εδώ δεν έχω ‘γω, είναι μία καθημερινή μέρα. Δεν έχω δει έτσι ένα Πάσχα, μία αυτό… Δεν έχω… Ό, τι κάνω σήμερα, κάνω και το Πάσχα, κάνω και τα Χριστούγεννα. Μία γιορτή οποιαδήποτε, δεν έχω το παραμικρό. Καμία διαφορά. Το μόνο κακό βασικό που έχω, είναι και τα καφενεία κλειστά και δεν μπορώ να πάω και σε καφενείο και δεν ξέρω τι να γενώ όλη μέρα. Μόνο αυτό είδα ότι όσο ήσουνα ναυτικός όλο και κάτι περιμένανε όλοι, ξέρω ‘γω. Μετά βλέπεις ότι κάπου απομονώνεσαι. Αυτό μου έμεινε. Δεν ξέρω αν ήμουνα στεριανός αν ήταν το ίδιο. Εγώ αποτύπωσα όσο ναυτικός ήμουνα είχα και… Αποβλέπανε κάτι σε μένα. Έκανα, έδειξα, βοηθούσα. Μετά, από τη σύνταξη και μετά, κλείσανε όλες οι πόρτες. Τέλος πάντων, καλά να ’ναι όλοι οι άνθρωποι. Έχει και ανθρώπους που μ’ αγαπάνε, βέβαια. Δεν λέω ότι δεν αγαπάνε. Αλλά εμείς εις τα καράβια κρατούσαμε εκεί, γιατί ήτανε βέβαια και η μοναξιά που ’χες ένα κολλητό εκεί που είμαστε δέκα άτομα. Κρατάγαμε. Και τώρα ακόμα παίρνουμε τηλέφωνα, λέμε χρόνια πολλά. Ναι, εδώ… Ναι… Τα στερήθηκα. Δεν ξέρω… Οικογένεια… Δεν ξέρω κανέναν, τίποτα. Μόνο αυτό μου έμεινε. Και είναι σαν παράπονο, να το πω. Εμπειρία της ζωής. Σαν ναυτικός ήμουνα καλός φαίνεται και αποβλέπανε κάτι όσο… Εντάξει. Χαλάλι σου όλα, κι έτσι. Δεν με νοιάζει. Καλά να ’μαι θέλω και να περάσουμε όμορφα αυτές όλες τις φουρτούνες. Να έχουν αίσιο τέλος. Και δοξάζω τον Θεό, γιατί είμαστε ακόμα μια χαρά και κάλο και αυτό. Και είμαι μια χαρά. Αυτό είναι το μόνο, σαν τελευταίο… Αφού ήρθε έτσι η κουβέντα και τα ’παμε. Αυτά.

Να σας ευχαριστήσω πολύ. Δεν έχω κάτι άλλο να προσθέσω. Χάρηκα για την όμορφη συζήτηση που είχαμε.

Κι εγώ χάρηκα γιατί… Μου ’φερες… Πόσα χρόνια πριν. Δηλαδή ξεκινήσαμε με το «Δέσποινα Β» που είπαμε κάποια στιγμή. Αυτό ήταν το 1970. Το 1970 ήτανε αυτό, τον Αύγουστο του 1970. Λοιπόν, για βάλε να δεις. Ήρθανε σήμερα εβδομήντα, τριάντα, είκοσι, πενήντα ένα χρόνια πίσω. Έτσι; Δεν είναι και λίγα. Και αν τα βάλεις κάτω νομίζω ότι ήτανε χθες, νομίζω ότι ήτανε χθες. Και που μου ’κανει κι εντύπωση πώς τα θυμάμαι κι όλα. Έχει κι άλλα, αλλά εντάξει δεν μπορώ να τα θυμάμαι κι όλα. Αλλά κι αυτά που θυμάμαι. Βέβαια… Πενήντα χρόνια πίσω. Δεν είναι και λίγα. Ωραία ήτανε. Ωραία. Κι εγώ εγώ, γιατί μου έκαμες τώρα όλη μου τη… Με ξανάφερες εις τα νερά μου, να το πω έτσι. Γιατί λίγο πολύ και τώρα είμαι συνταξιούχος δεκαεφτά-δεκαοχτώ χρόνια, ξεχαστήκανε όλα, έχω συνηθίσει τώρα. Ξέμαθα από τη θάλασσα και μου... Τώρα μ’ έβρεξες πάλι με θαλασσινό νερό. Έτσι. Ήτανε καλή η ζωή. Ήτανε και δύσκολη, αλλά και καλή. Τα είχε όλα. Δεν έμεινε τίποτα. Όλα τα’ χε. Και στενοχώριες είχα και χαρές είχα και όλα τα ’χα. Ωραία χαρά ήταν. Εγώ ευχαριστώ.

Εγώ ευχαριστώ. Ήταν πάρα πολύ ωραία η συζήτηση. Ελπίζω να την χαρήκατε πολύ.

Ναι, την χάρηκα, χάρηκα, χάρηκα.