[00:00:00]Γεια σας, είμαι η Αλεξάνδρα, ερευνήτρια για το Istorima. Έχουμε 29 Δεκέμβρη το 2022 και βρισκόμαστε στο Λαογραφικό Μουσείο Αρχαγγέλου Ρόδου και έχουμε μαζί μας τον κύριο Βασίλη Αναστόπουλο. Γεια σου.

Γεια σου Αλεξάνδρα.

Πώς είσαι, όλα καλά;

Όλα καλά.

Να ξεκινήσουμε;

Ναι, ναι, φυσικά.

Ωραία. Βασίλη, θα μπορούσες να μας μιλήσεις λίγο για τα παιδικά σου χρόνια;

Ναι, βέβαια. Τα παιδικά μου χρόνια τα έζησα στον Αρχάγγελο, όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα εδώ. Όλη αυτή η ιστορία περί του λαογραφικού τομέα ξεκινάει από πολύ μικρή ηλικία, αφού μεγάλωσα κυρίως δίπλα στην προγιαγιά μου και στον προπαππού, στη γιαγιά και στον παππού, όπου τύγχανε να έχουν πολύ στενή σχέση με τα λαογραφικά δρώμενα του χωριού, να τηρούν τα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις ζωντανά στη μνήμη τους. Όχι μόνο στη μνήμη, δηλαδή με την έννοια της διήγησης αλλά και στην πράξη, όπου από πολύ μικρός εντρύφησα δίπλα σε αυτούς τους ανθρώπους και ξεκίνησα αυτό το υπέροχο ταξίδι στον τομέα της λαογραφίας. Δηλαδή τα παιδικά μου χρόνια ήταν γεμάτα με παραδοσιακές μυρωδιές από τον τομέα των φαγητών, από ήθη, έθιμα, στο κομμάτι το θρησκευτικό, από διάφορα παραμύθια και όλα αυτά που συνέθεσαν ένα χαρακτήρα ήδη στην πρώιμη παιδική ηλικία που έτρεφα αγάπη για την παράδοση του Αρχαγγέλου. Αυτό. Μετά, αυτά έγιναν από τότε δηλαδή που θυμάμαι τον εαυτό μου τρία με πέντε έτη, η αγάπη για τα παραμύθια και τις ιστορίες και καθώς μεγάλωνα δίπλα σε αυτούς τους ανθρώπους μου γεννήθηκε το ενδιαφέρον για την ιστορική εξέλιξη της λαογραφίας. Δηλαδή, το πώς αυτές οι διηγήσεις ή διάφορα αντικείμενα που έβλεπα γύρω μου, από πού έρχονται, από ποια εποχή, ποια η χρήση τους και όπως έκανα συνειρμούς για την χρηστικότητα των διάφορων αντικειμένων, στην πορεία και καθώς ρωτούσα –όταν έφυγε από τη ζωή πια η προγιαγιά– άλλους ανθρώπους επιβεβαιωνόταν ότι οι σκέψεις μου αυτές είχαν ιστορική βάση και αυτό μου έδινε χαρά το να συνεχίζω να ψάχνω περισσότερο. Στην οικογένεια μου, κάποια στιγμή, ήρθαν διάφορα λαογραφικά αντικείμενα μέσω μιας κληρονομιάς, τα οποία τα είχαμε φυλαγμένα περίπου στην ηλικία των 7 ή 8 ετών. Πέρα του ότι ήταν αποθηκευμένα σε κάποια αποθήκη, από μικρός τα περιεργαζόμουν γιατί πια η εποχή ήταν τέτοια που τα αντικείμενα αυτά είχαν τεθεί σε αχρηστία, είχαν χάσει πια τον διακοσμητικό τους ρόλο και τον χρηστικό και αποτελούσαν πλέον αντικείμενα μιας αποθήκης και τίποτα περισσότερο. Καθώς μεγάλωνα και ξεκίνησα να διαβάζω τα πρώτα βιβλία για την ιστορία του χωριού μου και γενικότερα για την αρχαιολογία, μου γεννήθηκε το ενδιαφέρον της ιστορίας πίσω από την εικόνα, δηλαδή ένα πιάτο ή ένα κεραμικό ή οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο, γιατί το κρατάω στα χέρια μου. Αυτές οι ερωτήσεις δηλαδή με την εξέλιξη των χρόνων και καθώς έμπαινα στην εφηβεία, ξεκινούσαν να με απασχολούν περισσότερο επιστημονικά. Πώς έχει κατασκευαστεί ένα πιάτο, από πού έχει έρθει, αν είναι ξένο. Πολλά αυτά είχαν τις σφραγίδες εργοστασίων του εξωτερικού και όπως ξεκίνησε να με απασχολεί όλο αυτό, από πού έχει έρθει το κάθε αντικείμενο, γεννήθηκε και η αγάπη και για το συλλέγειν. Κάποια αντικείμενα τα ήθελα μετά για να μελετήσω –περίπου στην ηλικία των 13-14 χρονών– που έψαχνα διάφορα αντικείμενα που είχα ακούσει στις διηγήσεις για να δω πώς είναι, για να τα μελετήσω. Όμως αυτά έπρεπε να τα αποκτήσω όποτε με τη βοήθεια της οικογένειας μου, ξεκίνησα να αγοράζω τα πρώτα μου αντικείμενα, αλλά και μου χαρίζουν συγγενείς και φίλοι, δίνοντας μου χαρά στον τομέα της μελέτης. Καθώς περνούσε η εφηβεία στο Γυμνάσιο και προς το Λύκειο, είχαμε διάφορες εργασίες που αφορούσαν τις παραδοσιακές φορεσιές, το κομμάτι της λαογραφίας πάντα. Ψάχνοντας πλέον ήταν τέτοια η εποχή που οι παλαιοί που θυμόμουνα από την πιο μικρή μου ηλικία, είχαν πια φύγει. Δεν υπήρχε κανείς να μου δώσεις σαφείς πληροφορίες, παρά μόνο θύμησες και αχνά στοιχεία του παρελθόντος που έπρεπε εγώ σε μια ηλικία μετά να ξανασυνθέσω τον ενδυματολογικό τομέα, τις ενδυματολογικές συνήθειες στο μυαλό ώστε να έχω μια πληρέστερη εικόνα του τι γινόταν στον Αρχάγγελο, στο κομμάτι της φορεσιάς, τον 19ο και στο γύρισμα του 20ου αιώνα. Αφού δεν έβρισκα πληροφορίες για τις εργασίες, ξεκίνησα σιγά-σιγά να συλλέγω διάφορα αντικείμενα ως προς μια μικρή απογοήτευση που είχα, το δεν είχα πια σωθεί κάτι. Αρκετές ηλικιωμένες και ηλικιωμένοι μπορούσαν να μου περιγράψουν ένα τύπο φορεσιάς, αλλά δεν είχα παραδείγματα να δω πως ήταν αυτά. Το ίδιο γινόταν και για κάποια κεραμικά, για διάφορα πιάτα που ήταν υψηλά στην αντίληψη των συγχωριανών μου, των ηλικιωμένων, αλλά δεν μπορούσα να φανταστώ ούτε να συνθέσω μια εικόνα για το πώς ήταν αυτά. Οπότε έπρεπε να ψάξω να βρω πρώτα αυτά τα αντικείμενα πώς είναι και στη συνέχεια να εξαγάγω το οποιοδήποτε συμπέρασμα. Αυτό όπως καταλαβαίνετε είναι και η αρχή του συλλέγειν, ενός μικρού συλλέκτη που συγκέντρωσε διάφορα αντικείμενα και ξεκίνησε να συνθέτει κάποια σύνολα και πληροφορίες για το μακρινό πια παρελθόν. Μετά από μερικά χρόνια, δηλαδή στο Λύκειο πια, στη Β’ και προς την Γ’ Λυκείου, γεννήθηκε η ανάγκη να σωθούν κάποια αντικείμενα. Κατάλαβα ότι υπήρχε μια σπουδαία κληρονομιά στον Αρχάγγελο και επίσης κάποια σπουδαία αντικείμενα στα χέρια μου που η αγάπη της απόκτησης, μετατράπηκε σε ευθύνη να τα διασώσω. Ένιωθα δηλαδή μετά από κάποιο σημείο υπόχρεος το να διασωθούν αυτά τα αντικείμενα και να μπορεί να έχει ο οποιοσδήποτε πρόσβαση στην πληροφορία αυτή που με είχε απασχολήσει τα προηγούμενα χρόνια, αλλά και τα μετέπειτα που θα ερχόντουσαν.

Στο Λύκειο και δε πια στην Γ’ Λυκείου ήμουνα αποφασισμένος για το τι θα ήθελα να ασχοληθώ στη ζωή μου. Μία καθηγήτρια, βλέποντας την κλίση μου προς αυτά τα αντικείμενα και στο κομμάτι αυτό, πίστεψε πως μου άρμοζε άριστα το επάγγελμα του Συντηρητή Έργων Τέχνης με κατεύθυνση τη Λαογραφία. Στην αρχή δεν ήμουν σίγουρος, δεν γνώριζα για το επάγγελμα , όμως στη συνέχεια κατάλαβα πως δεν θα μπορούσα να έχω ασχοληθεί με τίποτα άλλο στη ζωή μου. Είναι το επάγγελμα που με εκφράζει απόλυτα, είναι και αυτό που θα ασχοληθώ και στον ελεύθερο μου χρόνο, εκτός σπιτιού, εκτός πανεπιστήμιου και στο σπίτι, οπουδήποτε αλλού. Διότι πέρα από τα αρχαιολογικό κομμάτι, από την αρχαιολογική αξία των αντικείμενων –που θα μπορούσα να είχα επιλέξει για παράδειγμα τον τομέα της αρχαιολογίας– ήθελα την επαφή με το λαογραφικό αντικείμενο και η αγάπη για την διαιώνιση, δηλαδή τη συντήρηση του αντικειμένου, για να συνεχίσει αυτό να υπάρχει, δεν μ’ άφηνε περιθώρια να μην επιλέξω τη συντήρηση αρχαιοτήτων, που είναι αυτό και που σπούδασα. Και βέβαια με στενή κλίση, με κλίση πια καθαρά προς το λαογραφικό κομμάτι της συντήρησης έργων τέχνης, με μια ιδιαίτερη κλίση προς το ύφασμα. Δηλαδή τη συντήρηση υφασμάτινων λαογραφικών αντικείμενων, το κομμάτι της φορεσιάς που μου άρεσε περισσότερο. [00:10:00]Και καθώς σπούδαζα ταυτόχρονα συνέλεγα διάφορα αντικείμενα, όμως κατάλαβα πολύ γρήγορα ότι για πολλά αντικείμενα είχε χαθεί η πληροφορία. Είχαμε αυτό το χάσμα στην πληροφορία που δεν υπήρχε πια, εν ζωή, κάποιος που να με διαφωτίσει. Οι ηλικιωμένοι ήδη ή πολλές φορές οι γενιές, όσο είναι εν ζωή μια πληροφορία, πιστεύει ότι θα υπάρχει για πάντα κι αυτό είναι το μεγαλύτερο λάθος του ότι δεν καταγράφεται και ξαφνικά χάνεται και χάνεται μαζικά, μην γνωρίζοντας ο καθένας ότι αποτελεί ένα σπουδαίο κομμάτι για την παράδοση μας και ότι μπορεί να γνωρίζει κάτι που να είναι ο τελευταίος εν ζωή που το γνωρίζει. Αγνοώντας το πολλές φορές χάνεται ένα κεφάλαιο της παράδοσης μαζί με αυτούς που φεύγουν. Έπρεπε να τα καταγράψω αυτά. Είχε ξεκινήσει ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο να με απασχολεί και ηχογραφούσα τους τελευταίους πια εν ζωή και ηχογραφώ ακόμα μέχρι σήμερα ηλικιωμένους, ώστε να μου δώσουν πληροφορίες γι αυτά που εγώ ενδιαφέρομαι στο κομμάτι των φορεσιών, των κεραμικών και διάφορων άλλων αντικειμένων. Αλλά και για τη ζωή τους, με το επάγγελμα τους και τα εργαλεία του επαγγέλματος τους και όλα αυτά που συνθέτουν τη λαογραφία του Αρχαγγέλου. Όπως είπα πριν, κατάλαβα πολύ σύντομα ότι αφού είχε χαθεί η πληροφορία για διάφορα αντικείμενα, τις απαντήσεις πλέον δεν θα μου τις έδιναν ηλικιωμένοι ούτε η έρευνα, που πολλές φορές ήταν άκαρπη. Θα μου τις έδινε η συγκριτική λαογραφία, δηλαδή κάποια αντικείμενα βλέποντας τη γύρω περιοχή, τα γύρω χωριά, έβλεπα πως στον Αρχάγγελο μπορεί ένα συγκεκριμένο εργαλείο να είχε χαθεί η θύμηση του, πώς λειτουργούσε και στο δίπλα χωριό ή στην ευρύτερη περιοχή, ακόμα και σε ένα πιο απομακρυσμένο χωριό της Ρόδου, να μου δινόντουσαν οι απαντήσεις για τη λειτουργία και τη χρηστικότητα διαφόρων αντικειμένων. Πολλές φορές και για την ονομασία, πράγμα που με διαφώτισε πάρα πολύ, φώτισε δηλαδή πολλά κενά πεδία που είχα για τον Αρχάγγελο. Όμως, η συγκριτική λαογραφία έφερε και αντικείμενα προς μελέτη από άλλες περιοχές και καθώς προχωρούσαν τα χρόνια, κατάλαβα ότι για να μελετήσουμε σωστά – Για παράδειγμα μία φορεσιά από τον Αρχάγγελο που τυγχάνει να είναι αυτό το χωριό, πρέπει να μελετηθεί περισσότερο η ευρύτερη ακτίνα που περιβάλλει τη γυναίκα ή τον άνδρα του Αρχαγγέλου. Οπότε έπρεπε να συλλέξω και φορεσιές και αντικείμενα από τα υπόλοιπα χωριά και πλέον από όλα τα Δωδεκάνησα για να υπάρχει σύγκριση για το κοινωνικό πλαίσιο που εντάσσεται ένα αντικείμενο, για τις κοινωνικοοικονομικές πτυχές που διέπουν τα αντικείμενα αυτά και διάφορες και διάφορες άλλες πληροφορίες που δίνουν ταυτότητα στο αντικείμενο. Ένα αντικείμενο χωρίς κάποιες πληροφορίες που το συνοδεύουν, δυστυχώς που θα το πω έτσι, ότι είναι ασήμαντο. Όλα αυτά, όλη την αξία σε ένα αντικείμενο, συναισθηματική ή οτιδήποτε, την προσθέτουν οι πληροφορίες πίσω από αυτό. Αν δεν υπάρχουν, δυστυχώς δεν αποτελεί ούτε ένα έκθεμα, αλλά ούτε ένα αντικείμενο προς μελέτη για κάποιον ερευνητή. Η σχολή τελείωσε σχετικά πρόσφατα και έγινε μία πτυχιακή εργασία πάνω στην φορεσιά του Αρχαγγέλου από το 1850 και μέχρι το 1880. Είναι μία εποχή που επιλέχθηκε αφού είναι αυτή που σώζει πια, που σώζονται στο Λαογραφικό Μουσείο εξαρτήματα της φορεσιάς αυτής ικανή προς μελέτη και έτσι προστέθηκε ένα λιθάρι στο ενδυματολογικό κομμάτι του τόπου μου. Αυτό, σε γενικές γραμμές, με συνέθεσε ως συλλέκτη, τα βιώματα. Και επίσης, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που δεν μπορώ να το πω ότι το διδάχτηκα, είναι έμφυτο και ίσως κάποιοι άνθρωποι μπορεί να με καταλάβουν είναι τα βιώματα πάνω σε αυτό το κομμάτι. Δηλαδή, ένας άνθρωπος που έχει ζήσει στην επαρχία και έχει εντρυφήσει με ηλικιωμένους ανθρώπους έχει δει κινήσεις και σκέψεις που αφορούν την οικονομία σε ευρύτερο βαθμό. Όχι την οικονομία των χρημάτων, την οικονομία στα αντικείμενα. Πώς μια ηλικιωμένη γυναίκα μπορούσε να μην πετάξει για παράδειγμα ένα κομμάτι υφάσματος να το μεταποιήσει σε κάτι άλλο. Για τα ρούχα, το πώς μπορούσε να επιδιορθώσει κάποια ρούχα αντί να τα αντικαταστήσει. Αυτό το κομμάτι της οικονομίας που δίνει πολλές φορές απαντήσεις. Όταν έρχεται στα χέρια μου ένα αντικείμενο, μπορώ να σκεφτώ τη λογική των παλιών πολλές φορές και να συνθέσω μία πληρέστερη εικόνα για το τι μπορούσε να είναι αυτό. Εκ τότε με έχουν απασχολήσει διάφορα θέματα του χωριού μου, όπως τα αρχαιολογικά, το κομμάτι των μνημείων του τόπου μου που θα ήθελα κι αυτό να διασωθεί κάποια στιγμή, το πεδίο της κεραμικής, όπου ο Αρχάγγελος είναι ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα κεραμικής στα Δωδεκάνησα που εφοδίαζε όλα τα χωριά της Ρόδου, ακόμη και τη Μικρά Ασία με κεραμικά που δυστυχώς σήμερα δεν σώζεται κάτι για να δει κάποιος ερευνητής. Και στο Λαογραφικό Μουσείο υπάρχουν συνεντεύξεις από αγγειοπλάστες και γενικότερα μία βιβλιοθήκη –μικρής έκτασης βέβαια– που υπάρχει το οπτικοακουστικό υλικό από ηλικιωμένους, από επαγγέλματα, ιστορικές πληροφορίες που μπορεί κάποιος ερευνητής να βρει ενδιαφέρον σε μία μετέπειτα εργασία που μπορεί να έχει, πράγμα το οποίο δεν υπήρχε πριν από εμένα σε σημαντικό βαθμό. Οπότε, είμαι χαρούμενος σε αυτό το κομμάτι, το ότι υπάρχουν κάποια αντικείμενα που σώθηκαν και είναι σε ασφαλή χώρο και προπάντων δεν νιώθω ότι μου ανήκουν. Γιατί αυτά τα αντικείμενα υπήρχαν και πριν από εμένα. Στην ουσία είμαστε μία παρένθεση στη ζωή των αντικειμένων. Οφείλουμε, όσοι μπορούμε, να τα διαφυλάξουμε και μέσω του επαγγέλματος μου του ότι τα συντηρώ, τείνω μία πτυχή στο μέλλον να συνεχίσουν αυτά να υπάρχουν και να βρουν και οι επόμενοι ώστε να μελετήσουν εκτενέστερα ίσως.

Να σε ρωτήσω κάτι ακόμη; Πώς πήρες την απόφαση τελικά να ιδρύσεις το Λαογραφικό Μουσείο;

Το Λαογραφικό Μουσείο – Η απόφαση αυτή της ίδρυσης του, ήρθε στα 20 μου έτη όταν υπήρχαν διάφορα αντικείμενα στο σπίτι μου συγκεντρωμένα. Είχα μελετήσει πολλά, αλλά αισθανόμουν την ευθύνη να τα δει και το κοινό του Αρχαγγέλου. Είχα συγκεντρώσει διάφορες πληροφορίες για τα αντικείμενα αυτά, κάποια ενδυματολογικά σύνολα ήταν πια πλήρη με πληροφορίες – όχι μόνο οπτικά– που τα συνέδεαν, οπότε ένιωσα αμέσως την ευθύνη να τα κοινοποιήσω τα αποτέλεσμα των ερευνών αυτών, μέχρι τότε αυτά που είχα βρει – δεν τα είχα βρει όλα προφανώς– και δεν μου άρεσε το ότι ήταν στην αποθήκη μου. Ήθελα αυτά τα πράγματα να εκτεθούν στο φυσικό τους χώρο που είναι ένα παραδοσιακό σπίτι με καμάρα και να αφηγηθούν μόνα τους την ιστορία τους. Βέβαια πια, συνδεόμενα με επιστημονικές πληροφορίες. Όπως τους κατασκευαστές, όπως είπαμε, των κεραμικών, αυτά που είναι το εξωτερικό, από ποια εργοστάσια έχουν έρθει, πότε ήρθαν, από ποιος και γιατί, με ποια προτίμηση θα μπορούσε κάποιος να τα στολίσει, τα επαγγέλματα που συνδέονταν με αυτό κι όλα αυτά που περιτριγυρίζουν τα αντικείμενα αυτά. Το [00:20:00]Λαογραφικό Μουσείο στην ουσία αποτελεί ένα παραδοσιακό σπίτι ανακαινισμένο με τις παραδοσιακές μεθόδους, σεβόμενοι πάντα την παράδοση, όπου κάποιος νέος ή κάποιος ξένος μπορεί να ενταχθεί στην παράδοση του τόπου μου. ‘Όχι μόνο της Ρόδου, αλλά και πλέον και των Δωδεκανήσων.

Ήταν δύσκολο το να ιδρύσεις το Μουσείο, ειδικά σε τόσο νεαρή ηλικία;

Μπορώ να πω, όταν το βλέπει κάποιος μετά, δηλαδή όταν τελειώνει αυτό το έργο και βλέπεις τον εαυτό σου, όταν κάνεις μία αυτοκριτική, μπορώ να πω ότι ήταν δύσκολο. Απλά η αγάπη αυτή για την παράδοση, η άδολη αγάπη και σημαντικό αυτό που το λέω, διότι δεν το είδα ποτέ σαν επάγγελμα αυτό. Δεν περίμενα δηλαδή να καταρτιστώ επαγγελματικά από το Λαογραφικό Μουσείο, Ήταν κάτι που μου άρεσε, γι’ αυτό το έκανα με την υποστήριξη της οικογένειας μου. Αυτό πρέπει να το πω, δεν το έκανα φυσικά μονός μου. είχα μια οικογένεια που από πολύ νωρίς και ήδη από την παιδική ηλικία –αν παρέλειψα πριν να το πω– με στήριξε και θυμάμαι πολλές φορές οι δικοί μου άνθρωποι μου έκαναν δώρα βιβλία ιστορικά, αρχαιολογικά, λαογραφικά, βοηθώντας με να μάθω περισσότερα. Ακόμα και οι συγγενείς και φίλοι μου δώρισαν διάφορα οικογενειακά τους αντικείμενα, βοηθώντας σε αυτή την προσπάθεια του να στηθεί το Λαογραφικό Μουσείο και τα περισσότερα πια περιήλθαν από αγορές μετέπειτα από την οικογένεια μου όπου συνεχίζω μέχρι σήμερα αυτό το κομμάτι.

Τα εκθέματα που βλέπουμε τώρα προέρχονται από τις δικές σου αγορές, από την προσωπική σου συλλογή;

Ναι, το μουσείο είναι ιδιωτικό με την έννοια του ότι προσπάθησα εγώ και η οικογένεια μου γι’ αυτό. Δεν στηρίχθηκε σε κάποιον φορέα και όλα αυτά είναι τα αντικείμενα, αν θέλετε μπορείτε να το πείτε της προσωπικής συλλογής, αλλά δεν είναι στην ουσία προσωπική συλλογή. Ανήκουν και σε σένα Αλεξάνδρα και σε οποιοδήποτε άλλο κάτοικο του Αρχαγγέλου και όχι μόνο. Είναι όλων μας, είναι όλων μας, απλά εγώ –ας το πούμε– είμαι υπεύθυνος για την ασφάλεια τους και για τη συντήρηση τους, τίποτα περισσότερο.

Σε βοήθησαν οι κάτοικοι του χωριού να βρεις κάποια αντικείμενα ίσως;

Σε αυτό το κομμάτι ήταν λίγο δύσκολο μπορώ να πω. Με βοήθησαν κάποιοι να τα εντοπίσω . Από εκεί και πέρα τα αγόραζα, αλλά πολλές φορές η άγνοια πολλών αντικείμενων τους οδήγησε να πετάξουν διάφορα πράγματα, να μην τα χρειάζονται πλέον. Αλλά μπορώ να πω ότι υπήρχε συνεργασία σε αυτό το κομμάτι με τους κατοίκους, δηλαδή αν έλειπε κάποιο εξάρτημα από τη φορεσιά, προθυμοποιούνταν διάφοροι να το διαθέσουν έναντι κάποιου ποσού ή μη στο Μουσείο.

Και για τη συντήρηση των αντικειμένων που είπες, την κάνεις εσύ;

Την συντήρηση των αντικειμένων κάνω εγώ. Βέβαια, διάφορα αντικείμενα τα είχα μεταφέρει στη σχολή στην Αθήνα όπου τα συντηρήσανε και τα μελετήσαμε επιστημονικότερα με την έννοια του ότι έγιναν αναλύσεις με μικροσκόπιο, με διάφορες άλλες αναλύσεις ινών και οπωσδήποτε η πτυχιακή μου εργασία στηρίχθηκε σε εξαρτήματα αυθεντικά, όπου μετέβησαν στην Αθήνα για τις περαιτέρω αναλύσεις και να εξαχθούν τα διάφορα συμπεράσματα κι όπου προέκυψαν πολύ σημαντικά συμπεράσματα πάνω σε αυτό το κομμάτι. Και οι συντηρήσεις γίνονται από εμένα, όπου μπορώ. Βέβαια, αφού έχει μεγαλώσει τόσο η συλλογή αυτή, πλέον μου είναι λίγο δύσκολο. Έχω κάποια σχέδια για το μέλλον, ελπίζω να πάνε όλα καλά.

Το εύχομαι!

Σε ευχαριστώ.

Θες να μας μιλήσεις λίγο και για την πτυχιακή σου; Με ενδιαφέρει κι αυτό, για την αρχαγγελίτικη παραδοσιακή φορεσιά.

Ναι, βέβαια. Στον Αρχάγγελο, οι πληροφορίες για τις νυφικές φορεσιές –να το πούμε έτσι να ξεκίνησαν να υπάρχουν από το 1920-25-30 εκεί από τους ηλικιωμένους. Πιο πριν υπήρχε, δεν υπήρχε τίποτα από πληροφορία, ειδικά δε μέσα στον 19ο αιώνα. Εκεί οι πληροφορίες σταματούσαν τελείως. Κάποιες πληροφορίες μας τις έδιναν οι περιηγητές της εποχής, όπου πέρασαν από τον Αρχάγγελο και κατέγραψαν διάφορα έθιμα που είδαν, τη φορεσιά επίσης και σπαράγματα από ηλικιωμένους από θύμησες. Δηλαδή μία ηλικιωμένη μπορεί να θυμόταν ένα τυπικό, πώς φορούσαν για παράδειγμα ένα μαντήλι, μια άλλη ηλικιωμένη πώς φορούσαν το άλλο εξάρτημα κι έπρεπε να κληθώ εγώ να βγάλω ένα συμπέρασμα πάνω σε αυτό. Σώζονταν διάφορα κομμάτια, διάφορα εξαρτήματα της φορεσιάς και μία σχεδόν ολόκληρη φορεσιά στον Αρχάγγελο που με βοήθησαν πολύ το να σχηματίσω αυτή την εικόνα. Όπως και επίσης τα περιηγητικά κάποιες παλιές φωτογραφίες, όλα αυτά και με τη προσωπική έρευνα συνέθεσαν την πτυχιακή μου. Και όπως είπα πριν, ο τίτλος της είναι «Η νυφική φορεσιά του Αρχαγγέλου Ρόδου, 1850-1880». Και μελετήθηκε η συγκεκριμένη εποχή γιατί είναι αυτή που σώζει αντικείμενα έως τις μέρες μας ικανά για μελέτη. Οπωσδήποτε υπάρχουν πληροφορίες και μέσα στον 18ο αιώνα για τη φορεσιά και υπάρχουν και εξαρτήματα της φορεσιάς του 18ου αιώνα του χωριού εδώ στο Μουσείο. Απλά είναι για παράδειγμα ένας ποδόγυρος με διάφορα εξαρτήματα που από μόνα τους, δεν μπορούν να μας πουν κάτι για το σύνολο της φορεσιάς, στο μέλλον ίσως. Αλλά αυτό, το 1850-1880 είναι μια ασφαλής χρονολογία να δώσουμε αυτά τα συμπεράσματα που βγάλαμε προς το κοινό. Στη πτυχιακή αυτή γίνεται μία εισαγωγή στο κοινωνικό περιβάλλον της Ρόδου, στη Ρόδο του 19ου αιώνα, για το εμπόριο, για την οικοτεχνία, με το τι ασχολείτο η γυναίκα και τι ο άντρας στην εποχή αυτή, για τα ταξίδια στην Ανατολή και πώς συνέθεσαν το εμπόριο των υφασμάτων και των διάφορων άλλων αγαθών. Αλλά ακόμη και πώς η Αρχαγγελίτισσα υιοθέτησε ξενικά πρότυπα, διάφορα άλλα αντικείμενα που αποτελούσαν δώρα για παράδειγμα του άντρα της ή οποιοδήποτε, του αδελφού της, του πατέρα σας στην Ανατολή, υιοθέτησε αμέσως τη φορεσιά της. Οπότε, η Αρχαγγελίτικη φορεσιά είναι ένα κράμα της μεταβυζαντινής φορεσιάς της Ρόδου που όμως την χαρακτηρίζουν τα πολυτελή υφάσματα της Ανατολής. Δηλαδή συνδυάζει την οικοτεχνία μεν, όπως το μετάξι που έτρεφαν στους μεταξοσκώληκες στο σπίτι, δηλαδή τη σηροτροφία και διάφορα άλλα επαγγέλματα, το βαμβάκι, το λινό, αλλά συνδυάζονται και διάφορα υφάσματα εμπορίου που η Αρχαγγελίτισσα με δεξιοτεχνία ενσωματώνει στη φορεσιά της και της δίνει ξεχωριστό χαρακτήρα που διαφέρει πολύ από τα υπόλοιπα χωριά. Πράγμα το οποίο δεν υπήρχε μέχρι πρότινος και μας έδωσε αυτή την πληροφορία. Βέβαια, πέρα της νυφικής φορεσιάς αναλύονται και καθημερινοί τύποι φορεσιάς. Και εδώ μέσα στο Μουσείο, μια παρένθεση να κάνω, ότι έχει δοθεί τα τελευταία χρόνια εστίαση σε αυτά που δεν είναι ευρέως –ας το πούμε έτσι– αποδεχτά από τους συλλέκτες, από τα μουσεία, δηλαδή τις καθημερινές φορεσιές. Πολλά μουσεία εστιάζουν να εκθέσουν τις νυφικές φορεσιές τους πολυτελέστερους τύπους ενδυμασιών, αγνοούν όμως την ύπαρξη των καθημερινών φορεσιών. Οπότε, αγνοώντας αυτήν την ύπαρξη των καθημερινών τύπων δεν δίνουν την πληρέστερη εικόνα στο θεατή για το πώς διαμορφώθηκε η νυφική φορεσιά αλλά με βάση και την καθημερινή. Οπότε, υπάρχουν και οι τύποι [00:30:00]των καθημερινών φορεσιών εδώ στο Μουσείο.

Μπορείς να μας τους περιγράψεις τους καθημερινούς τύπους;

Ο καθημερινός τύπος είναι σπουδαίος και τον λέω σπουδαίο, γιατί δεν βλέπουμε την επιτηδευμένη εκδοχή της φορεσιάς που βλέπουμε στη νυφική φορεσιά. Βλέπουμε μια γυναίκα της εποχής ή έναν άνδρα της εποχής, το πώς συνδυάζει και ενσωματώνει στη φορεσιά υλικά επίσης με δεξιοτεχνία, ώστε για παράδειγμα να είναι ναι μεν αποδεχτή από το κοινωνικό περίγυρο, να μην διαφέρει δηλαδή πολύ, αλλά να κρατάει και τον τύπο της εποχής. Βέβαια, τις θεωρώ σημαντικές αυτές τις φορεσιές, γιατί φαίνεται αυτούσια η οικονομία στη φορεσιά. Τα υφάσματα δεν πετιούνται, μεταποιούνται πολλά ρούχα. Οι μεταποιήσεις που υπάρχουν πάνω σε αυτά τα ρούχα μπορώ να πω ότι θα αφήνουν άφωνο το θεατή για το πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι τότε. Είναι σημαντικό να βλέπουμε αυτή τη λογική των παλιών, το ότι δεν μπορούσε να πεταχτεί τίποτα. Αν για παράδειγμα υπήρχε μια φθορά σε κάποιο ρούχο, μπορούσαν με διάφορα μπαλώματα, με οτιδήποτε να το συμπληρώσουν. Τα έβαφαν, μια γυναίκα φορούσε άσπρα ρούχα όταν ήταν νέα, μετά δεν είχε άλλα όταν η ηλικία περνούσε, αλλά έβαφε τα λευκά και τα χρησιμοποιούσε για όλη της τη ζωή. Γενικά βλέπουμε ότι τα ρούχα αυτά ήταν για μια ζωή. Μπορούσε να φτιάξει, είχαν σχεδιαστεί για να δίνουν ελευθερία στην κίνηση, όπως και στον άντρα και στη γυναίκα, άνετα ρούχα δηλαδή που δεν εμπόδιζαν τη βάδιση, αλλά τους προστάτευαν ταυτόχρονα από τον ήλιο. Υψηλές μπότες, όπως μου έχουν πει και πολλοί ηλικιωμένοι, και στους άντρες και στους γυναίκες τους προστάτευαν από τα δαγκώματα των φιδιών κατά τις εργασίες στα χωράφια. Ήταν μία φορεσιά απλή μεν, σοφά φτιαγμένη δε. Όλα έχουν κάποιο ρόλο στη φορεσιά. Πράγμα το οποίο δεν το βλέπουμε τόσο πολύ στη νυφική. Δηλαδή, στη νυφική θα δούμε κάποια στολίδια και αυτά που μπορεί να μην εξυπηρετούν σε κάτι. Στην καθημερινή φορεσιά όλα εξυπηρετούν σε κάτι και η παραμικρή, για παράδειγμα τσέπη, θα χρησιμέψει σε κάτι. Στην αποθήκευση ενός μαχαιριού, για τις διάφορες ανάγκες των χωραφιών και οτιδήποτε άλλο. Πρέπει να τις γνωρίζουμε αυτές τις φορεσιές. Και στα κεραμικά επίσης. Τα πιάτα, ό,τι μπορούσαν να κάνουν επιδιορθώσεις τα κεραμικά –Αν για παράδειγμα μια στάμνα πάθαινε κάποια βλάβη, δεν την πετούσαν σαφώς, συμπλήρωναν κάποια οπή που μπορούσε να είχε άνοιξε με κερί για παράδειγμα, σφράγιζαν τις οπές αυτές για να είναι πάλι λειτουργική. Τα βλέπουμε αυτά και οπωσδήποτε δεν πρέπει να τα αφαιρούμε. Δηλαδή σε ένα κεραμικό που μπορεί να έχει πάθει κάποια βλάβη και η γυναίκα του παρελθόντος να έχει κάνει κάποια συμπλήρωση, οφείλουμε να το σώσουμε αυτό. Δεν οφείλουμε να το επιστρέψουμε, να το επαναφέρουμε στην αρχική του μορφή. Όλα υπάρχουν για κάποιο λόγο, που εδώ έρχεται το κομμάτι το βιωματικό με το κομμάτι της συντήρησης και λύνει πολλά «πρέπει» και «δεν πρέπει» στον τομέα αυτό. Θα μου πεις, Αλεξάνδρα, γιατί. Θα σου πω ότι πολλοί συντηρητές ή οποιοιδήποτε άλλοι – όχι ότι εγώ είμαι κάτι ιδιαίτερο, σου μιλάω καθαρά στο κομμάτι του χωριού μου που έχω μελετήσει σε αυτό– μπορεί να αφαιρέσουν αντικείμενα, να αφαιρέσουν χαρακτηριστικά πάνω από τα αντικείμενα, αγνοώντας ή μη πιστεύοντας ή φαντάζοντας τη χρήση αυτών. Που όμως, κάποιος που έχει ζήσει τη λαογραφία να καταλάβει σε τι εξυπηρετούσε το κάθε τι και να το διασώσει και να το τονίσει στην έκθεση του, αυτό περισσότερο.

Θα μπορούσες μήπως να μας περιγράψεις μερικά από τα εκθέματα του Μουσείου;

Ναι, μπορείς να μου πεις τι σε εντυπωσιάζει περισσότερο. Ίσως τα πιάτα.

Ναι.

Ναι, τα πιάτα είναι το πρώτο αντικείμενο, είναι τα πρώτα αντικείμενα που βλέπει κάποιος επισκέπτης. Ήδη από πολύ νωρίς έχουμε το στολισμό αυτό, όλα τα πιάτα αυτά που είναι στολισμένα, αναρτημένα στους τοίχους, συνθέτουν τον πιατελότοιχο που είναι ο τοίχος απέναντι από την πόρτα αλλά και ο τοίχος του τζακιού. Η πρώτη απεικόνιση –ας το πούμε– του πιατελότοιχου γίνεται στα 1854, άρα οι Αρχαγγελίτες από πολύ νωρίς στόλιζαν τα πιάτα. Είναι ένα παλαιότερο έθιμο που το βλέπουμε να ξεκινάει μάλλον από τη Λίνδο, όπου έχουμε σίγουρες πληροφορίες από τα τέλη του 16ου, στις αρχές του 17ου αιώνα. Ο πιατελότοιχος στην ουσία ήταν επίδειξη πλούτου. Όσα περισσότερα είχε πιάτα είχε ένα σπίτι, τόσο πιο πλούσιο θεωρείτο. Στις αρχές, τα πιάτα αυτά, στις αρχές του 18ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα, τα πιάτα αυτά ήταν πήλινα από το Τσανάκκαλε της Τουρκίας, γι’ αυτό και οι ντόπιοι τα ονόμαζαν «τσανάκες» ή «τσανάκια». Είναι αυτά τα πιάτα που βλέπεις κάτω εκεί, και εδώ οι τρεις σειρές πάνω. Στην αντίληψη των ντόπιων αυτά ήταν υψηλότερα, γι’ αυτό και τα έβαζαν πάντα πρώτα, όποιοι τα είχαν, πάνω-πάνω δηλαδή στον πιατελότοιχο. Όσο περνούσαν τα χρόνια, φυσικές καταστροφές, σεισμοί κι όλα αυτά, χάθηκαν αυτά τα πιάτα. Το έθιμο του στολίσματος υπήρχε ακόμη εν ζωή, όμως οι παλιοί έμποροι είχαν πια εκλείψει. Έτσι έπρεπε τα κενά αυτά έπρεπε να αντικαταστήσουν διάφορα άλλα πιάτα, που είναι τα ευρωπαϊκά που βλέπουμε κάτω, χωρίς αυτό – Να προσθέσω εδώ στα τούρκικα αυτά από Τσανάκκαλε υπήρχαν και παλαιότερες εισαγωγές από το Ιζνίκ, τη Νίκαια της Μικρά Ασίας, από την Ιταλία από τον 17ο και 18ο αιώνα, δηλαδή προϋπήρχαν και κάποια άλλα εκεί. Όμως η μαζική εισαγωγή των ευρωπαϊκών πιάτων από το Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία κι άλλες πόλεις, συμπληρώνουν αμέσως τα κενά των πιατελότοιχων, όπου μοιράζονταν και στις διάφορες χώρες και οι ντόπιοι τα αγαπούν πάρα πολύ και τα υιοθετούν αμέσως. Ο πιατελότοιχος δίνει –φαίνεται ότι μέσα στην πορεία του χρόνου–, δίνει και επαγγέλματα. Δηλαδή, στον Αρχάγγελο έχουμε την στολίστρα, ήταν μία γυναίκα, ας πούμε ντεκορατέρ της εποχής, που πληρωνόταν πριν το γάμο για να στολίσει τα πιάτα αυτά ανάλογα με το χρώμα και το μοτίβο, το θέμα που απεικόνιζαν. Θεωρείταν δηλαδή ικανή στο θέμα αυτό. Η γυναίκα της Ρόδου, μπορούμε να πούμε έχει ένα φόβο για το κενό, κενοφοβία. Δεν της αρέσει από ό,τι βλέπουμε ο λευκός τοίχος, προσπαθεί με κάτι να τον καλύψει και γι’ αυτό οι πιατελότοιχοι σε πολλά χωριά της Ρόδου και στον Αρχαγγέλο, η διάταξη των πιάτων τους γίνεται σχεδόν λεπιδωτά. Καλύπτουν δηλαδή πολύ, όπως βλέπεις, τους τοίχους, το υπόλοιπο σπίτι, διάφορα κάρδια με σκηνές από παραμύθια, υφαντά. Το σπίτι πρέπει να φαίνεται γεμάτο, πλούσιο ας το πούμε έτσι. Στηρίζονταν δηλαδή πολύ στην εικόνα του επισκέπτη. Τι εικόνα θα σχημάτιζε ο επισκέπτης για το σπίτι. Όποτε ό,τι καλύτερο είχανε, έπρεπε να το στολίσουν με ιδιαίτερη μαεστρία.

Εμένα με εντυπωσιάζει ακόμα και η διαρρύθμιση, η αρχιτεκτονική του σπιτιού. Δεν είμαστε όλοι συνηθισμένοι σε καμαρικά σπίτια.

Ακριβώς. Στα νησιά, με συγχωρείς, στα χωριά της Ρόδου που βρίσκονται στην ακτογραμμή που είμαστε εμείς και μερικά άλλα χωριά, βλέπουμε πως κυριαρχεί η καμάρα. Αυτό δηλαδή το τόξο που υποβαστάζει τη στέγη. Σε άλλα χωριά δεν υπάρχει αυτό, στα πιο ορεινά, όπως είναι ο Έμπωνας, ο Μονόλιθος κι εκεί κι άλλα χωριά, υπάρχει περισσότερο η ξυλεία και όχι τόσο η πέτρα. Εκεί βλέπουμε η στήριξη των δοκών της οροφής να γίνεται με ένα μεγάλο δοκάρι που αντικαθιστά την καμάρα και εκεί ονομάζεται [00:40:00]μεσιάς, δηλαδή το μεσαίο δοκάρι που υποβαστάζει τη στέγη. Το Αρχαγγελίτικο σπίτι είναι ένας τυπικός ροδίτικος τύπος μονόχωρου σπιτιού, ορθογώνιας κάτοψης ή τετράγωνης σπανιότερα που χωρίζεται στη μέση από το τόξο, την καμάρα. Η καμάρα, όπως είπαμε και πριν, υποβαστάζει τη στέγη που αποτελείται από πέντε επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο είναι μεγάλη κορμοί κυπαρισσιού, όπως βλέπεις. Πάνω από τους κορμούς αυτούς βρίσκονται καλάμια, πάνω από τα καλάμια, σε κάποια κενά μπορεί να το δεις, βρίσκονται φύλλα ροδοδάφνης όπου είχαν και απεντομωτικό χαρακτήρα. Πάνω από τα φύλλα ροδοδάφνης είναι ειδικό λευκό χώμα και τέλος ένα γκρι αργιλώδες χώμα που ονομάζεται στην τοπική διαλεκτό «πατελιά» και στην γενικά ροδιακή διάλεκτο. Αυτό το αργιλώδες χώμα σφραγίζει τα κενά της οροφής και δημιουργεί ένα επίπεδο μη διαπερατό από το νερό, αλλά χαρίζει και δροσιά το καλοκαίρι. Την πατελιά να ανανεώνουν κάθε χρόνο, ώστε να εξασφαλίσουν τη στεγανότητα αυτή της οροφής κάθε χρόνο. Το υπόλοιπο χωρίζεται σε δύο μέρη. Την πλευρά του τζακιού, δηλαδή της πόρτας μπροστά που είναι η έξω καμάρα και αυτήν την μέσα πλευρά του πατιελότοιχου που είναι η μέσα καμάρα. Και από εκεί και πέρα μπορούμε να πούμε ότι το σπίτι χωρίζεται σε 5 μέρη. Αν το πάρουμε από τα αριστερά μπαίνοντας προς τα δεξιά, στο συγκεκριμένο σπίτι βρίσκουμε τη γωνία του τζακιού που δεν λείπει από κανένα σπίτι και στην ουσία το τζάκι αυτό ήταν και η κουζίνα του παρελθόντος. Τα παλιά σπίτια δεν έφεραν εξωτερικά κανένα άλλο κτίσμα εκτός του φούρνου. Οποιαδήποτε άλλη παρέμβαση είναι μεταγενέστερη. Στο τζάκι αυτό μαγείρευαν και καθόντουσαν κυκλικά σε αυτό το εκεί το τραπεζάκι που ονομάζεται «σινί». Επίσης, χαρακτηριστική είναι η κούνια που θα δεις στο Αρχαγγελίτικη σπίτι που γίνεται με ένα υφαντό και δύο καλάμια, ένας ιδιαίτερος τύπος. Μετά έχουμε την προσθήκη αυτή εδώ που στην ουσία ήταν μία αποθήκη, ο αμπαταρός από το πατάρι. Δηλαδή μια αποθήκη για γεωργικά εργαλεία, ο πιατελότοιχος είναι το τρίτο μέρος, το νυφικό κρεβάτι το τέταρτο όπου από κάτω από το νυφικό κρεβάτι βλέπουμε επίσης τον αποκρέβατο, μία αποθήκη για φαγώσιμα, λάδι, κρασί, ξύδι, οτιδήποτε άλλο. Και το πέμπτο μέρος, το κρεβάτι των παιδιών και από κάτω μία αποθήκη για γεωργικά εργαλεία. Ένα μονόχωρο σπίτι, όμως πολύ σοφά διαρρυθμισμένο για να εξυπηρετεί όλες τις ανάγκες των ατόμων της οικογένειας.

Εκείνο το ξύλινο αντικείμενο που κρέμεται από την οροφή;

Λοιπόν, εκείνο το ξύλινο αντικείμενο είναι μία κορφή από κυπαρίσσι ξύλινα. Αυτό ονομάζεται «κατσουνάς», γιατί στην τοπική διάλεκτο «κατσούνι» εννοούμε την αιχμή, αν κάτι είναι αιχμηρό, δηλαδή αν έχει απολήξεις. Αυτό έχει πολλές απολήξεις, ως ένα κυπαρίσσι, και το χρησιμοποιούσαν το Πάσχα για να αναρτούν πάνω σε αυτό τα κουλούρια, τα γλυκά δηλαδή του παρελθόντος. Η μητέρα το κρεμούσε εκεί ψηλά για να μην τρώνε τα παιδιά άσκοπα τα κουλούρια, οπότε κατέβαζε αυτή όποτε ήθελε και έδινε στο κάθε παιδί από ένα κουλούρι, όποτε αυτή έκρινε ότι είναι σωστό. Γιατί μην ξεχνάμε την εποχή αυτή που το φαί έλειπε γενικά, οπότε ήταν πολυτέλεια το να φτιαχτούν τα κουλούρια, δηλαδή το μόνο γλυκό της εποχής εκείνης. Έπρεπε να προστατευτούν. Και επίσης για τα τρωκτικά, όπως βλέπεις κι αυτό εδώ το εργαλείο που είναι η ψωμοθήκη για το ψωμί. Και αυτή βρίσκεται ψηλά για να τα προστατεύει από τα τρωκτικά της εποχής που υπήρχαν.

Και για τα κεραμικά;

Για τα κεραμικά, όπως είπαμε και πριν, ο Αρχάγγελος είναι ένα, το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής και κεραμικών στη Ρόδο με τα εργαστήρια να βρίσκονται στην περιοχή Πετρώνας κοντά στην παραλία Στεγνά του Αρχαγγέλου, όπου υπήρχαν γύρω στα 15 εργαστήρια, 15 κλίβανοι κεραμικής που εργάζοντον μανιωδώς, ας το πούμε, έτσι για να προμηθεύσουν όλα τα χωριά της Ρόδου, γειτονικά νησιά μέχρι και την Μικρά Ασία με τα κεραμικά. Φημίζοντο για την ελαφρότητα του πηλού αλλά για την αντοχή τους. Ήταν κυρίως μη εφυαλωμένα σκευή καθημερινής χρήσεως, δεν έχουμε διακοσμητικά. Δηλαδή, θα βρούμε πιθάρια, στάμνες, διάφορα αγγεία φύλαξης του τυριού, των όσπριων, τέτοια πράγματα. Όμως, υπάρχει ένα ιδιαίτερο έθιμο στον Αρχάγγελο που είναι αυτό του τακιμιού. Τακίμι από το τουρκικού «τακίμ» που σημαίνει σύνολο, ήταν ένα σετ από, ένα σύνολο από 19 αγγεία που έπαιρνε η πρωτοκόρη κάθε οικογενείας. Αυτό βλέπουμε περισσότερο να γίνεται στα υπόλοιπα χωριά της Ρόδου και όχι τόσο στον Αρχάγγελο, όπου παρήγοντο αυτά τα σκεύη. Αυτά τα αγγεία είναι τα μόνα που φέρουν διακόσμηση με πολύχρωμες πινελιές σε κόκκινο, λευκό, πράσινο και μπλε χρώμα και κίτρινο, τα οποία αναλάμβανε να τα διακοσμήσει η πλουμίστρα. Μία γυναίκα που χρησιμοποιώντας ένα φτερό κότας για να πινέλο και διάφορες ορυκτές χρωστικές, σε συνδυασμό με κρόκο αυγού, διακοσμούσε τα αγγεία αυτά για να φαίνονται… Με χαρούμενα χρώματα που προορίζοντο καθαρά για το γάμο και είχαν διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά και χρηστικό. Αυτά τα αγγεία αγαπήθηκαν πολύ από τα γειτονικά χωριά, στον Αρχάγγελο δεν το βρίσκουμε τόσο πολύ το έθιμο. Υπήρχε παραγωγή εδώ, αλλά απευθείας επωλούντο στις διάφορες εορτές και πανηγύρια της εποχής στα υπόλοιπα χωριά. Η κεραμική αποτελεί ένα τεράστιο κεφαλαίο του Αρχαγγέλου από την αρχαιότητα μέχρι και τα τελευταία χρόνια.

Τα εκθέματα και τα αντικείμενα που έχετε εδώ προέρχονται αποκλειστικά από τον Αρχάγγελο ή είναι και από άλλα χωριά της Ρόδου ή άλλα νησιά της Δωδεκανήσου –

Τα αντικείμενα που υπάρχουν εδώ, προέρχονται καθαρά από τον Αρχάγγελο. Υπάρχουν όμως πολλά περισσότερα από άλλα χωριά και από άλλα νησιά, δυστυχώς μη εκτεθειμένα, δηλαδή βρίσκονται στην αποθήκη. Αυτά όμως που υπάρχουν εδώ έχουν βρεθεί στον Αρχάγγελο. Δεν έχουν όμως κατασκευαστεί φυσικά όλα στον Αρχάγγελο, ήταν πολλά προϊόντα εμπορίου, όπως τα πιάτα που είπαμε πριν και ακόμα και τα υφαντά ή κάποια άλλα αντικείμενα υαλικά που έρχονταν από αλλού. Όμως τα συγκεκριμένα είναι όλα αυθεντικά και έχουν βρεθεί στον Αρχάγγελο.

Για τα υφαντά;

Για τα υφαντά υπήρχαν οπωσδήποτε υφάντρες, οι γυναίκες που λεγόντουσαν και πλουμίστρες γιατί ακριβώς πλούμιζαν, δηλαδή χρωμάτιζαν, διακοσμούσαν όλα αυτά τα υφαντά, τα οποία κατασκευάζονταν από μαλλί ή βαμβάκι και παλαιότερα από λινό και χρωματίζοντο τα νήματα με φυσικές χρωστικές τα παλαιότερα χρόνια, με εμπορίου τα μεταγενέστερα. Χρησιμοποιήθηκαν για το κόκκινο, για παράδειγμα, το ριζάρι, το ερυθρόδανο, το κρεμέζι. Για το πράσινο, φύλλα ιτιάς και φύλλα ακακίας, το μπλε το αγόραζαν, ήταν το λεγόμενο «λουλάκι» από την Ανατολή και τα χρωμάτιζαν οι ίδιες, επεξεργάζοντο το μαλλί και το βαμβάκι από την αρχική τους μορφή μέχρι το να γίνει υφαντό. Και επίσης και το μετάξι, όλα αυτά τα μαξιλάρια που βλέπεις από πίσω, είχαν κι αυτά διακοσμητικό χαρακτήρα, αλλά και συμβολικό. Συμβόλιζαν πόσα παιδιά είχε η οικογένεια, ο αριθμός τους. Και ήταν διακοσμητικά. Η γυναίκα του Αρχαγγέλου όφειλε να τα διακοσμήσει με μετάξι που καλλιεργούσε μόνη της, δηλαδή είχε τους μεταξοσκώληκες και όφειλε να το βάψει και να το κεντήσει. Και να πούμε σε αυτό το σημείο ότι από πολύ μικρή ηλικία δηλαδή περί τα 7-8 έτη, το κορίτσι έπρεπε να εντρυφήσει δίπλα σε κάποιες υφάντρες και στη μητέρα οπωσδήποτε, για να μάθει όλες αυτές τις τέχνες που [00:50:00]θα κατασκεύαζε πια την προίκα της. Που θα είχε δηλαδή για τον γάμο της τα μετέπειτα χρόνια. Ήδη από μικρή ηλικία εργάζετο πάνω σε αυτό. Κι όλα αυτά είναι προϊόν της δουλειάς αυτής.

Τι αντικείμενα υπάρχουν στη συλλογή σου που δεν έχεις εκθέσει ακόμη;

Πάρα πολλά από τα υπόλοιπα χωριά της Ρόδου και τα Δωδεκάνησα. Και αρκετά έχουν ζητηθεί και να μελετηθούν, δηλαδή και διάφορα, για διάφορες εργασίες όπως και κεραμικά. Όπως θα δεις, ένα από αυτά που υπάρχουν δηλαδή και μπορείς να δεις τώρα, το μεσαίο πιάτο δηλαδή ψηλά. Αυτό είναι μία σπάνια παραγωγή από το Διδυμότειχο, από τα τέλη του 17ου αιώνα και ένα όμοιο του είχε βρεθεί πριν μερικά χρόνια σε ναυάγιο που έχει μελετηθεί στην, από επιστήμονες πάνω στο κομμάτι αυτό και το συγκεκριμένο ζητήθηκε να μελετηθεί, δηλαδή, για να συγκριθεί το υλικό που μετέφερε το πλοίο με αυτό. Είναι από την ίδια παραγωγή. Τα αντικείμενα αυτά που υπάρχουν κρυμμένα αφορούν κι αυτά λαογραφικό υλικό από τον 17ο αιώνα, κυρίως τον 18ο και 19ο στην πλειοψηφία πια από τα νησιά.

Ποιοι οι πιο συνηθισμένοι επισκέπτες του μουσείου; Είναι τουρίστες ή είναι ντόπιοι;

Οι περισσότεροι ντόπιοι είναι παιδιά από σχολεία. Διάφορα σχολεία επισκέπτονται, από μικρή ηλικία μέχρι και μεγαλύτερα παιδιά, για να δουν πως ήταν το και πώς είναι το αρχαγγελίτικο σπίτι με αυθεντικά αντικείμενα. Και πολλοί τουρίστες στο κομμάτι αυτό. Οι Γάλλοι έχουν μια αρέσκεια στο αρχαγγελίτικο σπίτι γιατί πολλά πιάτα προέρχονταν από την πόλη Σαργκεμίν της Γαλλίας, μια πόλη διάσημη για την κατασκευή των πιάτων και τους είναι γνώριμα. Εκεί επωλούντο ως πιάτα φαγητού, πιάτα σούπας. Εδώ βέβαια είχαν διακοσμητικό χαρακτήρα, αλλά τα βρίσκουν γνώριμα. Δηλαδή πολλοί έχουν από τις γιαγιάδες, προγιαγιάδες τους όμοια πιάτα και εκπλήσσονται και από την Ιταλία, από το Βέλγιο, από την Τσεχία υπάρχουν πιάτα από πολλές πόλεις και πολλοί τα γνωρίζουν.

Το χωριό έχει αγκαλιάσει σε εισαγωγικά το Μουσείο;

Μπορώ να πω πως ναι. Μπορώ να πω όμως ότι οι συγχωριανοί μου μεγάλωσαν με αυτά τα αντικείμενα, τα ζουν. Πολλοί έχουν καταλάβει πια την μουσειακή τους αξία και την άξια της προβολής τους, άλλοι βέβαια τους είναι τόσο γνώριμα που δεν μπορούν να σκεφτούν ότι αποτελούν εκθέματα πια αυτά. Τους είναι πολύ προσιτά στην εποχή ή από οικογενειακά κειμήλια, δηλαδή δεν τους είναι κάτι εντυπωσιακό. Όμως, εντυπωσιάζονται από την πληροφορία οι συγχωριανοί και χαίρομαι γι’ αυτό. Δηλαδή μπορεί ένα πιάτο να το έχουν πολλά σπίτια, όμως όταν έλθουν εδώ και συζητήσουμε και μάθουν το εργοστάσιο και πότε κατασκευάστηκε, ποια χρονιά, από ποιους και πώς, την τεχνική του, εντυπωσιάζονται περισσότερο και χαίρομαι γιατί το Μουσείο λειτουργεί για τη διαφύλαξη και των οικογενειακών κειμηλίων των άλλων. Όταν κάποιος γνωρίζει για το αντικείμενο αυτό, τι είναι, το πώς έχει κατασκευαστεί, τον συμβουλεύω και προσωπικά πώς να το διαφυλάξει, αποκτά άλλη αξία πια στη συνείδηση του κατόχου. Δηλαδή έχει σκοπό άυλο. Το να διαφυλάξει και τα αντικείμενα αυτά που δεν υπάρχουνε εδώ μέσα, αλλά υπάρχουν εκεί έξω. Δηλαδή παρέχουμε συμβουλές στη διαφύλαξη. Πολλοί συγχωριανοί έρχονται εδώ να ρωτήσουν ή να προμηθευτούν κάποιο υλικό. Όπως για παράδειγμα αντίοξινο χαρτί για να περιτυλίξουν ένα κέντημα, ένα οικογενειακό τους κειμήλιο να με ρωτήσουν πώς να το διαφυλάξουν, τι ενέργειες πρέπει να κάνουν για να μην πάθει περαιτέρω φθορά και από εκεί και πέρα φυσικά τους καθοδηγώ πώς να το κάνουν αυτό.

Διατηρείς και αρχείο με φωτογραφίες του παρελθόντος;

Βέβαια. Όπως είπα και στην αρχή, η τεκμηρίωση είναι το παν. Όλα αυτά είναι τεκμηριωμένα και αριθμημένα. Δηλαδή οποιοσδήποτε ξένος, ερευνητής, συγχωριανός ενδιαφερθεί για το οτιδήποτε, υπάρχει κάποια πληροφορία από πίσω και σε πολλά αντικείμενα το όνομα του κατόχου, της χρήσης, των υλικών και της τεχνικής, πώς έχει κατασκευαστεί. Μπορεί να βρει πλέον πολλές πληροφορίες στο μουσείο, υπάρχει φωτογραφικό αρχείο με φωτογραφίες που είτε έχω τραβήξει εγώ είτε έχω βρει σε αρχεία οικογενειών και τα έχουμε σκανάρει με την άδεια τους και κρατάμε κάποιο αρχείο για ανθρώπους και πρόσωπα, σημαντικά ή μη του παρελθόντος και οπτικοακουστικό υλικό, βίντεο και καταγράφουμε συνεχώς και εμπλουτίζεται αυτό το αρχείο. Και διάφορα βιβλία βέβαια που αφορούν τον Αρχάγγελο, διάφορες μελέτες, ό,τι έχει γίνει. Συγκεντρώνονται σε μία μικρή βιβλιοθήκη.

Υπάρχει κάτι άλλο που να ξεχάσω να ρωτήσω; Για κάποιο έκθεμα σημαντικό που να μην αναφερθήκαμε;

Νομίζω πια είναι όλα σημαντικά τα αντικείμενα αυτά. Δεν είναι ότι – Το κάθε αντικείμενο έχει τη δική του ιστορία να αφηγηθεί και τη δική του αξία και υπόσταση στο σύνολο. Όλα είναι σημαντικά. Κάποια περισσότερο σημαντικά από επιστημονικής πλευράς, αλλά είναι όλα ιδιαίτερα. Δηλαδή ίσως κάποια ξεχωρίζουν ως προς την σπανιότητα. Προς το 18ο αιώνα για παράδειγμα κάποια αντικείμενα είναι μοναδικά. Κάποια άλλα πιο κοινά, λιγότερο κοινά και πάει λέγοντας. Όμως στο Μουσείο, μπορώ να πω στο σημείο αυτό, ότι υπάρχουν αντικείμενα πραγματικά μοναδικά και από επιστημονικής πλευράς και από λαογραφικής και αρχαιολογικής πλευράς που σώζονται εδώ και είμαι χαρούμενος που βρέθηκαν και διασώθηκαν. Είναι δηλαδή σε ασφαλή χώρο.

Ποιοι είναι οι στόχοι σου γενικά για το μέλλον του Μουσείου;

Οι στόχοι μου για το μέλλον του Μουσείου. Το Μουσείο, όπως είπα πριν, είναι ένα παραδοσιακό σπίτι, όμως έχει το θετικό ότι τα αντικείμενα βρίσκονται στο φυσικό τους χώρο, όμως πολλά αντικείμενα δεν μπορούν να εκτεθούν. Όπως για παράδειγμα από τα υπόλοιπα χωριά ή τα Δωδεκάνησα. Θα αποτελούσαν μια πολύ ωραία σύγκριση πάνω σε αυτό το κομμάτι, το να... αυτά τα αντικείμενα να συνομιλούν μεταξύ τους. Ως παραδοσιακό σπίτι αντιμετωπίζει και διάφορα προβλήματα που είναι αυτά – Το ότι είναι κατασκευασμένο από πέτρα και κατά συνέπεια έχει διάφορα θέματα, όχι στατικά, δηλαδή δεν είναι ότι είναι επικίνδυνο για την ασφάλεια των εκθεμάτων αλλά έχει κάποια θέματα στο κομμάτι το ότι είναι ένα αρκετά παλαιό κτίριο. Ο στόχος μου στο μέλλον είναι να γίνει ένα μεγαλύτερο κτίριο, όπου θα υπάρχει μέσα η αναπαράσταση του αρχαγγελίτικου σπιτιού, αλλά και εκτεθειμένα αντικείμενα και φορεσιές από τα υπόλοιπα χωριά της Ρόδου και τα Δωδεκάνησα, όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να εισαχθεί στην λαογραφία των νησιών αυτών. Και να δει σφαιρικά πια το πώς συντίθεται, το πώς συγκροτείται η φορεσιά αυτή, τα αντικείμενα αυτά πώς ταξίδεψαν από τα διάφορα κέντρα της Ανατολής και της Ευρώπης, σε τι [01:00:00]ποσότητες, ποια νησιά είχαν περισσότερο… περισσότερη κλίση στο εμπόριο. Για παράδειγμα η Αστυπάλαια αν είχε κοντινότερες σχέσεις με την Ανατολή, με την Τουρκία, ή την Αλγερία. Η Πάτμος με την Ισπανία, η Τήλος με το Μαρόκο. Όλα αυτά θα μπορεί να προβληθούν μέσα από αυτό. Είναι κάτι που το θέλω πολύ, ελπίζω να το καταφέρω στο μέλλον. Υπάρχουν αρκετά εκθέματα, μπορεί να γίνει αυτό και κάθε μέρα που περνάει, δηλαδή και χθες και σήμερα και αύριο ένα νέο αντικείμενο θα προστίθεται στη συλλογή. Στόχος μου πάντως είναι όλα αυτά να εκτεθούν κάποια στιγμή και να γίνει κάτι μεγαλύτερο. Όπως για παράδειγμα, θα ήθελα να υπήρχε ένας χώρος όπου θα ήταν στημένος ο αρχαγγελίτικος αργαλειός για τα υφαντά, ένας άλλος χώρος για τον αργαλειό των χαλιών, που ο Αρχάγγελος είχε παράδοση πάνω σε αυτό επίσης και διάφορα θεματικά δωμάτια, όπου τα αντικείμενα αυτά θα προβάλλοντο περισσότερο. Να πω όμως σε αυτό το σημείο ότι στον παρόν χώρο έχουν εκτεθεί τα αντικείμενα με βάση το έθιμο. Δηλαδή έχουν μπει μελετημένα τρία πιθάρια, άσχετα που μπορεί στη συλλογή να υπάρχουν παραπάνω, δεν μπήκαν όλα εδώ. Δηλαδή τα αντικείμενα αυτά είναι οριοθετημένα και τοποθετημένα με βάση το έθιμο και έχουν στολιστεί παρουσία ηλικιωμένων και καθοδήγηση που πολλές φορές αλλάξαμε αντικείμενα. Για παράδειγμα μία επίσκεψη ηλικιωμένου θα ήταν και μια νέα συνέντευξη προφανώς, αλλά και μία νέα αλλαγή στο χώρο, ένα αντικείμενο δεν θα πήγαινε εκεί, η θέση του θα ήταν αλλού. Έμαθα κι εγώ μαζί με αυτούς φυσικά. Γιατί αυτοί τα έζησαν, είναι βασικό αυτό.

Χρειάζεται να ταξιδέψεις σε άλλα νησιά για να βρεις αντικείμενα, παραδοσιακά αντικείμενα από εκείνα τα μέρη;

Φυσικά και χρειάζεται. Βέβαια, δεν υπάρχουν τα βιώματα αυτά, δηλαδή τα αρχαγγελίτικα αντικείμενα, τα αντικείμενα που βρέθηκαν στον Αρχάγγελο για να είμαι πιο σαφής, μπορώ να τα τεκμηριώσω καλύτερα. Από τα άλλα νησιά, ναι, φυσικά υπάρχουν αυθεντικά αντικείμενα, απλά είναι ακόμα στο στάδιο της μελέτης του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου του κάθε νησιού. Είναι τόσα πολλά που πρέπει να μελετηθούν. Νομίζω όμως για το χωριό μου, θα υπάρχει μια καλή παρακαταθήκη στο αρχειακό κομμάτι. Για τα υπόλοιπα νησιά θα υπάρχουν διάφορα εκθέματα, αλλά νομίζω δεν είμαι ικανός από θέμα χρόνου να γίνει κάτι εκτενέστερο εκεί. Αλλά ως εκθέματα πάντως θα είναι γοητευτικό το πώς θα συνομιλούν τα νησιά αυτά μέσω των εκθεμάτων στουν σε ένα κοινό χώρο. Νομίζω ότι θα εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη.

Είχες κάποιο αγαπημένο παραδοσιακό έθιμο του Αρχαγγέλου σαν παιδί ή ακόμη και τώρα;

Ναι, με γοητεύει απίστευτα το έθιμο της ριφικής, δηλαδή το έθιμο του Πάσχα με το ερίφιο που ακόμα οι αγγειοπλάστες του Αρχαγγέλου αν φτιάχνουν κάτι , πραγματικά για παραδοσιακό σκοπό και όχι τουριστικό, είναι η ριφικί. Δηλαδή αυτό το πήλινο σκεύος, αυτή η πήλινη γάστρα που χρησιμοποιείται κάθε Πάσχα από τους Αρχαγγελίτες με ευλάβεια και το έθιμο αυτό μένει αναλλοίωτο μες στους αιώνες. Δεν ξέρω πόσους αιώνες κρατά αυτό το έθιμο. Σίγουρα πάρα πολλούς και είναι γοητευτικό, η εικόνα αυτή του σκεύους της ριφικίς, οι μυρωδιές και όλα ας το πούμε το τελετουργικό της παρασκευής του φαγητού αυτού. Το πώς το ζούμε εμείς, το πώς το έζησαν οι μητέρες μας, οι γιαγιάδες, οι προγιαγιάδες και πόσες άλλες γενιές, ακριβώς το ίδιο. Νομίζω αυτό είναι το αγαπημένο μου έθιμο, γιατί κρατιέται ακόμα ζωντανό και ελπίζω να κρατηθεί ακόμα περισσότερο. Τώρα υπάρχουν και πολλά έθιμα, τα οποία δεν είναι εν ζωή, νομίζω, δεν μπορώ να τα πω ότι είναι αγαπημένα μου γιατί πια δεν υπάρχουν. Τη ριφικί θα σταθώ περισσότερο.

Αυτά. Θα ήθελες να προσθέσεις κάτι άλλο;

Θα ήθελα να προσθέσω μια παρατήρηση. Το ότι αρκετά παιδιά, και στην ηλικία μου και μικρότερα πλέον, ξεκινούν και απομυθοποιούν αυτό που υπήρχε μέχρι πρότινος, όχι σε μεγάλο βαθμό, ότι η παράδοση είναι κάτι το παρωχημένο. Η παράδοση είναι κάτι το οποίο δίνει ταυτότητα στο μέλλον, η γνώση για τις ρίζες μας προφανώς και ένας άνθρωπος που σέβεται την παράδοση του, σέβεται τις ρίζες του, σέβεται και τον ίδιο του τον εαυτό πιστεύω εγώ. Και μου δίνει χαρά που σε μία εποχή που θεωρείτο παρωχημένο, προσπάθησα πολύ με το δικό μου τρόπο και μαζί με εμένα και άλλα άτομα και πλέον γίνονται ενέργειες πάνω στο κομμάτι της λαογραφίας, του αρχειακού υλικού, όπως είναι η δική σου Αλεξάνδρα και πολλών άλλων παιδιών. Ακόμα και από τα σχολεία, δηλαδή από τα παιδιά που φεύγουν από εδώ και εντυπωσιάζονται με κάποια εκθέματα, αυτό με γεμίζει χαρά και μου δίνει κουράγιο και να το συνεχίσω αυτό και ότι ο Αρχάγγελος αλλάζει πια μια νέα σελίδα αυτή της παύσης και της υποβάθμισης της παράδοσης πλέον. Ναι, έχει υπάρξει ζημιά στο κομμάτι της παράδοσης αλλά ξεκινάει μια νέα εποχή, αυτή της καταγραφής του ό,τι έμεινε, του ό,τι μπορεί να σωθεί και πραγματικά γίνεται με ιδιαίτερη θέρμη από συγχωριανούς μου και χαίρομαι πολύ γι’ αυτό. Ότι σε λίγα χρόνια που όπως εξελίσσεται η πορεία της ζωής, αναγκαστικά ηλικιωμένοι φεύγουν και παίρνουν μαζί τους διάφορες πληροφορίες, αυτά θα υπάρχουν διαθέσιμα σε λίγα χρόνια για τον οποιονδήποτε ερευνητή, και για τα παιδιά μας ακόμα, και για οποιονδήποτε άλλο συγχωριανό και όχι μόνο. Αυτά σε γενικές γραμμές.

Σε ευχαριστώ πάρα πολύ Βασίλη πραγματικά.

Εγώ σ’ ευχαριστώ Αλεξάνδρα. Εύχομαι να συνεχίσεις το ίδιο δημιουργική και πρωτοπόρα σε αυτό το κομμάτι και να καταγράψεις όσες περισσότερες ιστορίες μπορείς από τους ανθρώπους του τόπου μας και δε τους ηλικιωμένους που έχουν προτεραιότητα σε αυτό το κομμάτι και περισσότερο τους νέους.

Ευχαριστώ πολύ.

Σε ευχαριστώ.