Istorima Archive

[00:00:00]Στην αρχή μου λες λίγο το όνομά σου ολόκληρο.

Πηνελόπη Θωμαΐδη, φωτογράφος.

Εγώ είμαι η Χρυσάνθη Νίκα, είμαι ερευνήτρια για το Istorima και είμαστε με την κυρία Θωμαΐδη στην Αθήνα, Τρίτη, 30 Αυγούστου του 2022. Στην αρχή θα μπορούσαμε να πούμε λίγα πράγματα για το πού γεννήθηκες, πώς μεγάλωσες, ποια είναι η ιστορία σου. Για το επάγγελμά σου, απλά την εξέλιξη της πορείας σου.

Ωραία. Έχω γεννηθεί στην Αθήνα, κατάγομαι από τη Μύκονο, έχω μεγαλώσει ανάμεσα στη Μύκονο και στην Αθήνα. Έχω σπουδάσει στα Γιάννενα, στη Σχολή Πλαστικών Τεχνών και Επιστημών Τέχνης, σήμερα Καλών Τεχνών. Έχω κάνει ένα μεταπτυχιακό στην Καλλιτεχνική Παραγωγή και Έρευνα στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, στην Καλών Τεχνών εκεί, σε μία περίοδο που ερευνούσα τις σχέσεις καλλιτεχνικών πρακτικών και ακτιβισμού. Έχω επαγγελματική εμπειρία στον γραφιστικό σχεδιασμό και από το 2018 εξασκώ επαγγελματικά τη φωτογραφία, και συγκεκριμένα τη φωτογραφία-ντοκιμαντέρ, ερευνώντας περισσότερο τη σχέση των ανθρώπων με τους τόπους που κατοικούν. Και εκεί εμφανίζονται διάφορα περιβαλλοντικά ζητήματα σχετικά με τη διαχείριση αυτών των τόπων και των πόρων τους και τον σύγχρονο τρόπο ζωής και το περιθώριο που αφήνει σε άλλους τρόπους ζωής.

Θα μπορούσες να μας πεις πώς άρχισες να ενδιαφέρεσαι για το ντοκιμαντέρ μέσω της φωτογραφίας; Δηλαδή, πώς ξεκίνησε αυτό;

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στα εικαστικά είχα πάντα ένα ενδιαφέρον για περισσότερο κοινωνικά ζητήματα και για το πώς μπορώ να βάλω σε εφαρμογή τις πρακτικές μου, που έχουν να κάνουν με την εικόνα και την επικοινωνία, στη διάθεση έκφρασης ή επικοινωνίας διαφόρων κοινωνικών αιτημάτων ή κινημάτων. Και το κομμάτι της ιστορικής έρευνας επίσης είναι ένας τομέας που με ενδιέφερε πολύ. Και το έργο μου παλιότερα μέσω πιο ξεκάθαρα εικαστικών πρακτικών είχε σε μεγάλο βαθμό το κομμάτι της ιστορικής έρευνας και της χρήσης του αρχείου. Και στη συνέχεια χρησιμοποιούσα τη φωτογραφία με διαφορετικούς τρόπους μέσα στην εικαστική μου πρακτική. Ώσπου κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ότι κάπως δεν… έχω περισσότερο ανάγκη να επικοινωνώ με τους ανθρώπους πιο άμεσα και η φωτογραφία είναι ένα ενδιάμεσο μέσο που μου επιτρέπει να έρχομαι σε επαφή με τον κόσμο εκεί έξω και να παίρνω κομμάτια μαζί μου στον χώρο μου, να τα επεξεργάζομαι και να σκέφτομαι οπτικά και αφηγηματικά επάνω σε αυτά. Οπότε προέκυψε λίγο-λίγο, αλλά αρκετά οργανικά.

Το πρώτο έργο που είχε αυτή τη μορφή ποιο ήταν;

Κλασικά φωτογραφία ντοκιμαντέρ εννοείς; Φωτογραφία-φωτογραφία. Το 2015, το «Life Twists» νομίζω, που αφορά μία νεαρή γυναίκα που ζει -ζούσε- στην Ήπειρο. Ήταν μια παλιά μου συμφοιτήτρια από τη Σχολή Καλών Τεχνών, που άλλαξε πολύ ριζικά τη ζωή της ακολουθώντας επιθυμίες και όνειρα που είχε σε εκείνη την περίοδο κι έγινε επαγγελματίας κτηνοτρόφος. Και αυτή η μη αναμενόμενη για πολλούς επιλογή ζωής, έχοντας ήδη, όταν ειδικά την παίρνει ένας άνθρωπος που έχει μεγαλώσει στην πόλη και έχει ακαδημαϊκές σπουδές και αναμένεται ένα συγκεκριμένο, συνήθως, κοινωνικά αναμένουμε μια συγκεκριμένη πορεία, όταν κάποιος αποφασίζει να αλλάξει τη ζωή του τόσο άμεσα και να έρθει σε επαφή με αυτό που είναι η ουσία της φύσης, η ζωή και ο θάνατος, η επαφή με τα ζώα, η καθημερινή ενασχόληση κι ένας χρόνος που δεν έχει διακοπές και είναι ένας, η δουλειά και ο τρόπος ζωής είναι ένα πράγμα. Μου φάνηκε πάρα πολύ ενδιαφέρον και αξιοθαύμαστο. Άρχισα να την επισκέπτομαι συχνά και προσπάθησα χρησιμοποιώντας εικόνες αρχείου που ήταν δικά της έργα - αυτοπροσωπογραφίες δικές της από το παρελθόν, από την εποχή που ασχολούνταν έντονα με τα εικαστικά, σε αντιπαραβολή με φωτογραφίες δικές μου από τη ζωή της ως κτηνοτρόφος. Οπότε νομίζω ότι αυτή ήταν η πρώτη συνειδητή καταγραφή ενός τρόπου ζωής μέσα από τη φωτογραφία.

Είμαστε εδώ για το «U[00:05:00]nder Pressure» που είναι... Θες να μας πεις εσύ τι είναι;

Είναι ένα φωτογραφικό project, έτσι, δημοσιογραφικού χαρακτήρα σε μεγάλο βαθμό, το οποίο ξεκίνησε σαν μια προσωπική επιλογή, μια αυτοανάθεση το 2019 και έλαβε την υποστήριξη του iMedD το 2021, όπου και είχα την ευκαιρία να ολοκληρώσω ένα μεγάλο μέρος του και να το δημοσιεύσω υπό τη μορφή ενός free-press, το οποίο είναι προς διανομή σε τοπικές κοινότητες που επηρεάζονται άμεσα από την ιστορία και το παρόν του πετρελαίου κυρίως, των υδρογονανθράκων, στην Αλβανία και την Ελλάδα. Η έρευνα αφορά, μάλλον ερευνά την ιστορία των υδρογονανθράκων στις δύο χώρες.

Και για αυτό θα ρωτούσα πώς ξεκίνησε αρχικά η ιδέα να το κάνεις αυτό.

Ξεκίνησε... Μάλλον μετά από τις σπουδές στα Γιάννενα συνέχισα να επισκέπτομαι την Ήπειρο και συνεχίζω και την επισκέπτομαι κάθε χρόνο δύο με τρεις φορές. Οπότε σε ένα από αυτά τα ταξίδια μία φίλη με ενημέρωσε για τις έρευνες για την ανεύρεση υδρογονανθράκων που θα γίνονταν στην Ήπειρο το '18-'19 και μου είπε ότι στην κοινότητα που μένει εκείνη έλαβαν απλά, είδαν κάποια στιγμή μια ανακοίνωση για ενημέρωση του πληθυσμού ότι το συγκεκριμένο πλάνο θα γίνει, οι έρευνες θα γίνουν. Οπότε μου μετέφερε τη δυσαρέσκεια της τοπικής κοινότητας για το γεγονός ότι δεν είχαν ενημερωθεί πιο πριν και δεν συμμετείχαν σε έναν διάλογο απόφασης για το τι μπορεί να γίνει στην περιοχή που ζουν ή όχι. Επίσης, επειδή η Ήπειρος -και το συγκεκριμένο κομμάτι- έχει έναν πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα ως προς το φυσικό περιβάλλον και το ανάγλυφο και τα νερά. Έχει έναν χαρακτήρα που τον συνδέει κιόλας με έναν τουρισμό που πατάει ακριβώς σε αυτά τα στοιχεία του φυσικού τοπίου. Δεδομένου επίσης ότι ζούμε σε μία εποχή που, το '19 τουλάχιστον, το '18-'19, ο λόγος για την κλιματική αλλαγή και την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης για το κλίμα και την ανάγκη να αφήσουμε τα ορυκτά καύσιμα και να περάσουμε σε άλλες μορφές ενέργειας είχε αρχίσει να καταλαμβάνει πολύ μεγάλο χώρο στον δημόσιο διάλογο, μου φάνηκε ότι δημιουργούσε ένα μεγάλο contrast, μια μεγάλη αντίθεση το να ξεκινήσει ένα project πολύ μεγάλο, ορυκτών καυσίμων, σε μία περιοχή που ειδικά είναι πολύ γνωστή για το αδιατάρακτο φυσικό της τοπίο σ' έναν βαθμό. Οπότε αυτή η αντίθεση μου κίνησε το ενδιαφέρον να θέλω να μάθω περισσότερα για το τι συμβαίνει εκεί και τι αυτό μπορεί να σημαίνει και για τον ορυκτό κι εθνικό πλούτο μιας χώρας, για το πώς διαχειρίζεται η χώρα τα κοιτάσματα της διαφορετικών ενεργειών. Αλλά και για το πώς οι τοπικές κοινότητες μπορούν, έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε έναν διάλογο που αφορά το μέλλον, τη διαχείριση του μέλλοντός τους. Οπότε ξεκινώντας από την τοπική κοινότητα της Ηπείρου, άρχισα να επισκέπτομαι διαφορετικά μέρη, να συναντώ διαφορετικά άτομα που είχαν να μιλήσουν για αυτό. Έκανα κάποιες συναντήσεις αρχικά με περιβαλλοντικές οργανώσεις, ζητώντας να μου δώσουν κάποιο πλαίσιο για το τι συμβαίνει. Και στην έρευνά μου στην πορεία ανακάλυψα, προσπαθούσα να βρω τι συμβαίνει σε παρόμοιες περιοχές, τι έχει συμβεί, ώστε να δούμε πώς μπορεί να μοιάζει ένας τόπος που μπορεί να εκμεταλλεύεται ένα πετρελαϊκό ή ένα κοίτασμα αερίου σε μια περιοχή που να μοιάζει με αυτή της Ηπείρου. Η έρευνα σιγά-σιγά με οδήγησε στην Αλβανία και ήταν μεγάλη έκπληξη να ανακαλύψω ότι υπάρχει μία ιστορία εκατό χρόνων στην εξόρυξη πετρελαίου στην Αλβανία[00:10:00]. Οπότε σιγά-σιγά άρχισα να προσπαθώ να μάθω περισσότερα για αυτήν την ιστορία και για το τι συμβαίνει σήμερα σε μία τόσο γειτονική χώρα. Οπότε ξεκινώντας από την Ήπειρο και την Αλβανία και αργότερα, ενώ αργότερα επισκέφτηκα και διαφορετικές περιοχές που αφορούν τα οικόπεδα που μπορεί να έχουν ενδιαφέρον για την έρευνα κοιτασμάτων, που μπορεί να είναι στο Ιόνιο, ή στην Κρήτη, ή στη δυτική Πελοπόννησο. 

Από τα ταξίδια στην Αλβανία θα μπορούσες να πεις ποια ήταν η επαφή σου είτε με τον τόπο είτε με τους κατοίκους εκεί;

Το πρώτο ταξίδι ήταν αρκετά αυτοσχέδιο και είχε τον χαρακτήρα αυτό που λέμε ρεπεράζ, δηλαδή να πάει κανείς να δει και να αισθανθεί πολύ γρήγορα τι συμβαίνει, να δει πού βρίσκεται. Αυτό ήταν το 2019 και κράτησε τέσσερις μέρες. Έγινε οδικώς από την Ελλάδα και επισκέφτηκα το Fier και το Kucove με τη βοήθεια, καθώς δεν μιλάω αλβανικά, είχα τη βοήθεια μιας συνεργάτιδας που έκανε τη μετάφραση για μένα και για τον δημοσιογράφο που είχαμε κάνει τότε το ταξίδι. Ήταν πολύ, ήταν αρκετά εύκολο να κινηθούμε στις διαφορετικές περιοχές και οι άνθρωποι που συναντήσαμε είχαν πολλή διάθεση να μιλήσουν. Ήταν πολύ φιλόξενοι και ανοιχτοί και είχαν πολλή, υπήρχαν... Εντελώς προσωπική εντύπωση είναι αυτό, πάντα σε υποδεχόταν μία οικογένεια ή ένα σπίτι με ένα δισκάκι με καραμέλες και νερό ή πορτοκαλάδα, που είναι το ίδιο που θα έκανε η γιαγιά μου, που είναι η πιο απλή κίνηση φιλοξενίας και η πιο ειλικρινής. Και αυτό ήταν έτσι, μια πολύ ευχάριστη, ευχάριστο κομμάτι στην όλη διαδικασία, γιατί ήταν ο πρώτος σύνδεσμος στην επικοινωνία που δεν μπορούσε να γίνει με την ίδια γλώσσα, ας πούμε. Τώρα το ταξίδι. Συναντώντας διάφορους κατοίκους που ζούσαν κοντά στα κοιτάσματα υπήρχε συχνά η αντίδραση ότι: «Έχουν έρθει τόσοι δημοσιογράφοι εδώ, έχουν έρθει τόσοι άνθρωποι και μας έχουν ρωτήσει, αλλά δεν αλλάζει κάτι. Και τι γίνεται;». Κι από εκεί λίγο προέκυψε και η ιδέα της εφημερίδας, το να μπορεί να δώσει κάποιος κάτι πίσω στην κοινότητα με την οποία κάνει την έρευνα. Κάτι που η ίδια η κοινότητα θα μπορεί να το χρησιμοποιήσει σαν αρχείο ή σαν ιστορική καταγραφή που μπορεί να συμβουλευτεί σε ένα μέλλον. Ή ακόμα και, επειδή ακριβώς είναι ένα χαρτί, να μπορεί να το μοιραστεί με κάποιον άλλο. Οπότε θα έλεγα ότι οι άνθρωποι είναι έτσι πολύ, η εμπειρία μας ήταν ιδιαίτερη και λίγο το κομμάτι αυτό της απελπισίας του τοπικού πληθυσμού, που είναι κάτι που μπορεί να συναντούμε σε διαφορετικούς πληθυσμούς της υπαίθρου, όχι μόνο στην Αλβανία, και στην Ελλάδα για διαφορετικούς λόγους, ήταν ένα κομμάτι που έβαζε έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην όλη εμπειρία. Δηλαδή, ναι, ότι οι άνθρωποι ζουν σε ένα περιβάλλον δύσκολο και αισθάνονται αβοήθητοι. Αυτό ήταν, έτσι, ένας γενικός παρονομαστής, νομίζω. Και ότι πρέπει να βρουν λύσεις στην καθημερινότητά τους πολύ αυτοσχέδιες ή ότι μπορεί να πρέπει να κινούνται τοπικά για να διεκδικήσουν πράγματα, αλλά και πάλι υπάρχει η αίσθηση ότι είναι μικρές τοπικές κοινότητες που δεν μπορούν στα αλήθεια να… είναι πάρα πολύ δύσκολο να αλλάξει η καθημερινότητά τους πολύ, πρακτικά να γίνει καλύτερη, ας πούμε, από θεσμικής πλευράς.

Ένας σκοπός που επισκέφτηκες αυτά τα μέρη ήταν να δεις, να μπορέσεις να αξιολογήσεις πώς ζουν οι άνθρωποι σαν κάτοικοι σε μία περιοχή που γίνονται εξορύξεις;

Καταρχήν, ήθελα να δω πώς μπορεί να μοιάζει μία περιοχή που γίνονται εξορύξεις. Βέβαια το γεγονός ότι στην Αλβανία τα κοιτάσματα άρχισαν τα εκμεταλλεύονται στα τέλη του '20-'30 και ότι η ιστορία της χώρας συμβάλλει στο ότι δεν μπορεί να γίνει μια ανανέωση των εγκαταστάσεων, πολλές από τις εγκατα[00:15:00]στάσεις που βλέπουμε, ας πούμε, στο Kucove, είναι από αυτήν την εποχή. Οπότε αυτό που βλέπει κανείς εκεί, δεν μπορεί να συγκριθεί με το τι μπορεί να είναι ένα πεδίο εξόρυξης σήμερα. Έχει τη συγκεκριμένη δική του ιστορία. Αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί είναι λίγο σαν ένα ταξίδι στον χρόνο. Το Kucove θα μπορούσε να είναι το μέλλον, ας πούμε, της Ηπείρου, αλλά από την άλλη είναι και το παρελθόν της όλης διαδικασίας, δεν μπορεί να συγκριθεί πιθανόν. Αλλά δίνει έναν οδηγό, θα έλεγα, στο να κατανοήσουμε πώς οι άνθρωποι εκμεταλλεύονται κοιτάσματα που μπορεί να παράγουν ενέργεια, πώς διαχειρίζονται τοπικούς πληθυσμούς. Σε ποια θέση μπορεί να βρίσκονται οι τοπικοί πληθυσμοί, πώς επηρεάζεται η ζωή τους και τι δυνατότητα έχουν οι ίδιοι να αλλάξουν τα πράγματα, σε ποιον βαθμό πρέπει να προσαρμοστούν, ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες. Νομίζω ότι λειτουργούσε ταυτόχρονα, κοιτώντας το παρόν μπορούσες να φανταστείς ένα μέλλον, αλλά καταλάβαινες και πράγματα από το παρελθόν. Οπότε νομίζω ότι αυτόν τον χαρακτήρα είχε περισσότερο το ταξίδι στην Αλβανία για εμένα.

Και ο σκοπός ήταν περισσότερο αυτός για σένα, να αποδοθεί μία εικόνα του πώς θα μπορούσε να είναι ο τόπος, ένας ελληνικός τόπος, αν αρχίσουν να γίνονται εξορύξεις;

Δεν ήταν μόνο αυτό, γιατί, όπως είπα, δεν μπορούμε να πούμε ότι όπως είναι τα πράγματα τώρα στην Αλβανία θα είναι το μέλλον μιας εξόρυξης που γίνεται το 2022-'23. Είναι εντελώς διαφορετικά τα κριτήρια. Αλλά δεδομένης της περιοχής των Βαλκανίων και του γεγονότος ότι είμαστε, έτσι, στην άκρη της Ευρώπης και ότι τα πράγματα πολλές φορές στις χώρες μας λειτουργούν διαφορετικά από ό,τι στην κεντρική Ευρώπη, δηλαδή οι θεσμοί και οι νόμοι εφαρμόζονται διαφορετικά πολλές φορές, ο σεβασμός απέναντι στους θεσμούς και τους νόμους μπορεί να είναι διαφορετικός, ας το θέσουμε έτσι. Ήθελα να έχω context, ήθελα να έχω μια έρευνα της ιστορίας που να μου δίνει δεδομένα, για να καταλάβω τι συμβαίνει σήμερα. Αυτό ήταν ένα μεγάλο, ήταν ο κύριος σκοπός του ταξιδιού, το να δει κανείς και έξω από το σπίτι του και να μπορεί να καταλάβει, ας πούμε, στη συγκεκριμένη πλευρά γεωγραφικά υπάρχουν ομοιότητες, γεωλογικά υπάρχουν ομοιότητες, αλλά και σε και σε επίπεδο -ναι, δεν ξέρω αν είναι ακριβώς σωστό αυτό- σε επίπεδο διαχείρισης τι μπορούμε να δούμε, ίσως. Προφανώς η μία χώρα βρίσκεται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η άλλη όχι και υπάρχουν συγκεκριμένοι θεσμοί που εφαρμόζονται στη μία περίπτωση και στην άλλη, συγκεκριμένοι κανονισμοί που εφαρμόζονται στην μία περίπτωση και στην άλλη, αλλά δεν παύουμε, πιστεύω, και οι δύο χώρες να έχουμε πολλά κοινά. Επίσης μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρον να ενωθούν οι δύο ιστορίες, ενισχύοντας λίγο-πολύ την τοπική ταυτότητα πέρα από το σύνορο. Δηλαδή την εμπειρία του τόπου, χωρίς να σημαίνει ότι αυτός, σαν να χειρίζομαι τις δύο περιοχές, τις δύο χώρες, σαν να είναι μία. Γεωγραφικά τα Γιάννενα από το Fier είναι πιο κοντά από ό,τι η Αθήνα με την Πάτρα, οπότε νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει αυτή η σύνδεση των εμπειριών. Αυτό.

Εκεί χρειάστηκε να προσεγγίσεις και ιστορικό αρχείο στην Αλβανία ή αρχείο κινηματογραφικό;

Ναι, ήταν πολύ χρήσιμη η επίσκεψη στο Κρατικό Αρχείο Κινηματογράφου της Αλβανίας, που η έδρα του είναι στα Τίρανα. Έχει ένα μεγάλο αρχείο από επίκαιρα, και πριν τον Β' Παγκόσμιο και αργότερα, τα οποία καταγράφουν την ανακάλυψη, την εξέλιξη και την παραγωγή των κοιτασμάτων που βρέθηκαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές στην Αλβανία. Περιγράφουν τη συγκεκριμένη ιστορία μέσα από το πρίσμα της εποχής τους. Δηλαδή έχουμε τα επίκαιρα πριν τον Πόλεμο, αλλά έχουμε κι ένα κομμάτι που, έτσι, έχει αρκετά προπαγανδιστικό χαρακτήρα και προβάλλει τη δύναμη, που φυσικά ήταν πολύ δυνατοί και πο[00:20:00]λύ δύσκολη η δουλειά τους, των εργατών πετρελαίου ή την ακμή της πετρελαϊκής παραγωγής τη δεκαετία του '70. Μετά έχουμε ταινίες που είναι στο φάσμα του Docu-fiction, που πατάνε σε πραγματικούς χαρακτήρες, αλλά ξαναφτιάχνουν μια κατάσταση, η οποία λειτουργεί, ξέρεις, υπάρχει μια αφήγηση πολύ στοχευμένη για τον παππού, παλιό εργάτη πετρελαίου που έχει τη γνώση να αντιμετωπίσει μία κρίση και τα λοιπά. Οπότε αντίστοιχα και σ' ένα άλλο... Επίσης, προσπάθησα να βρω διάφορα αρχεία στην ΕΡΤ -στο Αρχείο της ΕΡΤ- για την κατάσταση στην Ελλάδα, τα οποία ήταν πολύ πιο περιορισμένα εδώ, αλλά και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε την ανάδειξη της εθνικής υπερηφάνειας στην καταγραφή των εξελίξεων σε αυτόν τον τομέα. Οπότε μέσα από διαφορετικές οπτικές πάλι μπορούμε να βρούμε έναν κοινό παρονομαστή στους δύο τρόπους τεκμηρίωσης, στη μελέτη των δύο τρόπων τεκμηρίωσης.

Γνώρισες και κάποιους ειδικούς; Μπορεί γεωλόγους...

Ναι. Μίλησα με γεωλόγους τόσο στην Ελλάδα, από την Εnergean, την εταιρεία που δραστηριοποιείται στην Ήπειρο, αλλά και από το Ινστιτούτο Πετρελαϊκής Έρευνας που εδρεύει στην Κρήτη, στα Χανιά, αλλά και από τα Τίρανα, από τη Σχολή Γεωλογίας και Ορυκτών Πόρων.

Ήταν εύκολο να αντλήσεις πληροφορίες ή μπορεί να υπήρχαν και αντιστάσεις;

Οι άνθρωποι που απάντησαν στο αίτημά μου ήταν πολύ γενναιόδωροι με τις πληροφορίες που έδωσαν. Αλλά σε πολλές περιπτώσεις η προσπάθειά μου να επικοινωνήσω με εκπροσώπους εταιρειών, ειδικά στην Αλβανία, έμειναν αναπάντητες. Αλλά και με την εταιρεία που έκανε τις γεωφυσικές έρευνες στην Ήπειρο, μία ιταλική εταιρεία που δρούσε για λογαριασμό των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στην Ήπειρο, κι εκεί έμεινε αναπάντητο το αίτημά μου. Οπότε, ναι, είχα αρκετά αναπάντητα, αλλά όταν υπήρχε μία θετική απάντηση, η διάθεση των ανθρώπων με τους οποίους μίλησα ήταν γενναιόδωρη, δηλαδή άφησαν, μου έδωσαν πραγματικά χρόνο και πληροφορίες.

Επιστρέφοντας ξανά στους ανθρώπους, τους κατοίκους, κάτι που δεν ρώτησα πριν, μπόρεσες να αξιολογήσεις σε ποιον βαθμό έχουν επίγνωση του περιβάλλοντος ή της σχέσης τους με τον τόπο στον οποίο ζουν;

Άκουσα μια χημικό μηχανικό από το Fier, μεγαλωμένη σε μία οικογένεια όπου όλοι της οι συγγενείς εργάζονταν στην εξόρυξη πετρελαίου, ο παππούς, ο μπαμπάς, η μαμά και η ίδια μεγάλωσε εκεί, όταν το πεδίο είχε αυτούς τους παλιούς πύργους εξόρυξης, που το περιγράφει σαν ένα σιδερένιο δάσος. Η ίδια περιγράφει ότι δεν μπορούσε να καταλάβει ότι αυτό που εκείνη θεωρεί ως κάτι πολύ φυσιολογικό είναι κάτι που δεν συμβαίνει έξω από εκεί, οπότε η ίδια περιέγραφε ότι: «Χρειάστηκε να φύγω, για να καταλάβω πού ζω». Οπότε νομίζω ότι σε μεγάλο βαθμό αυτό συμβαίνει γενικά, και για τους τόπους που ζούμε, σε μεγάλο βαθμό, και για τις εμπειρίες που έχουμε, ότι βοηθάει πολύ, αν κάποιος παίρνει μία απόσταση και κοιτάει απ' έξω. Από την άλλη, η εμπειρία που έχει ο καθένας ζώντας στον τόπο του είναι αδιαμφισβήτητα πολύ-πολύ σημαντική και η καταγραφή μαρτυριών μέσα και έξω από τους τόπους που θέλουμε να μελετήσουμε, νομίζω ότι είναι εξίσου σημαντική. Και η αντιπαράθεση αυτών των οπτικών. Δηλαδή δεν νομίζω ότι μία οπτική μπορεί να περιγράψει τα πράγματα. Οπότε θα έλεγα ότι, ναι, για τη γενικότερη εικόνα αυτό που περιέγραψε η κυρία, ότι χρειάστηκε να φύγει από τον τόπο της για να καταλάβει πού ζει, είναι πολύ σημαντικό. Από την άλλη, οι άνθρωποι που έρχονται αντιμέτωποι με διάφορες καταστάσεις καθημερινά και η δική τους αφήγηση είναι πολύ σημα[00:25:00]ντική και προφανώς έχουν επίγνωση του πού ζουν. Μπορούν να περιγράψουν τον τόπο τους πολύ καλά.

Αντίστοιχα, ήρθες και σε επαφή με ανθρώπους της Ηπείρου, που ίσως και συλλογικά προσπαθούν να αντισταθούν στις εξορύξεις, έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν κάποιες δράσεις. Από αυτούς, ας πούμε, τι αποκόμισες;

Στην Ήπειρο υπάρχει ένα μέρος του πληθυσμού που έχει δραστηριοποιηθεί πολύ στο να επικοινωνήσει το τι συμβαίνει, να επικοινωνήσει την αντίθεσή του απέναντι σε αυτό που συμβαίνει. Και είναι όλοι άνθρωποι που ζουν σε μικρές κοινότητες και στα Γιάννενα, που τα Γιάννενα είναι μία μεγάλη πόλη για τα δεδομένα της Ελλάδας. Είχα πολλές εμπειρίες, μαρτυρίες από ανθρώπους που θεωρούν ότι η ζωή τους θα αλλάξει πολύ δραστικά και ότι η προσπάθεια που έχουν καταβάλει τόσα χρόνια για να μπορέσουν να κρατήσουν έναν τρόπο ζωής που αφορά, ας πούμε, την παραγωγή στον πρωτογενή τομέα ότι είναι σαν να πηγαίνει στράφι. Οπότε αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αντιτίθενται, δηλαδή πολύ ξεκάθαρα, ότι: «Η προσπάθειά μου να παράγω στον πρωτογενή τομέα ή να διατηρώ μια επιχείρηση τουριστικής διαμονής που να κρατάει έναν χαρακτήρα πολύ στενής σχέσης με το φυσικό περιβάλλον υπονομεύεται από ένα ενδεχόμενο πλάνο ανάπτυξης ενός πεδίου εξόρυξης δίπλα από το σπίτι μου ή δίπλα από τη φάρμα μου». Από την άλλη, υπάρχει και μία πολύ μεγάλη, αρκετά μεγάλη μερίδα του πληθυσμού η οποία βλέπει προοπτικές εργασίας. Και δεδομένου ότι στην ελληνική ύπαιθρο η εργασία, μάλλον ότι η ελληνική ύπαιθρος έχει αδειάσει από κόσμο, και από χέρια, αλλά και από δουλειά, και πολλές φορές είναι πολύ δύσκολο για τους κατοίκους να βρίσκουν απασχόληση, αντίστοιχα πολλοί από αυτούς βλέπουν, και τοπικές αρχές, κάποιες, βλέπουν μία προοπτική απασχόλησης σε έναν νέο τομέα. Βλέπουν κινητικότητα από τα φορτηγά που μπορεί να πηγαινοέρχονται και οι οδηγοί τους θα πρέπει να τρώνε στα τοπικά εστιατόρια, πέρα από τους ανθρώπους που μπορεί να εργάζονται στο πεδίο, ας πούμε, το οποίο, επίσης, δεν είναι παράλογο. Οπότε υπάρχουν αυτές οι δύο, αν θέλουμε να ξεχωρίσουμε δύο γραμμές, υπάρχουν αυτές οι δύο τάσεις.

Από όλο το ταξίδι, από όλη τη διαδικασία αυτή που έκανες μέχρι να φτιάξεις το έργο, υπάρχει κάτι που έχει εντυπωθεί περισσότερο στη μνήμη σου; Είτε μία συνάντηση είτε μία επίσκεψη σε ένα συγκεκριμένο μέρος, κάτι που είδες;

Νομίζω ότι η περιοχή του Kucove που είναι αυτή που διατηρεί τις πρώτες εγκαταστάσεις - εκατό ετών τώρα σχεδόν- είναι αυτή που κάπως έχει εντυπωθεί πιο έντονα στην εμπειρία μου, αν και είναι η περιοχή που πέρασα ίσως τον λιγότερο καιρό. Ακριβώς γιατί φέρνει στο σήμερα κάπως αυτήν την εμπειρία του παρελθόντος και το ερώτημα για τη διαχείριση του μέλλοντος. Μοιάζει αρκετά... Ήταν σοκαριστικό για τα δικά μου μάτια να βλέπω μία αντλία πετρελαίου μέσα σε μία πόλη ή μέσα σε ένα χωράφι με καλαμπόκια, μία κατασκευή εκείνη της εποχής, καθώς και το κομμάτι της μόλυνσης στο έδαφος που συνυπήρχε μαζί με τις καλλιέργειες. Οπότε θα έλεγα ότι το τοπίο και αυτή η αντιφατική πραγματικότητα που υπάρχει εκεί είναι αυτό που μου έχει εντυπωθεί πιο έντονα.

Θα μπορούσες να περιγράψεις τι είδες; Τι ένιωσες όταν βρέθηκες εκεί;

Λοιπόν, θυμάμαι πολύ έντονα μία μικρή αντλία πετρελαίου δίπλα από το νεκροταφείο, το κομμάτι που περνά, το βλέπεις από τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει το χωριό. Και κοιτώντας πιο κοντά βλέπεις κι άλλες αντλίες ανάμεσα στα μνήματα και πιο κάτω παιδιά να παίζουν. Και όλο αυτό εί[00:30:00]ναι κάτι που είναι πολύ φυσικό να υπάρχει, οπότε δεν είναι κάτι που τοπικός πληθυσμός... Υπάρχει, είναι μέρος της πόλης σου, αλλά για κάποιον που δεν το έχει ξαναδεί είναι πολύ παράδοξο. Ή τεράστιοι πύργοι εξόρυξης πολύ κοντά, ανάμεσα σε καλλιέργειες και κοντά στο ποτάμι και ειδικά σε μια αγροτική κατοικία που η αντλία είναι στην αυλή των ανθρώπων. Είναι μέσα στην αυλή με διαρροή πετρελαίου στην επιφάνεια. Μέσα στην αυλή που είναι οι κότες και η αγελάδα και τα παιδιά. Και που εκεί υπάρχει μία δυσχέρεια του φορέα που διαχειρίζεται το κοίτασμα και φροντίζει για την καλή λειτουργία των εγκαταστάσεων, πέρα από το παράδοξο ότι το σπίτι συνυπάρχει με αυτή την αντλία τόσο κοντά, το οποίο έχει να κάνει με την κατάσταση ανοικοδόμησης τη δεκαετία του '90 που ήταν αρκετά άναρχη. Αλλά το ότι, ναι, ότι τα παιδιά μαθαίνουν να μην είναι κοντά στη λιμνούλα με το πετρέλαιο που είναι μες στην αυλή τους ή ότι μπορεί να τρέξει ένα όταν είναι μικρό και να κολλήσει εκεί, ήταν μία εικόνα πολύ έντονη για μένα. Η προσπάθεια των ανθρώπων που ζουν εκεί να ζήσουν από τις καλλιέργειες που είναι κι επίσης, το αδιέξοδο πολλές φορές πολλών ανθρώπων που συναντήσαμε ότι οι ίδιοι θα ήθελαν… Από άλλα πράγματα που έχουν εντυπωθεί ήταν ότι πολλές φορές άκουσα -πάλι στην Αλβανία- ανθρώπους να θέλουν να αλλάξουν την κατοικία τους, αλλά να θέτουν το ερώτημα: «Και ποιος θα αγοράσει το δικό μου σπίτι, για να πάρω εγώ ένα άλλο;». Οπότε αυτή είναι η αδυναμία του να αλλάξει κανείς αυτό που τον εμποδίζει να ζήσει καλύτερα. Και από την ελληνική πλευρά έχει πολύ, θυμάμαι έντονα τη διάθεση της ομάδας «Βρυσούλες» να οργανώσει δράσεις διαμαρτυρίας και ευαισθητοποίησης γύρω από το θέμα. Είναι γυναίκες που ντύνονται παραδοσιακά και έχουν κάνει διάφορες παρεμβάσεις είτε σε πορείες είτε σε διάφορες εκδηλώσεις τραγουδώντας χαρακτηριστικά το Έχετε γεια, βρυσούλες. Οπότε η δυναμική αυτής της ομάδας να μαζέψει γυναίκες, είτε από τον τοπικό πληθυσμό είτε από την Αθήνα, και να κάνουν δράσεις σε διαφορετικά μέρη μού φάνηκε κάτι ιδιαίτερο. Η αγωνία όλων των ανθρώπων, από όλες τις πλευρές, στο να διασφαλίσουν ένα μέλλον που θα τους επιτρέπει να μείνουν εκεί που είναι, είτε διατηρώντας τη δουλειά τους στον πρωτογενή τομέα ή στον τουρισμό είτε δουλεύοντας σε μια νέα εξόρυξη, για να συνεχίσουν να μένουν εκεί που είναι. Κι επίσης η διάθεση όλων και τα ερωτηματικά όλων στο τι συμβαίνει, τι θα γίνει, πότε θα γίνει και το γενικότερο κλίμα απροσδιοριστίας και αβεβαιότητας που μας χαρακτηρίζει. 

Σε προσωπικό επίπεδο, αυτός ο τρόπος προσέγγισης και στα προηγούμενα πράγματα που έχεις κάνει που λες ότι προσπαθείς να συνδέσεις το παρελθόν με το μέλλον και κάνεις ένα οδοιπορικό στον χρόνο, αλλά και συγκεκριμένα για το «Under Pressure», πιστεύεις ότι προσωπικά να αλλάζει κάτι σ' εσένα, δηλαδή όλες αυτές οι επισκέψεις κι αυτά που είδες;

Αυτό που αλλάζει σ' εμένα, τουλάχιστον με αυτήν την εργασία, είναι ίσως η διάθεση να έχω μία μεγαλύτερη προοπτική, spectrum, φάσμα. Να ασχοληθώ μ' ένα μεγαλύτερο φάσμα εμπειριών και γεγονότων και να προσπαθήσω να συνδέσω αυτήν την ιστορία, ώστε να αφορά όσο γίνεται ένα ευρύ κοινό, όχι στοχευμένα, ένα ευρύ κοινό. Να φτιάξω κάτι που να είναι κατανοητό και απλό, [00:35:00]αλλά όσο γίνεται ουσιαστικό. Οπότε αυτό που αλλάζει σ' εμένα είναι στην εμπειρία της έρευνας και στη διάθεση να ακούσω, να καταγράψω και όσο το δυνατόν να μην παρεμβαίνω σε αυτό που συζητείται εκείνη τη στιγμή, παρά μόνο θέτοντας ερωτήματα, ας πούμε. Οπότε, ναι, νομίζω ότι αυτό που αλλάζει είναι περισσότερο στην πρακτική της έρευνάς μου και στον τρόπο να κάνουμε ερωτήσεις, στη διάθεση της επικοινωνίας και στο άνοιγμα αυτής της επικοινωνίας και στην ειλικρινή σύνδεση με τους διαφορετικούς ανθρώπους που μοιράζονται την εμπειρία τους πάνω στο κάθε θέμα. Και ότι, φυσικά, όταν έχει μια δουλειά καλή αποδοχή από την τοπική κοινότητα -που στη συγκεκριμένη περίπτωση είχε- υπάρχει έτσι λίγο η ελπίδα ότι κάπως έχει ένα νόημα αυτό που γίνεται. Και ότι πολλές φορές μπορεί κανείς, πάντα όταν πας να κάνεις μία έρευνα είσαι πάντα outsider, έρχεσαι απ' έξω και πολλές φορές μπορεί να αισθάνεσαι ότι: «Δεν είναι η θέση μου να ρωτήσω κάτι παραπάνω από αυτό που θα έπρεπε». Από την άλλη, είναι η προσωπική θέση που βρίσκεται ο καθένας εκείνη τη στιγμή και το δικαίωμα στο να κάνουμε ερωτήσεις και να ζητάμε απαντήσεις, η μεγαλύτερη πίστη σε αυτό το δικαίωμα είναι, νομίζω, κάτι που αλλάζει την πορεία των εργασιών, στο δικαίωμά μου να ρωτάω και στη συμμετοχή και τριβή με τους ανθρώπους, ναι.

Υπήρχαν συγκεκριμένες δυσκολίες που συνάντησες είτε στο πεδίο, είτε για την έκδοση, είτε γραφειοκρατικές;

Ναι. Υπάρχει μια δυσκολία στη δημοσίευση του συγκεκριμένου θέματος. Για παράδειγμα, ένα ξένο μέσο μπορεί να το ενδιαφέρει το θέμα του περιβάλλοντος ή της ενέργειας, αλλά η γεωγραφική θέση που εξελίσσεται αυτή η ιστορία, που είναι τα σύνορα Ελλάδας και Αλβανίας, δεν αφορούν πολλά μέσα. Οπότε θα έλεγα ότι υπάρχει μία δυσκολία στο να επικοινωνήσουμε ιστορίες από αυτήν την περιοχή προς τα έξω, που ήταν ένας από τους πρώτους στόχους που είχα. Είναι κάπως ίσως πολύ τοπικό. Από την άλλη είναι και μία αντανάκλαση του τι συμβαίνει γενικότερα. Μετά, η δημοσίευση και η χρηματοδότηση των ερευνών είναι το μεγαλύτερο, νομίζω, η μεγαλύτερη πρόκληση για να μπορέσει κάποιος να κάνει δουλειά. Γιατί τα ταξίδια που πρέπει να κάνει κανείς ή οι διαμονές που μπορεί να πρέπει να έχει, το πώς πρέπει να λύσει διάφορα πρακτικά ζητήματα. Ακόμα και όταν λαμβάνει την… Όταν ξεκινάς μόνος σου είναι ένα πολύ μεγάλο ζήτημα να μπορέσεις να τοποθετήσεις χρονικά το τι θα κάνεις, πόσο θα κοστίσει, πόσο χρόνο θα αφιερώσεις, ποιους θα συναντήσεις. Η οργάνωση, το πρακτικό κομμάτι της διεξαγωγής της έρευνας είναι πολύ σημαντικό για κάποιον που δουλεύει ανεξάρτητα. Κι έπειτα, όταν υπάρχει μία υποστήριξη, που είναι πάρα-πάρα πολύ σημαντική, η οργάνωση αυτού του χρόνου, ώστε να βγει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, είναι μια μεγάλη πρόκληση. Το να βρει κανείς, επίσης, τον σωστό τρόπο και το πότε να έρθει σε επαφή με τους διάφορους συνομιλητές και να έχει σίγουρα καλούς συνεργάτες στην περίπτωση που δεν μιλάει κανείς μία γλώσσα και θέλει να κάνει μία συνέντευξη σε αυτήν τη γλώσσα. Και η πρόκληση για το συγκεκριμένο κιόλας ήταν το γεγονός ότι αποφάσισα να επισκεφτώ όλες αυτές τις διαφορετικές περιοχές. Οπότε χωρίς αμφιβολία αυτό ήταν μεγάλη πρόκληση από μόνο του, γιατί έχουμε διαφορετικούς προορισμούς. Τρεις στην Αλβανία, πέντε, έξι, εφτά, οχτώ στην Ελλάδα. Οπότε, ναι, αυτό από μόνο του ήταν μεγάλη, ήταν ένα θέμα.

Και επισκέφθηκες όλα αυτά τα μέρη, στη Θάσο, τα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη.

Την Καβάλα, όχι τη Θάσο. Την Καβάλα, την[00:40:00] Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο, την Ιθάκη, τον Πύργο και το Κατάκολο, τα Χανιά, την περιοχή γύρω από τα Γιάννενα και την Ηγουμενίτσα, την περιοχή γύρω από το Fier και το Kucove, τα Τίρανα και το Δυρράχιο που τελικά δεν μπήκε στην έκδοση, αλλά που είναι το λιμάνι από όπου εισάγονται ορυκτά καύσιμα στην Αλβανία, η οποία δεν μπορεί να επεξεργαστεί την πρώτη ύλη που βγάζει. Οπότε ήταν ένα κομμάτι της μεταφοράς της ενέργειας. Οπότε θα έλεγα, ναι, ότι ο προγραμματισμός και οι σωστοί συνεργάτες και το σωστό timing και ο σωστός τρόπος να απευθυνθείς στους συνομιλητές σου είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο καθένας, όχι μόνο εγώ.

Όλα αυτά τα μέρη που επισκέφθηκες είναι μέρη που εντάσσονται σε μία έρευνα για μελλοντικές εξορύξεις. Τα μέρη στην Ελλάδα.

Ναι, τα μέρη στην Ελλάδα είναι σε περιοχές... Η μόνη περιοχή που έχουμε παραγωγή είναι στη θάλασσα έξω από την Καβάλα, που υπάρχει παραγωγή εδώ και δεκαετίες. Οι άλλες περιοχές είναι περιοχές που είτε έχει γίνει έρευνα, έχει ολοκληρωθεί, όπως στην Ήπειρο, είτε είναι σε εξέλιξη, είτε παρουσιάζει ενδιαφέρον για να γίνει. Και στην Αλβανία είναι περιοχές που συμβαίνει η εξόρυξη.

Οι στόχοι που είχες αρχικά στον νου σου επετεύχθησαν;

Οι στόχοι που είχα αρχικά στον νου μου το 2019 ήταν πολύ διαφορετικοί. Ήθελα να κάνω μία καταγραφή των τόπων και των ανθρώπων στην Ελλάδα που θα επηρεαστούν από το ενδεχόμενο πλάνο εξέλιξης ενός project εξόρυξης υδρογονανθράκων στις διαφορετικές αυτές περιοχές που αναφέραμε. Ήθελα να κάνω μία καταγραφή τόπων και τρόπων ζωής που έχουν άμεση σχέση με τη φύση, είτε αυτοί είναι ένας παραγωγός γάλακτος στην Ήπειρο είτε ένας ψαράς στη Ζάκυνθο. Στην πορεία είδα ότι δεν είναι μόνο εκεί. Κάπως ότι αυτός ο τρόπος δεν μου ήταν αρκετός ή ικανοποιητικός. Το κομμάτι της έρευνας και των ανακαλύψεων στην Αλβανία ήταν πολύ μεγάλο, πολύ πιο ουσιαστικό για τη δική μου κατανόηση του ζητήματος, από το να δείξω κάτι που μπορεί να συμβεί, αλλά μπορεί και να μην συμβεί. Οπότε τελικά η απόφασή μου να επισκεφτώ τα διαφορετικά μέρη, να μιλήσω με διαφορετικές πλευρές και τα λοιπά και να κάνω αυτήν την έρευνα στο αρχείο είναι κάτι που έγινε στην πορεία. Και η απόφασή μου τελικά ακούγοντας τις διαφορετικές συναντήσεις και συνεντεύξεις,  βλέποντας ότι αυτές οι κοινότητες κάπως δρουν η κάθε μία μόνη της και κάνει ό,τι μπορεί, η ιδέα της εφημερίδας ήταν για να συνδέσει όλες αυτές τις ιστορίες, οπότε το ότι αυτή η ιστορία των διαφορετικών ανθρώπων μπαίνει σε ένα έντυπο και μοιράζεται σε όλους, νομίζω ότι έχει επιτευχθεί ο σκοπός το να φτάσει και να κεντρίσει το ενδιαφέρον διαφορετικών κοινοτήτων που μπορεί να βλέπουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ τους. Οπότε νομίζω ότι από αυτήν τη μσκοπιά έχει επιτευχθεί ο στόχος της κοινοποίησης του ευρύτερου ζητήματος που αφορά αυτήν την περιοχή και της τοποθέτησής του στο σήμερα, στο γενικότερο σήμερα.

Εγώ όταν το διάβασα, δύο από τα πράγματα που μου έμειναν, μου φάνηκαν πολύ έντονα, ήταν ότι δεν ήξερα ότι η Αλβανία εξάγει το πετρέλαιο ανεπεξέργαστο, οπότε σε πάρα πολύ χαμηλή τιμή, και ένα απόσπασμα από ξένο Τύπο που έλεγε για την Αλβανία ότι μπορεί να μην κάνει για διακοπές, αλλά είναι ένα καλό μέρος για τις επενδύσεις σας. Για σένα αυτά ήταν πράγματα που δεν ήξερες ή σε επηρέασαν κάπως;

Φυσικά δεν ήξερα, τίποτα δεν ήξερα από ό,τι είναι εδώ μέσα. Δηλαδή είναι προϊόν έρευνας, με διαφορετικούς τρόπους. Προσπάθησα να βγάλω ένα νόημα και να τα βάλω σε μία σειρά, ξέρεις, τα διαφορετικά inputs που έβρισκα κατά τη διάρκεια αυτών των σχεδόν τριών ετών ενασχόλησης με το θέμα. Και πολλά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ο τόνος που μπορεί να γράφει ένα μεγάλο έντυπο [00:45:00]ή όλα τα δεδομένα που προκύπτουν στην πορεία, από το γεγονός που περιέγραψες, ότι η Αλβανία δεν… ότι εξάγει κυρίως ακατέργαστο το προϊόν της, μέχρι τον τόνο που μπορεί να γράφει ένας Αμερικανός δημοσιογράφος, ένας ξένος δημοσιογράφος. Τίποτα από ό,τι υπάρχει εδώ δεν ήξερα από πριν, απλά ήταν ένα θέμα που κέντρισε το δικό μου προσωπικό ενδιαφέρον για το πώς διαχειριζόμαστε τον ορυκτό πλούτο και τον φυσικό πλούτο εν γένει μιας περιοχής. Πώς τοποθετούμε, τι πλαίσιο βάζουμε για τη διαμόρφωση των ζωών, των ανθρώπων σε αυτές τις περιοχές σε μία δεδομένη ιστορική στιγμή που είναι η σημερινή, που ο λόγος για το κλίμα είναι ιδιαίτερα έντονος, αλλά παράλληλα και οι ανάγκες για ενέργεια -όπως τοποθετείται- είναι εξίσου απαιτητικές. Οπότε τελικά κάπως, πώς η ανθρωπότητα ορίζει την πορεία της, μέσα από ποιου είδους ανάγκες και σε τι βαθμό;

Πού είναι διαθέσιμο να το βρει κάποιος;

Υπάρχουν σε βιβλιοπωλεία και καφέ των διαφορετικών, στα Ιωάννινα, στην Ιθάκη, στην Κεφαλονιά, σε όλους τους τόπους που έχω επισκεφτεί στην έρευνα, και στο Fier. Και υπάρχει online στην ιστοσελίδα μου και στην ιστοσελίδα του iMEdD, στο αρχείο των project του incubator. Και επίσης μέσω e-mail, αν λάβω ένα αίτημα κάποιου που θέλει να λάβει χάρτινα αντίτυπα, μέσω e-mail μπορεί να παραγγείλει και να του στείλω τα αντίτυπα. Και online μπορεί να το κατεβάσει κανείς από την σελίδα μου σε ψηφιακή μορφή.

Πιστεύεις ότι θα μπορούσε να έχει μέλλον η συγκεκριμένη έρευνα, δηλαδή τα επόμενα χρόνια;

Νομίζω ότι ανάλογα με τις εξελίξεις που θα έχουμε θα μπορούσε να συνεχιστεί, φυσικά. Και θα μπορούσε ενδεχομένως να συνδυαστεί και με εμπειρίες άλλων τόπων πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα. Δηλαδή μπορεί να ξεκινάει από εδώ, αλλά θα μπορούσε να συνδυαστεί με άλλες ιστορίες -ξέρω ‘γω- από διαφορετικές χώρες πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Ευχαριστώ πάρα πολύ.

Εντάξει, ευχαριστώ κι εγώ.