Λοιπόν, είμαι ο Βασίλης ο Δεληγιάννης, ερευνητής για το Istorima και βρισκόμαστε στο Άγιο Όρος, στην Ιερά Μονή Ξενοφώντος με τον πάτερ Λουκά. Είναι 22 Ιανουαρίου με το δικό μας ημερολόγιο, 9 Ιανουαρίου με το ημερολόγιο των Αγιορειτών και ξεκινάμε. Καλησπέρα, πάτερ Λουκά.

Καλησπέρα.

Θες να μας πεις για αρχή μερικά εισαγωγικά πράγματα για εσένα;

Ναι. Έχω γεννηθεί στη Λάρισα το 1964 και ήρθα στο μοναστήρι το 1985 και είμαι από τότε εδώ.

Ωραία, θες να μας πεις έτσι τη ζωή σου, τι περιλάμβανε μέχρι το 1985;

Τέλειωσα το Λύκειο, πήγα 2 χρόνια στο πανεπιστήμιο στο μαθηματικό τμήμα και ασχολήθηκα λίγο με την αγιογραφία και τη ζωγραφική πριν έρθω στο μοναστήρι. Αυτά.

Ωραία. Τι σε έφερε στο συγκεκριμένο μοναστήρι;

Είχε προηγηθεί ο αδερφός μου, ο πάτερ Σεραφείμ 9 χρόνια νωρίτερα. Αυτό ήταν μια αφορμή να σκεφτώ και για τη δική μου ζωή, αν αυτό που διάλεξε ο πάτερ Σεραφείμ ήταν καλό, ήταν σωστό και κατάλαβα ότι ήταν μια πολύ σωστή επιλογή, πολύ καλή. Γιατί εδώ στο μοναστήρι ερχόμουν και ζούσα τα καλοκαίρια, όλα αυτά τα χρόνια πριν γίνω μοναχός και έβλεπα ότι η ζωή εδώ είναι πολύ όμορφη, κοντά στη φύση, κοντά στο Θεό και όλα αυτά κατάλαβα ότι είναι πολύ δυνατά στοιχεία για να ζήσει κανείς σε αυτόν τον τόπο.

Ωραία. Θες να μας πεις, έτσι, μερικά εισαγωγικά στοιχεία για τη ζωή στο μοναστήρι, τι περιλαμβάνει; Τι βρήκες εδώ;

Ναι. Εδώ, η ζωή στο μοναστήρι βασικά είναι η ζωή με τον Θεό. Δηλαδή ο μοναχός έρχεται για να ζήσει κοντά στο Θεό. Για αυτό και τα μοναστήρια είναι χτισμένα με αυτόν τον τρόπο. Γύρω-γύρω είναι τα κτίρια και στο κέντρο είναι ο ναός, ο Θεός. Δηλαδή η αναφορά μας είναι στο κέντρο, τον Θεό. Γίνεται καθημερινά, προσευχή γύρω στις 6 ώρες, στον ναό. Συγκεντρώνονται όλοι οι μοναχοί στο ναό, για να προσευχηθούν, να λατρέψουν τον Θεό γενικότερα, να προσευχηθούν για τον εαυτό τους, για τους άλλους ανθρώπους, και αυτό είναι — πιστεύω — ότι είναι κάτι πολύ δυνατό για τον άνθρωπο. Το ‘χει ανάγκη ο άνθρωπος να έχει επικοινωνία με το Θεό. Πέρα από την λατρευτική ζωή είναι τα διακονήματα. Ο κάθε μοναχός ασχολείται με κάτι, το οποίο είναι χρήσιμο για το μοναστήρι, για να μπορέσει να λειτουργήσει αυτή η κοινότητα. Γιατί είναι μια αυτόνομη κοινότητα, ζει από μόνη της και όλα αυτά που απαρτίζουν τη ζωή πρέπει να γίνονται στο μοναστήρι. Για αυτό, άλλος μαγειρεύει, άλλος στρώνει την τράπεζα, άλλος υποδέχεται τους φιλοξενούμενους, άλλος είναι στον κήπο, άλλος είναι στο δάσος, στα δασικά-δασικές εργασίες, άλλος είναι στο ραφείο, άλλος… Διάφορα άλλα διακονήματα που μπορεί να έχει η καθημερινότητα και όλα αυτά πρέπει να λειτουργήσουν και για αυτό οι μοναχοί ο καθένας έχει το διακόνημά του. Υπάρχει ο Γέροντας, ο Ηγούμενος της μονής που κάνουμε υπακοή σε αυτόν, γιατί οπωσδήποτε μια ζωή τέτοια, πρέπει να υπάρχει και μια τάξη, να υπάρχει ένα σύστημα και όλα πρέπει να γίνονται «ευσχημόνως», όπως λέει η Αγία Γραφή και «κατά τάξιν». Για αυτό και η υπακοή είναι κάτι — μπορώ να πω — το πιο σημαντικό στη ζωή του μοναχού. Όχι μόνο για να γίνονται βέβαια τα διακονήματα. Αλλά είναι κάτι πνευματικό. Στον χριστιανισμό, αν δούμε την διδασκαλία του Χριστιανισμού, το πρόβλημα στον άνθρωπο ξεκινάει απ’ τη στιγμή που αυτονομείται ο ίδιος και κάνει τα δικά του. Δεν είναι λειτουργικός με το Θεό, όπως και ο Αδάμ και η Εύα παρέβησαν την εντολή και αυτό τους οδήγησε στην πτώση. Έτσι και ο μοναχός για να μην φτάσει σε αυτό το σημείο της αυτονόμησης, της αποξένωσης κι από τον Θεό κι από τον εαυτό του κι από τους ανθρώπους, για αυτό ζητείται να κάνει υπακοή. Είναι κάτι πνευματικό η υπακοή, δεν είναι απλώς μια κατάσταση για να γίνουν καλά τα πράγματα. Και έτσι κάνουμε υπακοή και αυτό μας καλλιεργεί, καλλιεργούμαστε με αυτόν τον τρόπο. Κάνουμε προσευχή και αυτό βεβαίως μας καλλιεργεί. Και ό,τι σχετίζεται με το μοναστήρι, με τις διακονίες, με το έργο του μοναστηριού, είναι για την τελείωση, για την καλύτερη κατάσταση του ανθρώπου. Και ο άνθρωπος έτσι σιγά-σιγά προοδεύει και δημιουργεί συνθήκες για να χαίρεται τη ζωή και να είναι αναπαυμένος με τη ζωή. Και αυτό το πράγμα, νομίζω ότι το εισπράττει οποιοσδήποτε έρχεται εδώ, εισπράττει αυτή τη γαλήνη που μπορεί να επικρατεί μέσα στον κάθε μοναχό, αυτήν την ειρήνη και έτσι αυτό είναι όλο το πλαίσιο το μοναχικό, στο μοναστήρι.

Ωραία. Μια απορία που έχω και εγώ — νομίζω έχει απαντηθεί σ’ εμένα — αλλά ίσως θα ενδιέφερε και τους ακροατές: Ο Γέροντας, ο εκάστοτε Γέροντας, έχει και αυτός κάποιον πνευματικό οδηγό;

Ναι, βέβαια. Κάποιον που τον επιλέγει ο ίδιος. Ναι όλοι έχουμε πνευματικό οδηγό, γιατί δεν μπορεί να διακρίνει ο καθένας τα λάθη του. Μπορώ να διακρίνω τα λάθη των άλλων αλλά δεν μπορώ να διακρίνω τα λάθη τα δικά μου, οπότε ο καθένας πρέπει να έχει έναν πνευματικό για να μπορεί να του επιστεί την προσοχή για τα λάθη του, αλλά και συγχρόνως να δίδεται και η άφεση των αμαρτιών. Εδώ στην εκκλησία μας έχουμε αυτόν τον θεσμό, της αφέσεως των αμαρτιών. Δηλαδή οι άνθρωποι που ο Θεός τους έδωσε αυτό το χάρισμα, μπορούν να συγχωρούν τις αμαρτίες των άλλων ανθρώπων και αυτό είναι οι εξομολόγοι, αυτό το χάρισμα το πνευματικό χάρισμα το δίδει η εκκλησία στους ιερείς, για να συγχωρούν τις αμαρτίες των ανθρώπων. Και γι’ αυτό και ο Γέροντας και όλοι πρέπει να ‘χουν πνευματικό και έτσι δίδεται, υπάρχει αυτή η καλλιέργεια όλων

Έτσι… Ωραία. Ερχόμενος στο μοναστήρι, από τι διακονήματα πέρασες, από ποια εργόχειρα;

Ναι… Βασικά επειδή ασχολιόμουν με την αγιογραφία, ασχολήθηκα με την αγιογραφία εδώ στο μοναστήρι. Αλλά και συγχρόνως και με το στρώσιμο της τραπέζης, δηλαδή εκεί στο μέρος που τρώμε, λέγεται «τράπεζα», το εστιατόριο πώς να το πούμε κοσμικά. Εκεί πέρα είχα αυτό το διακόνημα να στρώνω τα τραπέζια, έπλενα τα πιάτα κάποιες φορές, κάποιες χρονιές. Εδώ τα διακονήματα μπαίνουν κάθε χρόνο την 1η Ιανουαρίου, αλλάζουν διακονήματα. Κάθε χρόνο μπορεί να αλλάξουν κάποια διακονήματα. Εγώ λοιπόν κάποιες χρονιές μπήκα στην τράπεζα, άλλες φορές στη λάντζα, να πλένω τα πιάτα, άλλες φορές να σκουπίζω τις αυλές, το άνοιγμα της πόρτας — της κεντρικής πόρτας. Αυτά περίπου είχα ως διακονίες, συγχρόνως με την αγιογραφία.

Ωραία. Θα ’θελες να μας μιλήσεις έτσι λίγο για την αγιογραφία;

Ναι. Βεβαίως με την αγιογραφία μπορεί να ασχοληθεί κάποιος, ο οποίος έχει κάποιο χάρισμα όπως λέμε. Δεν μπορεί να ασχοληθεί ο καθένας, πρέπει να πηγαίνει το χέρι του όπως λέμε. Και εγώ από μικρός ασχολιόμουν με τη ζωγραφική γενικότερα. Και όταν πλέον άρχισα να έρχομαι και στο Άγιον Όρος, είδα ότι [00:10:00]η αγιογραφία είναι κάτι, ένα πολύ σπουδαίο αντικείμενο που πρέπει να ασχοληθώ και γι’ αυτό σιγά-σιγά άρχισα να ψάχνω τρόπους για να μάθω για την αγιογραφία. Δάσκαλοι βέβαια τότε ήταν λίγο δύσκολο να βρω, δεν υπήρχαν. Ήταν σε αρχικά πολύ στάδια η αγιογραφία τότε. Υπήρχε όμως ένα βιβλίο του Κόντογλου, «Έκφρασις» λεγόταν αυτό. Και έλεγε μέσα πώς γίνεται η αγιογραφία. Είχα πάρει αυτό το βιβλίο και σιγά-σιγά βρήκα τα υλικά και άρχισα να αγιογραφώ. Αυτό έγινε πριν έρθω στο μοναστήρι. Όταν, μετά, ήρθα στο μοναστήρι, προσπάθησα αυτό το πράγμα να το τελειοποιήσω. Εδώ τα μοναστήρια έχουν πολλές παλιές εικόνες. Μπορούσα να βλέπω τις παλιές εικόνες, που είναι το καλύτερο νομίζω σχολείο για να μάθει κανείς την τέχνη της αγιογραφίας. Και έτσι σιγά-σιγά… Βέβαια, προσπάθησα μερικές φορές να βρω κάποιους δασκάλους. Ήταν δύσκολο, οι αποστάσεις μεγάλες, δεν ήταν εύκολο και για αυτό τελικά συνέχισα μόνος μου, παρατηρώντας τις παλιές εικόνες. Και έτσι έφτασα σε αυτό το σημείο σήμερα να κάνω αυτό το διακόνημα που κάνω.

Ωραία. Θα ’θελες να μας πεις έτσι, ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά της Αγιογραφίας, ίσως τη διαδικασία του πώς ξεκινάς μια αγιογραφία, πώς την ολοκληρώνεις.

Βασικά να πούμε ότι η αγιογραφία όσο τη μελετά κανείς… Κι εγώ όσο την μελετούσα, διέκρινα πόσο βάθος έχει η αγιογραφία. Μπορεί… Στις μέρες μας ακόμη δεν έχει κατανοηθεί καλά το πόσο ποιοτική είναι η αγιογραφία. Την Βλέπουμε πολύ επιπόλαια. Για αυτό και στο Άγιο Όρος, μέχρι το 1950 περίπου δεν υπήρχε κανένας αγιογράφος που να κάνει βυζαντινή αγιογραφία. Έκαναν την «Ναζαρηνή» τέχνη, την οποία είχαν φέρει οι Ρώσοι εδώ στο Άγιο Όρος. Υπήρχε ένας μεγάλος επηρεασμός από τους Ρώσσους στο Άγιο Όρος. Είχε εισβάλλει αυτή, όλα τα ρωσικά στοιχεία στην αμφίεση των ιερέων, στην ασημουργική, στην αγιογραφία, στην αρχιτεκτονική. Όλα δηλαδή, όλα θύμιζαν πολύ τη Ρωσία. Μετά το 1950 άρχισαν να ξυπνούν, και η Ελλάδα άρχισε να καταλαβαίνει τον πλούτο που μετέφερε το Βυζάντιο, βέβαια με την βοήθεια και των ξένων. Οι ξένοι πρώτοι κατάλαβαν τι είναι η βυζαντινή τέχνη, ένας Grabar, ένας Runciman και διάφοροι άλλοι, οι οποίοι πρώτοι μελέτησαν — και ο Κόντογλου βέβαια στην αγιογραφία — μελέτησαν την αγιογραφία και κατάλαβαν ότι η αγιογραφία είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο γεγονός που συμβαίνει σε αυτό τον τόπο. Και γι’ αυτό και εγώ εμβαθύνοντας κατάλαβα πόσο μεγάλο πράγμα είναι αυτό και άρχισα, λοιπόν, να ασχολούμαι με την αγιογραφία.Και τώρα, με αυτές τις προϋποθέσεις να πούμε ότι η αγιογραφία συνήθως γίνεται πάνω σε ξύλο. Το ξύλο πρέπει να κοπεί σε κατάλληλο χρόνο. Πρέπει να είναι στη χάση του φεγγαριού, που λέμε, γιατί οι χυμοί του δέντρου κατεβαίνουν από το δέντρο προς τις ρίζες και έτσι το δέντρο γίνεται πιο ξερό. Τότε το κόβουμε και το αφήνουμε εκεί που είναι, μαζί με τα κλαδιά του για κανένα μήνα, να τραβήξουν και τα κλαδιά ακόμη, όσο το δυνατόν περισσότερους χυμούς. Μετά κόβουμε τα κλαδιά και το αφήνουμε να ξεραθεί κανά-δυο χρόνια και μετά το κόβουμε για την επεξεργασία που χρειάζεται για την εικόνα. Πάνω-

Κάθετα ή οριζόντια το κόβετε; Σε σχέση με το πώς σηκώνεται ο κορμός.

Το κόβουμε εγκάρσια με τον κορμό. Εγκάρσια με τον κορμό, αφαιρούμε την καρδιά. Οι φέτες που βγαίνουν είναι ακτινωτές. Απ’ το κέντρο, δηλαδή η καρδιά δεν είναι καλό κομμάτι. Αφαιρούμε την καρδιά και ακτινωτά παίρνουμε τις διάφορες φέτες του ξύλου. Μετά συγκολλούνται αυτά τα ξύλα το ένα με το άλλο και από πίσω περνάει μια τρέσα, που συγκρατούν τα ξύλα δηλαδή που θα ενώσουν με τρέσες για να μην σκεβρώνουν, να μην… Γιατί το ξύλο είναι ζωντανό πράγμα, στην πάροδο του καιρού, υγρασίες, καλοκαίρι χειμώνας, έχει συστολές-διαστολές, το ξύλο αυτό από πίσω οι τρέσες το κρατούν αυτό σε μια σταθερή κατάσταση. Μετά σε αυτό το ξύλο θα κολλήσουμε ένα πανί πάνω. Δηλαδή θα κάνουμε μια προετοιμασία πάνω στο ξύλο. Ένα πανί, συνήθως τουλπάνι, αραιό υφασμένο, το οποίο το κολλούμε συνήθως με μια ζωική κόλλα. Ζωικές κόλλες έχουν όλα τα ζώα, τα κόκκαλα, τα δέρματα των ζώων… Αν τα βράσουμε αυτά τα πράγματα όλα για κάμποση ώρα, αυτά βγάζουν μια κόλλα. Αυτήν την κόλλα την αποξηραίνουμε και τη χρησιμοποιούμε για διάφορες χρήσεις και την χρησιμοποιούμε και στην αγιογραφία. Μια καλή κόλα είναι από τα κουνέλια. Από το λιώσιμο, τα δέρματα και τα κόκκαλα από τα κουνέλια, η κουνελόκολλα που λέμε. Λοιπόν, παίρνουμε τέτοια κόλα είναι υδατοδιαλυτή, οπωσδήποτε, κόλλα αυτή. Γίνεται με θέρμανση, την λιώνουμε σε ζεστό νερό και μαζί με ένα αδρανές υλικό, που συνήθως είναι ανθρακικό ασβέστιο, δηλαδή κιμωλία όπως το λέμε, είναι κάτι σαν γύψος. Δεν είναι γύψος, σαν στόκος, κάτι τέτοιο αλλά είναι ανθρακικό ασβέστιο. Αυτό αναμειγνύουμε την κόλλα με ανθρακικό ασβέστιο και κάνουμε επαλείψεις πάνω στο πανί που έχουμε κολλήσει μέχρι που να καλυφθεί το πανί. Το τρίβουμε μετά και έτσι γίνεται πολύ καλά γυαλισμένο και έτσι εκεί επάνω μπορούμε να ζωγραφίσουμε. Μετά βγάζουμε το σχέδιο με μολύβι, χαράζουμε το σχέδιο με ένα βελόνι. Όποιες γραμμές τραβήξαμε με το μολύβι τις χαράζουμε με ένα βελόνι και μετά χρυσώνουμε. Συνήθως στην αγιογραφία, τα φόντα όλα είναι χρυσωμένα, με φύλλο χρυσού. Γίνεται μια προετοιμασία στον κάμπο της εικόνας — στο φόντο — για να βάλουμε το χρυσό, κολλάμε το χρυσό και μετά μπαίνουμε στο ζωγραφικό μέρος. Για τη ζωγραφική χρησιμοποιούμε χρωστικές οι οποίες είναι από συνήθως πετρώματα, πέτρες, χώματα διάφορα αδρανή υλικά, τα οποία υπάρχουν βέβαια στο εμπόριο, μπορούμε να τα προμηθευτούμε αλλά μπορεί και κάποιος αν παρατηρήσει τη φύση, μπορεί να βρει κάποια χώματα, τα οποία να έχουν ένα καλό χρώμα. Μπορεί αυτό το χώμα, να το πάρει, να το πλύνει παρα πολλές φορές με νερό και να έχει το δικό του χρώμα, αν χρειαστεί. Αλλά βέβαια τώρα όλα αυτά υπάρχουν στο εμπόριο, μπορεί να τα βρει και στο εμπόριο. Αυτές λοιπόν τώρα, αυτά τα χώματα τα τρίβουμε να γίνουν πολύ λεπτά-λεπτόκοκκα και τα αποθηκεύουμε σε διάφορα βάζα και τα έχουμε για την χρήση των χρωμάτων. Αυτές οι σκόνες για να γίνουν χρώμα και να κολλήσουν πάνω στη ζωγραφική επιφάνεια πρέπει να ‘χουν μια κόλλα. Αυτή η κόλλα, οι περισσότεροι — εμείς γνωρίζουμε σήμερα να είναι τα λάδια, έχουμε τις ελαιογραφίες λέμε ή τα πλαστικά χρώματα — όλα αυτά είναι η κόλλα, η πρώτη ύλη που χρησιμοποιούμε για να δέσουμε τις χρωστικές. Στην αγιογραφία χρησιμοποιούμε αυγό σαν κόλλα για να δέσουμε τις χρωστικές. Το αυγό μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε και ολόκληρο, αλλά εμείς στην αγιογραφία χρησιμοποιούμε τον κρόκο του αυγού και ίση ποσότητα με τον κρόκο ξύδι. Αυγό δηλαδή και ξύδι. Αυτό το [00:20:00]πράγμα είναι η κόλλα για να αναμίξουμε τα χρώματα. Βάζουμε διάφορα χρώματα αυτά που μας αρέσουν και αρχίζουμε τη ζωγραφική. Και έτσι εφόσον τελειώσουμε τη ζωγραφική, στο τέλος περνούμε και ένα βερνίκι, το οποίο θα μπορέσει να κρατήσει τα χρώματα σταθερά, να μην προσβάλλονται από υγρασίες, από καιρικές συνθήκες γενικότερα.

Μάλιστα. Σε αυτό το στάδιο μέχρι εδώ που φτάσαμε υπήρξανε για σένα πειραματισμοί, υπήρξανε διαδικασίες ας πούμε, οι οποίες μέσα από λάθη σε οδήγησαν στο σωστό; Μπορείς να μοιραστείς κάτι τέτοιο;

Βέβαια, βέβαια γιατί όπως είπαμε δεν ήταν τα πράγματα τόσο καθαρά. Δεν υπήρχαν σχολές και τέτοια πράγματα, έπρεπε να τα ψάξουμε μόνοι μας να τα βρούμε. Καμιά φορά όταν συναντιόμασταν κάποιοι αγιογράφοι, ανταλλάσσαμε απόψεις: «Εσύ πώς το κάνεις; Πώς γίνεται το ένα, πώς γίνεται το άλλο;». Ειδικά για τα βερνίκια υπήρχε οπωσδήποτε και υπάρχει ακόμη ένας προβληματισμός. Πάντα είναι ένα δύσκολο σημείο, αλλά ανταλλάσσουμε απόψεις οι αγιογράφοι, όταν συναντιόνται μεταξύ τους και βελτιώνονται τα πράγματα. Και το χρυσό οπωσδήποτε, γιατί εμείς παλιά κάναμε το απλό το χρύσωμα με μια κόλλα, «Μιξιόν» που λέγεται, την οποία τη βρίσκουμε στο εμπόριο και η οποία τεχνική είναι πολύ σύγχρονη. Παλιότερα έκαναν το «στιλβωτό χρυσό» το λεγόμενο, το οποίο είχε χαθεί η γνώση. Και προσπαθήσαμε ό,τι βρίσκαμε να το ενώσουμε για να μπορέσουμε να φτιάξουμε μια καλή συνταγή και αυτό πήρε πολύ καιρό. Έγινε όμως αυτή η συνταγή και τώρα οπωσδήποτε είμαστε σε ένα καλό στάδιο στο χρύσωμα, το «στιλβωτό χρύσωμα». Δηλαδή όλα τα πράγματα μέσα στην αγιογραφία θέλουν ψάξιμο, όπως πιστεύω όχι μόνο στην αγιογραφία και σε κάθε μορφή ζωγραφικής, ό,τι και να μάθει κανείς από μια σχολή δεν εξαντλείται. Πάντα θα υπάρχει κάτι το οποίο θα προβληματίζει τον ζωγράφο. Θα θέλει να κάνει κάτι το οποίο δεν το γνωρίζει καλά. Και θα το ψάχνει, όχι μόνο από άποψη τεχνικής αλλά και από άποψη εκφράσεως. Και όλα αυτά βεβαίως είναι μια συνεχής πορεία. Ποτέ δεν τελειώνει. Και η εκμάθηση, και το ψάξιμο γενικότερα.

Μάλιστα. Έχει κάποιες — ας πούμε — ιστορίες, ίσως, πάνω σε αυτό το κομμάτι που θα ’θελες να μοιραστείς, κάποιες ιστορίες από την πορεία σου, μέσα σε αυτό, από τα λάθη ενδεχομένως ή τα σωστά που βρήκες στην πορεία σου.

Ναι. Οπωσδήποτε πολλές φορές είχαμε αποτυχίες, ειδικά και με τα βερνίκια, υπήρχε ένα μεγάλο ψάξιμο με τα βερνίκια, χαλούσαν οι εικόνες, βρίσκαμε άλλες συνταγές, δεν μπορούσαμε να τις προσαρμόσουμε. Δηλαδή για ένα μεγάλο διάστημα είχαμε πολλές αποτυχίες πάνω σε αυτά τα θέματα και έπρεπε συνεχώς να ψάχνουμε για βελτίωση. ‘Ντάξει σ’ αυτό δεν θα είχα κάτι να πω, όσο για την πορεία γενικότερα της δουλειάς, πώς μέσα από αυτή τη δουλειά ήρθαμε αντιμέτωποι με σπουδαία πράγματα, όπως ήταν η «Πορταΐτισσα» που αγιογραφήσαμε για τη Ρωσία. Αυτή η εικόνα είχε πάει… Η «Πορταΐτισσα», όπως θα γνωρίζει κανείς, είναι στη Μονή Ιβήρων. Είναι μια αρχαία εικόνα απ’ την εποχή της Εικονομαχίας και με θαυμαστό τρόπο — δια θαλάσσης — πήγε στη Μονή Ιβήρων. Και είναι η πιο θαυματουργή εικόνα του Αγίου Όρους. Κάποτε, το 1700, ο τσάρος της Ρωσίας, κάλεσε την Πορταΐτισσα για να πάει στη Ρωσία, γιατί η κόρη του ήταν παράλυτη. Τότε οι μοναχοί γνωρίζοντας ότι αν θα πήγαινε η Πορταΐτισσα δεν θα ξαναγύριζε πίσω, γι’ αυτόν τον λόγο έκαναν ένα αντίγραφο, ένα πιστό αντίγραφο και έστειλαν αυτό. Πράγματι όταν έφτασε η εικόνα εκεί, στη Μόσχα, η βασιλοπούλα έγινε καλά. Και ο τσάρος πήρε την εικόνα αυτή και την έβαλε στην πύλη των Ανακτόρων του, όπως ήταν δηλαδή και στην πύλη της μονής Ιβήρων εδώ στο Άγιον όρος, την έβαλε εκεί στην πύλη των ανακτόρων, δηλαδή στην πύλη του Κρεμλίνου. Με τον Κουμμουνισμό αυτή η εικόνα χάθηκε όπως και η πύλη εκεί πέρα που ήταν, όλα διαλύθηκαν, χάθηκε η εικόνα, ήταν σε ένα μουσείο, την βρήκαν σε ένα μουσείο αλλά… Αρχίζοντας μια καινούρια ιστορία, μετά το 1980 που έγινε η Περεστρόικα, η εκκλησία της Ρωσίας, παρακάλεσε τη Μονή Ιβήρων να κάνει ένα καινούριο αντίγραφο για να πάει στην πλατεία του Κρεμλίνου. Η Μονή Ιβήρων απευθύνθηκε σε εμάς και πράγματι αυτό ήταν μια πολύ τιμητική ανάθεση. Και λοιπόν, ψάξαμε με τον Γέροντα Βασίλειο εκεί, τον ηγούμενο της μονής Ιβήρων ψάξαμε για να βρούμε το ξύλο, να… Συνεργαστήκαμε με τι ύφος θα κρατήσουμε για να δημιουργήσουμε το καινούριο αντίγραφο και τα λοιπά και ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα κατάσταση. Γιατί και ο Γέροντας Βασίλειος είναι ένας πολύ πνευματικός άνθρωπος και μου δόθηκε η ευκαιρία να έρθω κοντά σε αυτόν τον άνθρωπο και να συζητήσω μαζί του πολλά πράγματα και να καλλιεργηθώ και εγώ όσο μπορούσα και έτσι κάναμε αυτήν την εικόνα.Και το 1996 πήγε η εικόνα — την πήγαν οι πατέρες της Μονής Ιβήρων — στη Ρωσία, στη Μόσχα στο καινούριο παρεκκλήσι που έγινε στην είσοδο του Κρεμλίνου και είναι εκεί μέχρι σήμερα. Αυτό ήτανε ένα πολύ σημαντικό γεγονός για την πορεία τη δική μου και άλλα γεγονότα μετά στάθηκαν αξιοσημείωτα που τα θυμάμαι, όπως είναι η αγιογράφηση, στη συνέχεια της τραπέζης της Μονής Ιβήρων, που και εκεί πέρα ήρθαμε πολύ κοντά με τον Γέροντα Βασίλειο, συζητήσαμε πολλά πράγματα και ήταν μια πολύ σημαντική ευκαιρία για μένα. Μετά στη συνέχεια ήταν η αγιογράφηση του Πρωτάτου, του Πύργου του Πρωτάτου, στις Καρυές. Ένας Θόλος στον Πύργο του Τσιμισκή, όπου στεγάζεται το μουσείο και εκεί πέρα αγιογραφήσαμε την Ιστορία του Αγίου Όρους. Ήταν και αυτό κάτι πολύ σημαντικό για μας. Στη συνέχεια η αγιογράφηση του Καθολικού της Σιμωνόπετρας. Αυτά ήταν, έτσι, πολύ σημαντικές καμπές στη ζωή μας. Και με τη σχέση μας με το οικουμενικό πατριαρχείο είχαμε και την ευκαιρία να κάνουμε κάποια έργα για τις ανάγκες του Πατριαρχείου. Ο Πατριάρχης μου ανέθεσε κάποια στιγμή να κάνουμε το δώρο του Πατριάρχου για τον πρόεδρο της Αμερικής, τον Reagan. Μου είχε πει κάτι να κάνουμε με το Σύμβολο της Πίστεως, γιατί αγαπούσε ο Reagan ένα χωρίο του Ευαγγελίου που έλεγε «Πίστις Ἔστι ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων». Και με αυτό το σκεπτικό έγραψα το σύμβολο της Πίστεως σε μια περγαμηνή, σε ένα φύλλο περγαμηνής και σε σταυρόσχημο σχήμα και στις τέσσερις γωνίες τα τέσσερα μεγάλα γεγονότα από την ζωή του Χριστού, που είναι η Γέννηση, η Σταύρωση, η Ανάσταση και η Πεντηκοστή. Ήταν και αυτό κάτι σημαντικό. Επίσης, τώρα τελευταία, η ανάθεση πάλι από το οικουμενικό πατριαρχείο να [00:30:00]κάνουμε τον τόμο της Αυτοκεφαλίας της Ουκρανίας. Ήταν μια ιστορική στιγμή για την Ορθοδοξία και ήταν και για μένα πολύ σημαντικό. Πάλι πάνω σε περγαμηνή, γράψαμε τον «Τόμο» όπως λέγεται, δηλαδή το καταστατικό της Αυτοκεφαλίας. Είναι μια ολόκληρη ιστορία η συγγραφή αυτών των κειμένων, γιατί πρέπει να το γράψουν πάνω σε περγαμηνή. Πρέπει να κάνουμε μινιατούρες πάνω σε αυτή την περγαμηνή. Πρέπει να γράψουμε με μια γραφή η οποία λέγεται «σιγγιλιώδης γραφή», όπως γραφόταν τα σιγγίλια παλιά, που βέβαια μπορεί να είναι λίγο ακαταλαβίστικη, αλλά όμως είναι κάτι που έχει μια ιστορική βαρύτητα που πρέπει να έχει ένα συγκεκριμένο τρόπο για να γίνει. Και βέβαια και άλλες αγιοποιήσεις αγίων, που το οικουμενικό πατριαρχείο προέβη σε αυτές τις Αγιοποιήσεις και γίναν τα Σιγγίλια εκείνων των αγιοποιήσεων πάλι πάνω σε περγαμηνή και με μινιατούρες απ’ τη ζωή των Αγίων.

Θα ήθελες να διαλέξεις εσύ κάποιο από όλα αυτά τα περιστατικά… Κάποια από όλες αυτές τις εξαιρετικές περιπτώσεις, κάποια στιγμιότυπα, κάποια βιώματα και να μοιραστείς μαζί μας; Δεν θα ‘θελα να διαλέξω εγώ, αλλά θα προτιμούσα να βρεις εσύ αν έχεις κάτι.

Ναι. Οπωσδήποτε η Πορταΐτισσα ήταν κάτι πολύ σημαντικό, γιατί ήταν… Και ήμουν σχετικά νεαρός τότε. Ήταν η πρώτη φορά που ερχόμουν σε επαφή με τόσο μεγάλα πράγματα. Και η όλη αυτή, όλη η διαδικασία, το παρασκήνιο δηλαδή όλης της καταστάσεως, πώς φτάσαμε στο τέλος να φτιάξουμε την εικόνα, όλες οι συναντήσεις με τον Γέροντα Βασίλειο, το ψάξιμο για το ξύλο — που ψάχναμε στα κελιά για να βρούμε παλιά ξύλα, γιατί έπρεπε να γίνει σύντομα η εικόνα. Πηγαίναμε στα κελάρια των κελίων για να βρούμε τίποτε παλιά ξύλα που θα υπήρχαν και πράγματι βρήκαμε, κάτι ξύλα τα οποία ήταν 70 χρόνων και τα οποία τα επεξεργαστήκαμε και όλα αυτά βεβαίως είναι, είναι μία ιστορία που με σημάδεψε και εμένα, η Πορταΐτισσα γενικότερα. Γιατί είναι και οπωσδήποτε μια θαυματουργή εικόνα που ξαναέγινε. Γιατί όπως είπαμε, γύρω στο 1750, κάπου εκεί μέσα, είχε γίνει το πρώτο αντίγραφο και συνεχίζεται μια ιστορία, δηλαδή εδώ το Άγιον Όρος συνεχίζει μια Ιστορία. Δεν είναι κάτι το οποίο ξεπροβάλλει αυτή τη στιγμή. Εδώ βρισκόμαστε όλοι και είμαστε μια αλυσίδα που πάει μέχρι τον 6ο αιώνα, μπορεί, να μην πω και παραπέρα, μέχρι την Παναγία που πρώτη αυτή όπως λέει η παράδοση ήρθε εδώ στο Άγιον όρος και θέλησε να κρατήσει αυτόν τον τόπο για την δική της, για λογαριασμό της. Έτσι, αυτό το πράγμα μας κάνει — πώς να το πω — είναι κάτι πολύ σημαντικό για μας να δενόμαστε με αυτή την ιστορία. Όπως και με την Ιστορία της Ορθοδοξίας, τώρα βλέπουμε με τον τόμο της Ουκρανίας και αυτό είναι κάτι το οποίο είναι πολύ… Βλέπουμε τώρα αυτές τις μέρες τι μεγάλη αναταραχή υπάρχει εξαιτίας αυτής της τόλμης του Πατριάρχου να αποδώσει την Αυτοκεφαλία στην Ουκρανία. Και βλέπουμε ότι όλο αυτό το πράγμα είναι κάτι πολύ σημαντικό. Εμείς που το ζούμε, ίσως να μην καταλαβαίνουμε πόσο σημαντικό είναι. Αργότερα θα καταλάβουμε τι συνέβη. Και έρχονται τα πράγματα τόσο απλά και τόσο απρόοπτα και μπαίνουν στην ιστορία μας και αυτό είναι κάτι έτσι πολύ χαρακτηριστικό, πολύ συναρπαστικό στη ζωή μας. Αλλά και να πούμε και βεβαίως και τον Άγιο Νικόλαο στη Νέα Υόρκη που τώρα αγιογραφείται, εκεί που έπεσαν οι δίδυμοι πύργοι, ξανάγινε ο ναός του Αγίου Νικολάου και μας ζητήθηκε πάλι από εμάς να κάνουμε αυτό το ναό. Είναι κάτι και αυτό το οποίο έχει μια βαρύτητα στην Ορθοδοξία και μας τιμά ο Θεός που μας χρησιμοποιεί γι’ αυτές ακριβώς τις εργασίες που πρέπει να γίνουν.

Κάτι το οποίο θα ήθελα και πάλι να — κάτι άλλο που θα ήθελα να θίξω — είναι όπως είπαμε ο βυζαντινός πολιτισμός, που έχει τόσα στοιχεία που βλέπουμε. Είναι η βυζαντινή αγιογραφία είναι κάτι παρα πολύ σπουδαίο, αλλά δεν είναι μόνο η αγιογραφία. Είναι γενικότερα η τέχνη, είναι τα σμάλτα, τα περίφημα σμάλτα τα βυζαντινά, που κανείς όταν τα βλέπει νομίζει ότι είναι πολύ ευτελή πράγματα, δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει. Όταν κανείς το δει από πολύ κοντά και το μελετήσει βαθιά το αντικείμενο, είναι κάτι ανεπανάληπτο το βυζαντινό σμάλτο. Το σμάλτο σημαίνει, είναι γυαλί. Σκόνη γυαλί λιωμένο στους 800 βαθμούς και ψημένο μαζί με χρυσά σύρματα, δημιουργούνται κυψέλες από τα χρυσά σύρματα και εκεί μέσα βάζουν χρωματιστά γυαλιά διάφορα χρώματα, και δημιουργούνται πρόσωπα παραστάσεις, με τη σύνδεση όλων αυτών των συρμάτων. Είναι κάτι το οποίο νομίζω είναι απ’ τις πιο ένδοξες στιγμές της Βυζαντινής τέχνης στο Βυζάντιο το σμάλτο. Και επειδή δεν υπήρχε μέχρι τις μέρες αυτό, κάτι — είχε χαθεί αυτή η τέχνη — το ‘βλεπα μόνο στα βιβλία και είχα πολύ καημό τι να γίνει, κάτι να γίνει για να το φτιάξουμε αυτό το σμάλτο, πάλι να ξαναβγεί, πάλι στην επιφάνεια.Λοιπόν, κάποια στιγμή ένας γνωστός μου, λαϊκός που έμενε εδώ στο μοναστήρι για κάμποσο χρονικό διάστημα μου λέει μια μέρα: «Έχω ένα βιβλίο αμερικάνικο, που ασχολείται με το σμάλτο, λέει πως γίνεται το σμάλτο. Σε ενδιαφέρει να το μεταφράσουμε;» Του λέω: «κοίταξε, με ενδιαφέρει αλλά δεν σε υπόσχομαι ότι θα το δουλέψω», γιατί είχα πολλές δουλειές. Δεν μπορούσα να ασχοληθώ. Μου λέει: «Δεν πειράζει εγώ θα το μεταφράσω και έχει ο Θεός». Πράγματι το μετέφρασε και αυτό στάθηκε η αφορμή για να μελετήσω το σμάλτο, τη διαδικασία της δουλειάς.Βέβαια, δεν έλεγε για το βυζαντινό σμάλτο, γιατί το βυζαντινό σμάλτο είναι κάτι πολύ δύσκολο, ούτε τα βιβλία ακόμη καλά-καλά δεν το ‘λεγαν. Αλλά είδα από εκεί την διαδικασία του σμαλτώματος. Από κει και πέρα, μελέτησα και τα βυζαντινά σμάλτα και σιγά σιγά, βρίσκοντας υλικά κατόρθωσα να φτάσω στο σημείο να δημιουργούμε σήμερα βυζαντινά σμάλτα. Και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό.Επίσης κάτι άλλο το οποίο χαρακτηρίζει τον βυζαντινό πολιτισμό — τη βυζαντινή τέχνη — είναι τα γλυπτά, η μικρογλυπτική, πάνω σε ελεφαντόδοντο και σε πέτρες πολύτιμες. Όπως είναι οι αχάτες, οι χαλκηδόνιοι, οι αιματόλιθοι και διάφορα άλλα σκληρά-σκληρές πέτρες που χάραζαν οι βυζαντινοί με διαμάντια κυρίως και έτσι δημιουργούνταν λειψανοθήκες, εγκόλπια, διάφορα τέτοια πράγματα που και αυτή η τεχνική είχε χαθεί. Και είχα και ακόμη έναν τέτοιο καημό και σιγά-σιγά άρχισα, αρχικά με μαλακές πέτρες, και σιγά-σιγά άρχισα να σκληραίνω τις πέτρες και να… Έφτασα σε ένα σημείο να μπορώ πλέον να σκαλίσω — με μηχανικό βέβαια τρόπο — και πιο σκληρές πέτρες, όπως είναι [00:40:00]Lapis – Lapis Lazulis, αχάτες, τιρκουάζ και τέτοια πράγματα, τα οποία νομίζω ότι άξιζε τον κόπο για να γίνουν όλες αυτές οι τέχνες, που γινόταν παλιά και να συνεχιστεί αυτή η παράδοση.

Πολύ ωραία. Λοιπόν. Τώρα ανοίξαμε πολλά πολύ ωραία θέματα, ποιο να πρωτοπιάσουμε... Θα ‘θελες έτσι να μας βάλεις στη διαδικασία, ας πούμε, της παραγωγής του σμάλτου, μέσα από τα διάφορα στάδια; Από τι εξοπλισμό μπορεί να χρειάζεται, τι διάρκειες μπορεί να έχουνε τα στάδια…

Ναι, καταρχάς θέλει φούρνο. Φούρνο που να ανεβάζει θερμοκρασία μέχρι 1000 βαθμούς. Το σμάλτο είναι, όπως είπα, γυαλί. Χρωματιστό γυαλί. Το γυαλί χρωματίζεται με οξείδια μετάλλων. Οι ψηφίδες που έχουμε για να κάνουμε ψηφιδωτά είναι τέτοιο υλικό, χρωματιστό σμάλτο, σμάλτινες ψηφίδες, γυάλινες ψηφίδες. Μια πρώτη ύλη που μπορούμε να πάρουμε για να κάνουμε σμάλτο, μπορούμε να πάρουμε ψηφίδες και να τις κονιορτοποιήσουμε. Σε γουδί πορσελάνινο, το σπάζουμε με νερό, το τρίβουμε σιγά-σιγά, σιγά-σιγά. Γίνεται σκόνη, το καθαρίζουμε μετά με νερό κτλ. Και έχουμε σκόνη χρωματιστή. Βέβαια, υπάρχουν και έτοιμες σκόνες τώρα, που είναι κονιορτοποιημένο γυαλί δηλαδή, χρωματιστό και μπορεί κανείς να προμηθευτεί, αλλά αν δεν έχει μπορεί να πάρει αυτές τις σμάλτινες ψηφίδες και να τις κονιορτοποιήσει με αυτό τον τρόπο, με γουδί, πορσελάνινο.

Άρα μιλάμε ότι κάποιος θα κοιτάξει να βρει κάποιο ήδη σμάλτινο κατασκεύασμα για να χρησιμοποιήσει τις ψηφίδες του –

Είναι ήδη, ναι, σμάλτινες ψηφίδες υπάρχουν στο εμπόριο, υπάρχουν. Τώρα να πάρει γυαλί και να το χρωματίσει με οξείδια μετάλλων είναι παρα πολύ δύσκολο, αλλά τα γυαλιά τα χρωματιστά τέλος πάντων υπάρχουν. Μπορεί να τα πάρει και να τα κονιορτοποιήσει και έτσι έχει την πρώτη ύλη για το σμάλτο. Η βάση του σμάλτου είναι… Στο Βυζάντιο ήταν χρυσός, φύλλο χρυσού. Εκεί πάνω αν ήθελαν να κάνουν ένα άγιο, τον χάρασσαν το σχέδιό του και βύθιζαν το μέρος που θα γίνει ο άγιος το βύθιζαν λίγο, ένα χιλιοστό βάθος επίπεδα, ένα επίπεδο παρακάτω, μόνο εκείνο το μέρος που θα γίνει ο άγιος. Σε αυτό τώρα το χαμηλωμένο επίπεδο, άρχιζαν και με σύρμα, έπαιρναν σύρμα χρυσό. Αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό και πολύ δύσκολο. Πρέπει να πάρεις χρυσό σύρμα, να το φτάσεις σε μια διάμετρο τραβώντας το από τα φύλλα, να το φτάσεις σε μια διάμετρο γύρω στο 0,4 του χιλιοστού. Αυτό μετά το περνάς σε κύλινδρο και το βγάζεις 0,1 του χιλιοστού, πλακέ σύρμα, το πάχος του σύρματος είναι 0,1 του χιλιοστού και το ύψος είναι 1 χιλιοστό. 0,1 πάχος και ύψος 1 χιλιοστό. Και με αυτό τώρα το σύρμα αρχίζεις με 2 τσιμπιδάκια να δημιουργείς τη ζωγραφική. Τα μάτια, το στόμα, τις μύτες, τα μαλλιά, τα χέρια, τα άμφια, όλα αυτά τα κάνεις, την πτυχολογία των ιματίων και τα λοιπά, όλα αυτά τα κάνεις με το χρυσό σύρμα. Δημιουργείς άπειρα τέτοια σύρματα –

Χωρία –

Πώς; Χωρία ναι, και τα τοποθετείς πάνω στη χαμηλωμένη αυτήν επιφάνεια του χρυσού. Τα τοποθετείς όλα στη σειρά τους ώστε να δημιουργηθεί ένα σχέδιο, αυτό το επιθυμητό σχέδιο. Μετά τα βγάζεις όλα αυτά τα σύρματα, τα τοποθετείς δίπλα και παίρνεις την επιφάνεια, αυτή που είναι για σμάλτωμα και την απολυμάνεις, με ένα οξύ — νιτρικό οξύ — σε μια αραίωση 1 προς 10. Το αφήνεις μέσα σε αυτό το οξύ κανένα δεκάλεπτο και καθαρίζεται, φεύγουν τα λίπη, τα πάντα, ότι έπιασες και δεν έπιασες, αυτό καθαρίζεται, απολυμαίνεται και παίρνουμε γυαλί διάφανο, σκόνη και ρίχνουμε μια στρώση. Μετά βάζουμε τα σύρματα που έχουμε έτοιμα, τα τοποθετούμε πλέον στην κανονική τους σειρά. Ένα-ένα να γίνει το σχέδιό μας όπως το φτιάξαμε αρχικά. Και αφού το δημιουργήσουμε όλο αυτό το σχήμα, ανάβουμε τον φούρνο, φτάνει στου 820 βαθμούς και με προσοχή το βάζουμε στο φούρνο. Το αφήνουμε για 5 λεπτά και τώρα τι γίνεται; Το γυαλί, λιώνει και κολλάει με τα σύρματα, πάνω στην επιφάνεια. Πλέον τα σύρματα είναι κολλημένα, είναι σταθεροποιημένα, στην επιφάνεια που δημιουργήσαμε. Το βγάζουμε, αν κάποια σύρματα ακόμη δεν έχουν κολλήσει τα πιέζουμε, ώστε να έρθουν σε επαφή με το γυαλί και αρχίζουμε και βάζουμε τις υαλόσκονες στα σημεία που θέλουμε. Στο πρόσωπο θα βάλουμε ένα χρώμα όπως είναι η σάρκα, στα ρούχα τα αντίστοιχα χρώματα, κόκκινα, πράσινα, κίτρινα, διάφορα χρώματα στις διάφορες κυψέλες που έχουν δημιουργηθεί από τα σύρματα, με πολλή προσοχή, να μην μπει όμως ούτε το παραμικρό, ο παραμικρός κόκκος διαφορετικού χρώματος. Γιατί αν θα μπει, μετά δεν βγαίνει, τέλειωσε. Χάλασε το σμάλτο. Έτσι με πολλή προσοχή τα τοποθετούμε τα χρώματα ένα-ένα, τα βάζουμε στις θέσεις τους, για να καλύψουνε τα σύρματα, να έρθει μέχρι επάνω η υαλόσκονη. Και το ξαναψήνουμε πάλι 820 βαθμούς. Το σμάλτο-το γυαλί έχει την ιδιότητα όταν μπαίνει στο φούρνο, λιώνει και κάθεται, κάθεται πάρα πολύ. Αν είχαμε βάλει π.χ. 1 χιλιοστό σμάλτο μετά το ψήσιμο θα είναι 0,1 του χιλιοστού. Οπότε ξαναβάζουμε πάλι τα ίδια χρώματα. Ψήνουμε, βγάζουμε, ξαναβάζουμε χρώματα, ξαναψήνουμε, βγάζουμε, ξαναβάζουμε χρώματα, ξαναψήνουμε έτσι ώστε σιγά-σιγά να φτάσει να καλύψει τα σύρματα. Μετά το τρίβουμε με ένα γυαλόχαρτο από πάνω, να εμφανιστούν τα σύρματα, να φανερωθούν τα σύρματα, να γυαλίσει η επιφάνεια από πάνω και μετά το ξαναψήνουμε. Και πλέον έχει γίνει μια λεία επιφάνεια με χρώματα. Το σμάλτο έχει γίνει ένα σώμα με το μέταλλο. Και φαίνονται τα σύρματα, τα χρυσά σύρματα να σηματοδοτούν τα περιγράμματα και τις πτυχές των ρούχων και όλα. Και είναι ένα πολύ όμορφο πράγμα και είναι ένα πολύ ανθεκτικό. Γιατί είναι γυαλί. Γίνεται ένα πράγμα με το μέταλλο.

Τι διάρκεια μπορεί να έχει μια τέτοια εργασία;

Ναι, εξαρτάται βέβαια την πολυπλοκότητα δηλαδή αν θέλει… Και συνήθως αυτά είναι πολύ μικρά αντικείμενα. Και συνήθως ένας άγιος να είναι — ξέρω εγώ — 3-4 εκατοστά, πολύ μικρό πράγμα. Και εκεί μέσα να βάλεις άπειρα σύρματα. Ένα τέτοιο δηλαδή εγκολπιάκι, 3-4 εκατοστά, σε 2-3 μέρες μπορεί να γίνει.

2-3 μέρες συνεχή δουλειά.

Συνεχή δουλειά, ναι. Οκτάωρο.

Μάλιστα, και είναι προφανώς τέχνη που θέλει την υπομονή του μοναχού-

Θέλει πολλή υπομονή, γιατί δεν επιδέχεται λάθος. Αν κάνεις λάθος τέλειωσε, το πετάς το σμάλτο. Και θέλει καθαριότητα πολλή, γιατί μπορεί να πέσουν σκόνες. Αν οι σκόνες καούν μέσα στο σμάλτο… Δηλαδή υπάρχουν κάποιες σκόνες και το βάλεις στον φούρνο, αυτές οι σκόνες θα επηρεάσουν το χρώμα. Ύστερα είναι θέμα θερμοκρασιών. Είναι κάποια χρώματα που αλλάζουν χρώμα σε διαφορετική θερμοκρασία. Πρέπει να το [00:50:00]προσέξει και αυτό κανείς. Είναι χρώματα, τα οποία καίγονται αν τα βάλεις περισσότερο χρόνο από ό,τι πρέπει. Συνήθως ψήνουμε στα 2 λεπτά. Αλλά είναι κάποια χρώματα όπως το κόκκινο που καίγεται, πρέπει να το βάλεις 1 λεπτό εκείνο. Δηλαδή πρέπει να υπολογίσει κανείς παρα πολλά πράγματα. Και το θέμα είναι ότι σήμερα που έχουμε έναν φούρνο που έχει και τη θερμοκρασία δίπλα — είναι ηλεκτρικό — το βάζεις στη μπρίζα, καίει, φτάνει στη θερμοκρασία, παραμένει σταθερά στη θερμοκρασία αυτή που έχεις. Γίνεται κάπως εύκολα. Εκείνη την εποχή οι βυζαντινοί πώς τα κάναν όλα αυτά τα πράγματα; Αυτό είναι το σημαντικό.

Μάλιστα. Θα μας βάλεις λίγο έτσι και στο μοτίβο της γλυπτικής, θα μας πεις με τι εργαλεία γινόταν, με τι εργαλεία γίνεται;

Από ό,τι έχω καταλάβει, παλιά επειδή οι πέτρες που σκαλίζουν, που γίνονται τα «καμέα» — τα αρχαία «καμέα» — έχουν σκληρότητα γύρω στο επτά. Δηλαδή οι χαλκηδόνιοι, διοξείδια του πυριτίου πιο γενικά, αμέθυστοι κτλ. Όλα αυτά έχουν σκληρότητα επτά

Nαι, όπως είπαμε οι πέτρες που σκάλιζαν οι Βυζαντινοί είχαν σκληρότητα 7 της κλίμακας Moss. Δηλαδή είναι πολύ σκληρές. Δηλαδή με συμβατικά υλικά δεν μπορούμε να σκαλίσουμε. Το ατσάλι δεν μπορεί να σκαλίσει αυτή τη σκληρότητα. Οι Βυζαντινοί σκάλιζαν με διαμάντια, διαμάντια τα οποία έβαζαν σε έναν χειροκίνητο τροχό και με αυτόν τον τρόπο σκάλιζαν. Βέβαια, αυτό είναι κάπως δύσκολο στις μέρες μας, γιατί πού να βρεις τέτοια διαμάντια; Είναι πανάκριβα αντικείμενα. Σήμερα έχουμε το τεχνητό διαμάντι, το οποίο είναι το διοξείδιο του καρβιδίου, το οποίο μπορεί να σκαλίσει — με λίγη δυσκολία — αλλά μπορεί να σκαλίσει τέτοιες πέτρες. Λοιπόν, αυτό το υλικό το παίρνουμε και το διαμορφώνουμε με κατάλληλους τροχούς που να μπορούν να διαμορφώνουν τέτοιο υλικό, το διαμορφώνουμε σε κοπτικά εργαλεία. Τα κολλάμε σε μια μεταλλική επιφάνεια με μπρουντζοκόλληση και έτσι μπορούμε να σκαλίσουμε τα αντικείμενά μας, αυτά που θέλουμε. Βέβαια, πρέπει να προσέξουμε να βρούμε… Ένα θέμα είναι πού να βρεις τώρα τα αντικείμενα αυτά; Είναι ακριβά υλικά αυτά. Ο Lapis Lazulis το τιρκουάζ και οι χαλκηδόνιοι, όλοι αυτοί είναι ακριβά υλικά, πρέπει να βρεις καθαρά, να μην έχουμε μέσα μέρη που μπορεί να σπάσουν κτλ. Αλλά, τέλος πάντων, υπάρχουν, μπορεί να βρει κανείς και να κάνει την δική του επιλογή σε εργαλεία με αυτόν τον τρόπο και να αρχίσει σιγά-σιγά, να διαμορφώνει τις πέτρες και να σκαλίζει με αυτόν τον τρόπο πλέον, με το καρβίδιο. Βέβαια υπάρχουν και φρέζες, οι οποίες είναι διαμαντόφρεζες και με ένα ηλεκτρικό πλέον «τουρ», όπως λέγεται μπορεί να προσαρμόζει διάφορες φρέζες και να κατεβάζει χοντρά πράγματα. Και τα υπόλοιπα τα λεπτά μπορεί να τα κάνει στο χέρι, με το καρβίδι.

Μάλιστα. Λοιπόν, πολύ ωραία όσα είπαμε. Μιας και ξεκινήσαμε μια ιστορία νωρίτερα και δεν ξέρω, ήταν πολύ ωραία και ίσως θα μπορούσαμε και να την ολοκληρώσουμε αν πιστεύεις, έτσι, ότι έχεις ωραία στοιχεία, κάποια πράγματα που θα ’θελες να μοιραστείς πάνω από αυτή τη διαδικασία. Όσον αφορά την Παναγία την Οδηγήτρια, λίγο πολύ ξεκινήσαμε από την επαφή με τον Γέροντα Βασίλειο, φτάσαμε-

Πορταΐτισσα-

Την Πορταΐτισσα σωστά, φτάσαμε στην εύρεση του ξύλου. Θα ‘θελες έτσι, να μας μεταφέρεις βιώματα από την υπόλοιπη διαδικασία μέχρι την παράδοση της εικόνας;

Ναι, ναι. Το ξύλο ήταν κάτι, το οποίο ήταν πολύ βασικό και δεν ήταν εύκολο. Έπρεπε να γίνει σε φυσικό ξύλο. Ψάχναμε σε διάφορα κελιά να βρούμε το ξύλο. Τελικά ο Γέροντας Βασίλειος βρήκε σε ένα δικό τους κελί, σε κάτι υπόγεια κελιού — ζούσε ένας μοναχός τότε εκεί, ο Νταβίλλας όπως λέγεται, όπως λεγόταν — ο Βαρθολομαίος Νταβίλλας το επίθετο. Και εκεί κάτω υπήρχαν κάτι ξύλα, τα οποία ήταν κομμένα πριν 70 χρόνια. Και αυτό που έκανε εντύπωση και στον Γέροντα Βασίλειο βέβαια, αλλά και σ’ εμένα ήταν το ότι αυτός που τα ‘κοψε, τα ‘κοψε και τα άφησε σε εκείνο το μέρος, με την προϋπόθεση κάποτε να χρειαστούν. Δηλαδή κάτι το οποίο σήμερα δεν θα το ‘κανε κανένας. Να κάνει μια δουλειά και να την αφήσει, και αν κάποτε χρειαστεί, στο απώτερο μέλλον, μετά από 100 χρόνια. Και αυτό έγινε. Είναι αυτό το οποίο λειτουργεί στο Άγιον Όρος. Βλέπεις να φυτεύουν ένα δέντρο και ξέρουν ότι αυτοί δεν θα γευτούν από αυτό το δέντρο, θα γευτούν οι επόμενες γενεές. Έτσι και αυτοί πήραν έκοψαν τα ξύλα αυτά, τα πέταξαν στο υπόγειο και έφτασε η ώρα να χρησιμοποιηθούν για αυτήν την τόσο σπουδαία εικόνα. Αυτό τότε το σχολιάσαμε πολύ με τον Γέροντα Βασίλειο, πώς δηλαδή λειτουργεί το Άγιον Όρος, με το μέλλον! Το Άγιον Όρος είναι μια Ιστορία, είναι ένα παρελθόν, είναι ένα ενεστώς και ένα μέλλον, που αυτά όλα είναι συνυφασμένα. Όπως και η εικόνα, επίσης και η εικόνα, βλέπεις πάλι από τη Μονή Ιβήρων. Φροντίζουν οι πατέρες τότε, το 1700 να μην στείλουν το πρωτότυπο γιατί θα το ‘χαναν. Σου λέει: «Δεν πρέπει να το χάσουμε». Και έστειλαν ένα αντίγραφο. Σου λέει: «Δεν πάει να είναι τσάρος, όποιος θέλει να είναι, εμείς την εικόνα δεν πρέπει να την χάσουμε. Γιατί δεν είναι δική μας εικόνα, είναι του Αγίου Όρους». Και έτσι έμεινε η εικόνα στο μοναστήρι και έκανε το αντίγραφο, το θαύμα στη Ρωσία. Δηλαδή φανερώνεται ότι εδώ υπάρχει ένας πολιτισμός και μια πνευματικότητα, που δένει και τα άψυχα αντικείμενα. Επίσης, ένα άλλο γεγονός, που — εντάξει — μπορεί να μην σχετίζεται με αυτά που λέμε αλλά  βοηθάει να καταλάβουμε αυτό, αυτό το γεγονός είναι ότι και στη Λαύρα, η φιάλη που υπάρχει εκεί, έξω από το ναό, η φιάλη του Αγιασμού είναι μια πέτρα, η οποία είναι αυτόχθονη εκεί, δεν μεταφέρθηκε από αλλού. Ήταν εκεί και την σκάλισαν γύρω-γύρω, γύρω-γύρω και την έφτασαν να γίνει η φιάλη του Αγιασμού. Λοιπόν, επί Τουρκοκρατίας ήταν κάποιος αγάς εκεί πέρα και την είδε την πέτρα αυτήν την λεκάνη αυτήν και ήθελε να την πάρει για το σπίτι του. Και… Άρχοντας ήταν ό,τι ήθελε έκανε. Και οι πατέρες για να σώσουν την φιάλη, πήγαν και την έσπασαν και έτσι ήταν άχρηστη για τον αγά. Αλλά το πλήρωσαν αυτό με τη ζωή τους. Τους κρέμασε ο Αγάς. Δηλαδή για να σώσουν την πέτρα αυτή — μια πέτρα — θυσίασαν τη ζωή τους. Επίσης, ένα άλλο γεγονός παρόμοιο, είναι στη Μονή Αγίου Παύλου. Κάποτε έπιασε το μοναστήρι φωτιά και πηγαίνει ο βιβλιοθηκάριος της κάτω στη βιβλιοθήκη και άρχισε να πετάει από το παράθυρο όλα τα χειρόγραφα. Πετούσε, πετούσε, πετούσε, αλλά στο τέλος κάηκε ο ίδιος. Δηλαδή οι πατέρες εδώ έσωσαν τα αντικείμενα αυτά που υπάρχουν όλα — ένας πολιτισμός ολόκληρος — με τίμημα τη ζωή τους. Που σημαίνει πόσο μεγάλο πράγμα είναι αυτή η διαφύλαξη όλης αυτής της κληρονομιάς. Γιατί, βλέπετε, τώρα τα αντικείμενα, τα οποία είναι από τον 10ο αιώνα, ξέρω ‘γω, και πιο παλιά ακόμη που έξω ο κόσμος δεν κράτησε τίποτα. Όλες οι οικογένειες τι κράτησαν από τα προσωπικά τους αντικείμενα; Αλλά εδώ το Άγιο Όρος κράτησε. Γιατί οι καλόγεροι ήταν [01:00:00]συνειδητοποιημένοι ότι είναι μέρος της Ιστορίας.

Είναι πολύ όμορφα όλα αυτά που ακούσαμε. Θα θελες να επανέλθουμε στην πορεία της εικόνας αυτής, της Παναγίας της Πορταΐτισσας;

Ναι… Μετά, όταν τέλειωσε η εικόνα αυτή, ήρθε αντιπροσωπεία από την Μονή Ιβήρων, την πήραν την εικόνα με πολλή τιμή. Ακολούθησα και εγώ στη Μονή Ιβήρων, έγινε για μια βδομάδα φυλάχτηκε η εικόνα εκεί, δίπλα στη θαυματουργή εικόνα και γινόταν συνέχεια παρακλήσεις. Και μετά, με ειδικό αεροπλάνο πήγε η εικόνα στη Ρωσία. Εκεί πέρα την επιφυλάχθηκαν πολλές τιμές και δημιουργήθηκε το παρεκκλήσι αυτό, το οποίο είχαν γκρεμίσει οι Κουμουνιστές το 1917. Δημιουργήθηκε πάλι το ίδιο παρεκκλήσι και τοποθετήθηκε η εικόνα στο ίδιο ακριβώς σημείο. Και σήμερα πάλι είναι η Πορταΐτισσα αντικειμενικά. Δεν είναι εικονικά Πορταΐτισσα, είναι αντικειμενικά η Πορταΐτισσα του Κρεμλίνου. Και είναι… Πηγαίνει πολύς κόσμος. Έχω δει φωτογραφίες, πώς πηγαίνουν οι άνθρωποι και προσεύχονται και έτσι, με πόση ευλάβεια προσεύχονται και με τι τιμή προς αυτήν την εικόνα που είναι ένα προσκύνημα για όλη τη Ρωσία. Και γίνονται βέβαια και θαύματα και έτσι είναι κάτι, το οποίο και για το Άγιον Όρος είναι πολύ σημαντικό. Μια παρουσία του Αγίου Όρους εκεί πέρα. Και γενικότερα οι Ρώσοι που έρχονται στο Άγιο Όρος, πόσο ευλαβούνται και την Πορταΐτισσα αλλά και το Άγιο Όρος. Που από τα βάθη της Ρωσίας έρχονται για να προσκυνήσουν εδώ και να ξαναφύγουν πίσω στην πατρίδα τους. Και έρχονται εδώ και τους βλέπουμε πολλές φορές και έξω από την πύλη του ναού, όταν είναι κλειστός ο ναός, προσεύχονται και έχουν ονόματα από τη πατρίδα τους και διαβάζουν τα ονόματα αυτά που τους έδωσαν οι γνωστοί τους από εκεί για να τα διαβάσουν στο Άγιον Όρος. Και όλο αυτό το πράγμα φανερώνει πόσο και το Άγιον όρος είναι ψηλά στις συνειδήσεις αυτών των ανθρώπων. Και έτσι και προς όλα βέβαια τα προσκυνήματα. Και στην Οδηγήτρια εδώ πέρα έρχονται και προσκυνούν και πολλά θαύματα γίνονται. Δηλαδή εδώ αυτές οι εικόνες είναι ζωντανές εικόνες, δεν είναι απλώς ότι κάποτε θαυματούργησαν και τώρα είναι μουσειακά είδη, αλλά είναι το θαύμα είναι ένα ζωντανό, ένα συνεχές θαύμα οι εικόνες αυτές. Και μάλιστα στη Μονή Ιβήρων η Πορταΐτισσα, γίνεται το θαύμα συνεχώς μπορώ να πω, που κουνιέται η καντήλα της. Στο ιερό, μπροστά από το ιερό υπάρχει η καντήλα της Πορταΐτισσας που σε κάποιες χρονικές στιγμές, που η Παναγία γνωρίζει αρχίζει και κουνιέται η καντήλα από μόνη της. Εγώ το έτυχα πολλές φορές και το είδα αυτό το περιστατικό. Κουνιέται η καντήλα μόνη της με μια ρυθμική κίνηση και καμιά φορά ο διακονητής πηγαίνει, τη σταματάει, ανάβει το καντήλι, ανανεώνει τη φλόγα και ενώ το καντήλι σταμάτησε για να το ανάψει, μετά μόλις το ανάψει ξαναρχίζει πάλι μόνο του να κινείται. Ένα συγκλονιστικό δηλαδή θαύμα που συμβαίνει, που το βλέπουμε όλοι.

Θα ‘θελα στο σημείο αυτό έτσι να σε ρωτήσω, να σου ζητήσω έτσι να μας πεις τη γνώμη σου και τη γνώμη της εκκλησίας πάνω στο θέμα της μνήμης και του μνημόσυνου.

Ναι. Λέμε στα μνημόσυνα, όταν κάνουμε μνημόσυνα λέμε: «Αιωνία η μνήμη» και το ψάλλουμε αυτό 3 φορές, «Αιωνία η μνήμη», «Αιωνία η μνήμη». Τι σημαίνει αυτό, είναι η μνήμη του Θεού. Λέμε ο νεκρός, ο οποίος έφυγε από κοντά μας, να τον έχει στη μνήμη του ο Θεός και αυτή η μνήμη δεν είναι όπως η δική μας η μνήμη, που απλώς είναι μία ενθύμηση. Η μνήμη του Θεού είναι κάτι το ζωντανό, δίνει ζωή η μνήμη του Θεού. Δεν είναι όπως η δική μας η μνήμη. Λοιπόν και το μνημόσυνο αυτόν τον ρόλο παίζει. Δηλαδή, αυτήν η προσευχή που κάνουμε στο μνημόσυνο αποσκοπεί στο να είναι ο νεκρός στην μνήμη του Θεού, δηλαδή να είναι ζωντανός κοντά στο Θεό. Η ζωή του Θεού δεν είναι όπως η δική μας η ζωή, είναι κάτι πολύ… Δεν μπορούμε να το καταλάβουμε, είναι ένα μυστήριο. Και όταν κανείς έχει μέθεξη αυτού του μυστηρίου, τότε ζει αιώνια. Αιώνια η μνήμη του Θεού, δεν πεθαίνουμε. Εμείς, πιστεύουμε οι χριστιανοί ότι ο θάνατος είναι πρόσκαιρος, χωρίζεται η ψυχή από το σώμα, πεθαίνει το σώμα αλλά έρχεται η Ανάσταση, στη Δευτέρα Παρουσία, πάλι ξαναλαμβάνουν οι ψυχές τα νεκρά σώματα και γίνεται η Ανάσταση. Λοιπόν, η ψυχή βεβαίως δεν πεθαίνει, γίνεται ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Αλλά με την Ανάσταση ενώνεται η ψυχή με το σώμα και ξαναζεί, όπως ήταν πρώτα. Και ακριβώς αυτό ευχόμαστε στην Εκκλησία, όχι μόνο γιατί η ψυχή όπως είπαμε δεν πεθαίνει, αλλά να ξαναέρθει η στιγμή να ζήσει αιώνια ο άνθρωπος, κοντά στο Θεό. Γιατί η ζωή μακριά από τον Θεό βεβαίως δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ζωή. Υπάρχει ζωή βεβαίως, στην Κόλαση, αλλά η ζωή στην Κόλαση δεν χαρακτηρίζεται ως ζωή, γιατί η ζωή κοντά στο Θεό μόνο. Όταν ζήσει κανείς τη ζωή κοντά στον Θεό, τότε καταλαβαίνει ότι η ζωή μακράν του Θεού δεν είναι ζωή. Και αυτήν λοιπόν ευχόμαστε στην Εκκλησία, να έχουμε τη ζωή κοντά στον Θεό, στην αιώνια ζωή του Θεού.

Μάλιστα. Ήθελα μετά να επιστρέψουμε στο κομμάτι της εικόνας της Πορταΐτισσας. Παρέκαμψες το κομμάτι της αγιογραφίας και θα ’θελα να σε ρωτήσω πάνω σε αυτό το κομμάτι, ας πούμε, εν προκειμένω σε αυτή την πρώτη μεγάλη δουλει, το πρώτο μεγάλο διακόνημα, τι τεχνική ακολούθησες; Τι πρότυπο ακολούθησες;

Ναι. Οπωσδήποτε θέλαμε να είμαστε κοντά στο πρωτότυπο-

Οπότε-

Οπότε πήγα εκεί κοντά στην Πορταΐτισσα, να δω με τι τρόπο είναι ζωγραφισμένη. Να δω τα χρώματα, να δω όλο το στυλ με το οποίο είναι ζωγραφισμένη η εικόνα. Αλλά δεν θέλαμε όπως και ο Γέροντας Βασίλειος ήθελε, δεν θέλαμε να είναι κάτι τελείως αντίγραφο. Θέλαμε να έχει κάτι το προσωπικό. Να είναι κάτι το οποίο θα χαρακτηρίζει την ίδια την εικόνα. Και γι’ αυτό βάλαμε και στοιχεία προσωπικά. Μια πιο προσωπική έκφραση, όχι τόσο κολλημένη κοντά στο πρωτότυπο. Γιατί εντάξει, αυτό το ρόλο μπορεί να τον παίξει μια φωτογραφία. Βγάζουμε μια φωτογραφία, την κολλάμε στο ξύλο και τελειώνει η ιστορία. Θα θέλαμε να είναι κάτι πιο ζωντανό. Και από ό,τι είδαμε και η παλιά εικόνα που υπάρχει όπως είπαμε, το παλιό αντίγραφο και αυτό δεν ήταν τόσο πιστό όσο θα το ‘κανε κανείς σήμερα για να το κάνει τέλειο, αλλά είχε μια πιο προσωπική έκφραση. Λοιπόν, αυτό προσπαθήσαμε να κλάνουμε, να δώσουμε μια πιο προσωπική έκφραση στο αντίγραφο. Αλλά, όπως είπα, ήτανε πολύ ενδιαφέρουσα, πολύ εποικοδομητική, πολύ γεμάτη η επικοινωνία με τον Γέροντα Βασίλειο. Εκεί δεν ήταν μόνο που συζητήσαμε για την Πορταΐτισσα. Συζητούσαμε για πάρα πολλά πράγματα: για τη Θεολογία, για τη ζωή, για τα πάντα, για τα [01:10:00]πάντα. Είναι ένας πολύ βαθύς άνθρωπος και έτσι μου δόθηκε η ευκαιρία να τον ζήσω από κοντά. Και στη συνέχεια, βέβαια, και με την αγιογράφηση της Τραπέζης πάλι είχαμε πολύ καλές, εποικοδομητικές συζητήσεις και είναι κάτι το οποίο θα με χαρακτηρίζει.

Και έτσι για να έχει και μια ολοκληρωμένη εικόνα ο ακροατής, η συγκεκριμένη εικόνα τι διάρκεια είχε η δημιουργία της, σε τι βάθος χρόνου ολοκληρώθηκε;

Ναι, έγινε σε 15 μέρες. Βέβαια να πούμε, είχε ύψος 1.20 περίπου, 120 εκατοστά δηλαδή ύψος και πλάτος γύρω στο 1,80 – 90 πόντους, αν θυμάμαι καλά. Εικονίζει την Παναγία με τον Χριστό στο κέντρο και έχει 12 αποστόλους στην περιφέρεια, την αγία Τριάδα πάνω στην κορυφή, πάνω από το κεφάλι της Παναγίας δηλαδή και από κάτω 2 προφήτες, τον Σολομώντα και τον Δαυίδ, που προφητεύουν για την Παναγία. Ένα χαρακτηριστικό της Πορταΐτισσας είναι ότι έχει μια πληγή στο σαγόνι. Αυτό μνημονεύει ένα θαύμα, που είχε γίνει στα Βυζαντινά τα χρόνια. Είχανε πάει οι πειρατές και κάποιος πειρατής την ακούμπησε, την εχτύπησε με μαχαίρι την εικόνα στο λαιμό, στο σαγόνι. Και εκεί πέρα έτρεξε αίμα από εκείνο το σημείο. Και το αίμα αυτό φαίνεται μέχρι σήμερα πως έτρεξε. Και συγκλονίστηκε, βέβαια, αυτός ο πειρατής συγκλονίστηκε και έμεινε εκεί και έγινε μοναχός. Στα χρόνια μας μού έλεγαν οι πατέρες εκεί ότι κάποια στιγμή υπήρχε ένα πράγμα, που έπεσε από εκείνη την πληγή, κάτι ήταν εκεί πέρα και έφυγε ένα κομμάτι και φάνηκε άσπρο από κάτω. Και αυτό σε λίγο ξανακοκκίνισε πάλι, το μέρος που είχε ασπρίσει. Δηλαδή θέλω να πω πόσο ζωντανό είναι, δεν είναι κάτι το οποίο συνέβη μόνο στο παρελθόν αλλά είναι κάτι ζωντανό.

Μάλιστα. Πάτερ Λουκά, θα θελες να μοιραστείς τίποτα άλλο μαζί μας; Υπάρχει κάτι άλλο που θα θελες να πεις; Ίσως κάποιο ακόμα βίωμα ή να κλείσεις την κουβέντα αυτή;

Απλώς θα ήθελα αυτό που το είπα αλλά, τώρα πιο συγκεκριμένα: εδώ αυτός ο τόπος έχει ένα μυστήριο. Η ζωή εδώ των πατέρων, αυτών των πατέρων που βρήκαμε, ήταν κάτι παρα πολύ σημαντικό για μας. Αυτοί οι πατέρες ήταν… Δεν ήταν απλώς άγιοι, ήτανε μια ζωή για μας. Κοντά τους εμπνευστήκαμε για ό,τι κάναμε και εμείς στη συνέχεια. Αλλά εμείς δεν κάναμε τίποτε μπροστά σε αυτό που ήταν αυτοί. Αυτοί μας κράτησαν με το παράδειγμά τους, με τη ζωή τους, μας έδωσαν κάτι παρα πολύ μεγάλο και γι’ αυτό και από εκεί και πέρα αγαπήσαμε και εμείς αυτόν τον τόπο, αγαπήσαμε αυτούς τους ανθρώπους, αγαπήσαμε όλα αυτά εδώ που γίνονται εδώ και μπορέσαμε να συνεχίσουμε ό,τι συνεχίσαμε.Αυτό, λοιπόν, αυτή η παράδοση που καμιά φορά μπορεί να φαίνεται και εμμονική σε κάποια τυπικά σε κάποια ανούσια πράγματα, τα οποία μπορεί να βλέπει κανείς να γίνονται εδώ και να λέει: «Τι σημασία έχει το ένα και τι σημασία έχει το άλλο;». Αλλά όλα αυτά τα πράγματα είναι μια ζωή τελικά. Αυτοί οι άνθρωποι έδωσαν τη ζωή τους, χαρακτήρισαν αυτόν τον τόπο και κουβαλούσαν την προηγούμενη παράδοση από αυτούς. Δηλαδή μας παρέδωσαν μια αιωνιότητα και αυτό είναι παρα πολύ σημαντικό. Νομίζω είναι το σημαντικότερο εδώ στο Άγιον Όρος.

Ευχαριστούμε πάρα πολύ, πάτερ Λουκά.